سید رضی برادر سید مرتضی است. ششمین جد او امام هفتم حضرت موسی بن جعفر صلوات الله علیه است و او افتخار انتساب به شجره طیبه دارد. و اگر شعر حماسه او درباره پدران و نیاکانش بالاترین شعر عرب را به خود اختصاص می دهد بی جهت نیست چرا که او میداند هرچه در ستایش و فضیلت نیاکانش بگوید قطره ای از دریای بیکران فضائل اهل بیت گفته و یا سروده است. و اگر دشمنانش در سرودن این شعرها به او خورده گرفته اند بدلیل این است که نتوانسته اند و نخواهند توانست پی به مقام اهلبیت پیامبر(ص) ببرند.از این رو خواستند نقصی برای سید رضی ذکر کنند که چرا او در ستایش نیاکانش اینقدر مبالغه و اغراق می کند و شاید آگاه نبودند که پیامبر، اهل بیت و عترت خود را قرین قرآن و تالی تلو کتاب آسمانی می داند.
سید رضی در سال 359 در بغداد که آن هنگام مرکز فرهنگ اسلامی بود بدنیا آمد و در کودکی همنشین علما و دانشمندان بود. بیش از سی سال از عمر خود را با پدرش گذراند و در اداره امور مردم همکار پدر بود چرا که سید مرتضی (برادر بزرگترش) دوران زندگی خود را وقف آموختن و درس خواندن کرده بود و به امور سیاسی کمتر می رسید. ولی سید رضی همان گونه که از شعرش پیداست از کودکی وارد سیاست شد و از چنان هوش سرشاری برخوردار بود که طرف مشورت در امور پیچیده سیاسی و اجتماعی قرار می گرفت و دولتمردان و عموم سیاستمداران از او سخت حساب می بردند و بیش از برادرش تقدیر و احترامش می نمودند چون در سیمای او هیبت و متانتی با شکوه می دیدند.
او با این همه وقار و شخصیت در سن کودکی ده سال را با سختی و تنگدستی گذراند بیش از 8 سال از عمرش نگذشته بود که پدرش از طرف عضدالدوله به ایران تبعید شد و با برادرش (عموی سید رضی) در یک قلعه ای زندانی بود. املاک او را مصادره کردند و دوستان و یارانش را یا به قتل رسانده و یا زندانی نمودند.
در این مدت 10 سال، سید رضی و برادرش تحت سرپرستی مادر تربیت شدند. و این مادر مهربان با آن شرائط زندگی دشوار آنها را با علم و عالمان آشنا ساخت و بدرگاه علمای دین برای آموزش آنان توسل جست و آنچنان در آموزش آنان کوشید که شاید این ده سال در عین سختی و مشکلات ناگوار زندگی جالبترین و پرثمرترین سالهای عمر این دو جوان بود که توانستند بیشترین بهره را از علم و ادب ببرند.
سید رضی پس از وفات مادرش در ادبیات بسیار شیرین و شیوا رنجها و مشقتهای او را در راه رفاه و آسایش فرزندانش یادآورمی شود تا آنجا که می گویند:
لو کان مثلک کل ام برة غنی البنون بها عن الاباء اگر تمام مادران همچنان تو خوب و مهربان بودند، فرزندان هیچ حاجتی به پدران نداشتند و از آنان بی نیاز می شدند.
ویژگیهای اخلاقی سید رضی
شایسته ترین و نیکوترین اخلاق را علمای بزرگ ما از مکتب اهلبیت علیهم السلام کسب کرده اند و این صفات پسندیده کم و بیش در آنها دیده می شود. غیر از اینکه بعضی از علماء دارای برخی صفات خوب و در خور ستایش به صورت برجسته تر و نمایانتر بوده اند.
اینک به شمه ای از مزایای اخلاقی سید رضی می پردازیم جالب اینجا است که تمام این ویژگیها را از اشعار ایشان می توان کشف کرد گذشته از اینکه تاریخ نویسان هم ذکر کرده اند:
1- شهامت و عزت نفس:
اگر کس به بررسی اشعار و نوشته های سید رضی بپردازد با کمترین دقت به راد مردی و عزت نفس او پی می برد، چرا که از ظاهر نثر و شعر او کاملا نمایان است.
یکی از موارد آشکار عزت نفس در او این بود که از هیچ کس هدیه ای قبول نمی کرد تا آنجا که نوشته اند پدرش هدایائی برای او فرستاد ولی سید باز گرداند و نپذیرفت. و اگر گاهی کسی را با قصیده ای می ستود به هیچ وجه پول از او نمی گرفت و می گفت:
ارید الکرامة لا المکرمات و نیل العلا لاالعطایا الجساما من کرامت و عزت را خواهانم نه پول و بخشش سخاوتمندان. من شرافت را می خواهم نه پول فراوان را نوشته اند که برای برطرف کردن نیاز یکی از نیازمندان، نزد حاکم وقت وساطت کرد ولی حاکم او را اجابت ننمود. سید بقدری ناراحت شد که در ادبیات شعری می گوید:
فلاجعلن عقوبتی ابدا الا امد یدا الی احد تو مرا اجابت نکردی. پس از این دیگر به هیچ وجه دستم را نزد دیگران دراز نخواهم کرد. این اولین و آخرین اشتباه بود که از من سرزد.
2- زهد و پارسائی:
ابن ابی الحدید در شرح حال او چنین می گوید: با اینکه در او روحیه ریاست و بزرگ منشی بود ولی دارای ورع و زهد و تمسک به دین و تعهد به احکام دین نیز بود.
