محمد بن یعقوب کلینی، ملقب به ثقة الاسلام کلینی. ابن اثیر در جامع الاصول می نویسد: از خواص شیعه این است که در سر هر صد سال هجری (یک قرن) مجددی برای مذهب ایشان است، و در راس قرن دوم امام رضا(ع) و اول قرن سوم محمد بن یعقوب کلینی و اول قرن چهارم سید مرتضی علم الهدی بوده است.
و چقدر جالب است که در راس قرن پانزدهم هجری - که همین قرن معاصر است - نور رهبر عظیم الشان ما امام خمینی، عالم را فرا گرفته است و بدون شک او را می توان بهترین و کاملترین مصداق تجدید کننده مذهب دانست.
شرح حال کلینی متاسفانه از اینکه دانشمندان بزرگوار و افتخار عالم تشیع مرحوم کلینی در قرن سوم هجری می زیسته اطلاع مختصری از زندگی پرخیر و برکت وی در دست است و تاکنون نقاط مبهم و نامعلوم فراوانی در شرح حال زندگیش موجود است که علیرغم تلاشها و تحقیقات زیادی که امروزه بعمل آمده، بی نتیجه مانده و پرده از آن سالیان درازی که این وارث انبیاء در خدمت به اسلام و مسلمین سپری کرده همچنان برداشته نشده است.
آنچه از تاریخ می توان استفاده کرد اینکه کلینی، نواب خاص امام زمان (ع) را درک کرده و بسیاری از احادیث و اخبار را از مصدر اصلی و دست اولش اخذ کرده است.
سال ولادت مرحوم کلینی معلوم نیست، ولی سال وفاتش را 328 یا 329 هجری ذکر کرده اند. مکان ولادت او قریه ای است بنام کلین که لقب آن بزرگوار مشتق از اسم همین قریه است. کلین قریه ای است در 38 کیلومتری جنوب غربی شهرری و از این قریه فقها و محدثین زیادی برخاسته اند که از آنجمله محمد بن یعقوب کلینی ثقة الاسلام و دائی او مرحوم علان است.
مرحوم کلینی مدتی در کلین به امامت و رهبری تشیع پرداخت و سپس به بغداد هجرت کرد و در آنجا نیز به تدریس علوم اهل بیت اشتغال داشت.
نجاشی می گوید: او در زمان خود، شیخ و پیشوای شیعه بود در ری و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.
ابن طاووس حلی می گوید: توثیق و امانت کلینی مورد اتفاق همگان است.
ابن اثیر صاحب کتاب الکامل فی التاریخ می گوید: او به فرقه امامیه در قرن سوم هجری زندگی تازه ای بخشید و پیشوا و عالم بزرگ و فاضل و مشهور در آن مذهب است.
ابن حجر عسقلانی می گوید: کلینی از رؤسا فضلاء شیعه است در ایام مقتدر عباسی.
ملا محمد تقی مجلسی می گوید: حق این است که در میان علماء شیعه مانند کلینی نیامده است، و هر که در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند درمی یابد که او از جانب خداوند تباک و تعالی مؤید بوده است.
محقق حلی در مقدمه معتبر می گوید: نظر به اینکه فقهاء ما رضوان الله علیهم زیادند و تالیفات فراوان دارند و نقل اقوال همه آنها غیر مقدور است. من به سخن مشهورین به فضل و تحقیق و حسن انتخاب اکتفا کرده ام و از کتب این فضلاء به آنچه اجتهاد آنها هویدا است و مورد اعتماد خودشان بوده است اکتفا کرده ام از جمله کسانی که نقل می کنم از قدمای زمان ائمه، حسن بن محبوب احمد بن ابی نصر بزنطی، حسین بن سعید اهوازی، فضل بن شاذان نیشابوری و یونس بن عبدالرحمن. و از متاخرین محمد بن بابویه قمی (شیخ طوسی) و محمد بن یعقوب کلینی. (1) کتاب کافی آنچه کلینی را به ما و امت اسلام در طول قرون و اعصار معرفی کرده، کتاب کافی است. و اینک که از شرح حال این بزرگ مرد تاریخ اطلاع زیادی در دست نیست، کتاب کافی، کافی است که عظمت و بزرگورای او را به ما بشناساند.
شیخ کلینی اولین کسی است که اخبار را مبوب (تقسیم بندی) کرده و الکافی وی اولین کتاب از کتب اربعه شیعه است و این کتاب که همچنان مؤلفش بسیار عظیم و افتخار آفرین است دارای 15176 حدیث می باشد.