البته زهد، آنجائی معنی پیدا می کند که انسان دارای پول و ثروت فراوان باشد و به آنها دل نبندد و چشم پوشد و زهد ورزد، و سید رضی دارای ثروت و املاک زیاد بود و زندگی زاهدانه ای داشت چنانکه در یکی از ابیاتش می گوید:
خطبتنی الدنیا فقلت تراجعی دنیا بطرف من میل کرد و به او گفتم برگرد. در جای دیگر چنین می گوید:
طلقتها الفا لاحسم داءها و طلاق من عزم الطلاق ثلاث هزار مرتبه دنیا را طلاق گفتم که از شرش در امان باشم و طلاق آن کس که قصد طلاق داشته باشد سه طلاقه است.
3- قدرشناسی و سپاسگزاری:
در روایت است: کسی که سپاس مخلوق را نگوید از عهده سپاس خالق برنیاید. سید رضی با آن عزت و عفت نفس اگر پایبند به احکام و قوانین قرآن و اسلام نبود، شاید قدرشناسی نمی توانست یکی از صفات بارز او باشد ولی این تعهد به دین است که مؤمنین را وامیدارد مجموعه ای از اخلاق ضد و نقیض باشند: با خودپسندان تکبر و با مستمندان تواضع... در مقابل الله خاضع و سربزیر و در برابر ستمگران قوی و نیرومند و پرخاشگر... با زیردستان مدارا و با زورگویان خشونت... شبها را بیاد خدا زنده داشتن و روزها را در خدمت خلق خدا گذراندن و خلاصه هر مؤمنی باید چنین باشد.
سید رضی آنقدر قدرشناس بود که تا آخر عمر خوبیهای افراد را در ضمن اشعارش یاد می کرد و از آنها تشکر و سپاسگزاری می نمود و می گفت: انسان مهذب است که نعمتها و احسان ها را شکر می کند. درباره یکی از دوستانش چنین می سراید:
فلاشکرن ندک ما شکرک خضر الریاض صنایع الدیم از احسان و لطف تو آنقدر سپاسگزاری می کنم که درختان سبز از الطاف بارانهای پیوسته شاید یکی از آثار قدرشناسی وفا او نسبت به دوستان و یارانش بود که حتی اگر از دوستی بدی دیده بود هنگام درماندگیش آن بدی را از یاد برده و به او نیک و احسان می نمود.
آثار علمی و تالیفات سید رضی:
سید رضی همچون برادرش دارای نبوغ خارق العاده ای بود و با اینکه از سن کودکی (10 سالگی) شعر می سرود و بعضی از ادبا بزرگ او را از قریش هم شاعرتر می دانند و با اینکه بیش از 47 سال عمر نکرده و پس از 17 سالگی در امور سیاسی و اجتماعی و قافله داری و ریاست وقت زیادی را گذرانده علیرغم تمام این امور او را به حق می توان یکی از علما برجسته زمان خود دانست. و گرچه از نظر علمی در درجه ای پاینتر از سید مرتضی بود ولی نبوغ و هوش سرشار توانست از او استادی بزرگ و معلمی شایان تقدیر بسازد.
سید رضی باگردآوری سخنان و خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار امیر المؤمنین (ع) خدمتی بزرگ به عالم انسانیت نمود. و این خود کافی است که او را در جمله پاسداران اسلام بشماریم ولی این تنها خدمت او نیست، بلکه او دارای آثار و کتابهائی ارزنده و مفید است که هر چند بسیاری از آنها از بین رفته و بدست ما نرسیده اما همین مقدار که الان در دسترس است دلیلی بر گستردگی افق علمی سید رضی رحمة الله علیه می باشد.
اینک برخی از این آثار را می شماریم:
1- نهج البلاغه:
این کتاب شریف بی نیاز از تعریف است و کمتر مسلمانی را می توان دید که پس از قرآن از این کتاب استفاده نکند. سید رضی بر اساس ذوق ادبی خود گفتارها و نوشته های بی نهایت بلیغ و فصیح حضرت امیر المؤمنین(ع) را که سرشار از لطائف ادبی و الفاظ زیبا و محسنات لفظی است جمع آوری کرده، و بعضی از واژه های دشوار را شرح و تفسیر نموده که شاید جز او کمتر کسی می توانست آنها را بفهمد. تا کنون تفسیرها و شرحهای بی شماری بر نهج البلاغه شده است.
2- حقائق التاویل فی متابه التنزیل:
این کتاب دلیل زنده و گویا بر توانائی علمی و گستردگی سطح معلومات او می باشد. این اثر علمی همچنانکه از نامش پیداست تفسیر متشابهات قرآن است.
متاسفانه بجز جلد پنجم این کتاب از جلدهای دیگرش اثری نیست، و ای کاش سایر جلدهایش نیز موجود بود تا اینکه بیشتر این بزرگوار را می شناختیم و از محضر درسش بالاترین استفاده را می نمودیم.
3- رسائل الشریف الرضی:
نامه هایی است که در طول مدت زندگی نوشته است. این کتاب در سه جلد به چاپ رسیده است.
4- دیوان شعر.
5- مجازات الاثار النبویة.
6- تلخیص البیان عن مجازات القرآن.
7- الزیادات فی شعر ابی تمام.
8- تعلیق خلاف الفقها.
9- اخبار قضاة بغداد.
10- الخصائص.
سر انجام سید رضی در روز یکشنبه 6 محرم سال 406 هجری قمری وفات کرد و در کاظمین به خاک سپرده شد.