تالیف این کتاب 20 سال طول کشید و هنگامی که کلینی در بغداد بوده است کتاب خاتمه یافته، ولی معلوم نیست شروع کتاب کی و در کجا بوده است.
شیخ مفید درباره کتاب کافی چنین می گوید: کافی در ردیف جلیل ترین کتب شیعه و سودمندترین آنها است.
محمد بن مکی عاملی - شهید اول - می گوید: کتاب کافی در علم حدیث است و شیعه مانندش را ننوشته است.
شیخ زین الدین - شهید ثانی - می گوید: بجان خودم هیچ نویسنده ای مانند کافی را برشته تالیف در نیاورده است. و قدر و منزلت کلینی و جلالت او از این کتاب نمایان است.
محقق کرکی می گوید: این کتاب از احادیث شرعی و اسرار دینی مقداری جمع آوری نموده که در کتاب دیگری یافت نمی شود.
ملا محسن فیض کاشانی می گوید: کافی شریفترین و کاملترین و جامعترین کتاب است زیرا که در میان آنها شامل اصول و خالی از عیب و فضول است.
مولی محمد امین استرآبادی در کتاب فوائد المدینه می گوید: ما از اساتید و علمای خود شنیده ایم که در اسلام کتابی تالیف نشده که برابر یا نزدیک کتاب کافی است. (2) امتیازات کافی 1- از اینکه شیخ کلینی در زمان نواب اربعه یا نمایندگان و نائبان خاص امام زمان(ع) می زیسته است. لذا قطعا از آنها استفاده شایانی در مورد احادیث کرده است. و از اینرو بیشتر می توان به کتاب وی اعتماد کرد. و البته این بدان معنی نیست که تمام احادیث را بدون تحقیق بپذیریم. بلکه باید اهل فن آنها را مورد بررسی قرار دهند و اسناد و رواة حدیث را با دقت مطالعه کرده صحیح را از ضعیف تشخیص داده سپس در دسترس عموم قرار دهند و این تحقیق می بایست در مورد تمام کتب و مراجع حدیث انجام پذیرد و البته قبل از همه آنها کتب اربعه شیعه که مآخذ و منابع اصلی حدیث بشمار می روند. باید زیر نظر متخصصین و دانشمندانی که در علم حدیث و رجال تخصص وافر دارند، مراجعه و تنقیح شوند.
2- یکی از بزرگان محققین گفته است: روش کلینی در ترتیب احادیث هر باب این است که حدیث درست تر و صحیح تر را در اول باب قرار داده و سپس به احادیث مجمل و مبهم می پردازد از این جهت احادیث آخر هر باب غالبا خالی از ابهام نیست.
3- یکی از امتیازات کافی این است که کلینی سلسله سند را تا به امام، در هر حدیث نقل می کند، و آنجا که صدر سند را حذف کرده است، جایی است که از کتاب دیگر نقل کرده و سلسله سند را به آن کتاب حواله می دهد.
تالیفات کلینی آنچه در کتب تراجم نقل شده پنج کتاب دیگر از شیخ کلینی نقل کرده اند:
1- کتاب تفسیر الرؤیا 2- کتاب الرجال 3- کتاب الرد علی القرامطة 4- کتاب الرسائل (رسائل ائمه علیهم السلام) 5- کتاب ما قیل فی الائمه من الشعر وفات کلینی کلینی در سال 328 یا 329 هجری در بغداد وفات کرد و در مقبره خود در باب الکوفه بغداد بخاک سپرده شد. مقبره او در سمت شرقی دجله نزد باب جسر عتیق واقع شده است و قرنها است که شیعیان به زیارت آن بزرگوار می روند. و برادران اهل تسنن هم بر احترام آن مقبره و تعظیم کلینی اتفاق دارند.
علامه مجلسی می گوید: مقبره کلینی در مولوی خانه بغداد است به شیخ المشایخ معروف است و عامه و خاصه آنرا زیارت می کنند. من از جماعتی از شیعیان شنیدم که آن مقبره محمد بن یعقوب کلینی است و خودم او را در همانجا زیارت کردم.
پی نوشت ها:
1) خدمات متقابل اسلام و ایران شهید مطهری ص 480
2) مقدمه اصول کافی، سید جواد مصطفوی.
