در این درس درباره دو مطلب بحث خواهیم کرد: یکی گزارشی کوتاه از رهبران قیام و شهادت، که همگی در قرن دوم هجری رخ داده است، و چنانکه گذشت، این رهبران، پیشوایان فکری و عقیدتی زیدیه نیستند، و دیگری حکومتهای زیدیه در طول تاریخ.
1- قیام و شهادت زید
زید بر ضد هشام بن عبد الملک، حاکم جائر اموی، قیام کرد و پس از نبردی حماسی و قهرمانانه- به دلیل اینکه بیعت کنندگان با وی از یاری اش دریغ کردند- به دستور هشام به دست فرماندار شهر کوفه، یوسف بن عمر ثقفی، به شهادت رسید، و آنگاه که مرگ را در برابر دیدگان خود می دید گفت: «ستایش خدای را که دینم را کامل کرد. هر آیینه من از پیامبر شرم دارم که روز قیامت در کنار حوض بر او وارد شوم و به فریضه امر به معروف و نهی از منکر جامه عمل نپوشانده باشم » . شهادت وی به وسیله گلوله ای بود که بر پیشانی او وارد شد و به مغزش اصابت کرد، و در آن لحظه، فرزندش یحیی او را مخاطب ساخت و گفت: «ای پدر تو را بشارت باد که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام وارد می شوی، زید در جواب گفت: آری پسرم، ولی تو چه خواهی کرد؟یحیی گفت: سوگند به خدا که با آنان خواهم جنگید، حتی اگر کسی مرا یاری ندهد. زید فرزند را تحسین و بر جنگ با امویان تشویق کرده آنگاه گلوله را از پیشانی بیرون آورد و روحش به ملکوت اعلی پیوست.
جنازه او را در مزرعه یا بوستانی به خاک سپردند و بر آن آب جاری ساختند تا مبادا جنایتکاران اموی به آن دست یابند، ولی برخی از جاسوسان یوسف بن عمر بر این کار مطلع گردیدند و بدن زید را از خاک بیرون آوردند و در کناسه کوفه به دار آویختند.
مدت چهار سال بدن او بر بالای دار بود. پس از مرگ هشام، ولید از یوسف بن عمر خواست تا بدن او را بسوزاند و خاکسترش را بر باد دهد. (1)
2- قیام و شهادت یحیی بن زید
یحیی پس از شهادت پدر به مداین رفت. چون یوسف بن عمر در صدد دستگیری او بود، به ری رفت و سپس عازم نیشابور شد و سرانجام رهسپار سرخس گردید و شش ماه در آنجا اقامت گزید تا اینکه هشام بن عبد الملک از دنیا رفت. پس از او ولید بن یزید، نصر بن سیار را مامور دستگیری یحیی کرد. ماموران وی یحیی را در بلخ دستگیر کردند، ولی ولید از بیم آنکه فتنه ای بر پا گردد او را آزاد ساخت. یحیی به جوزجان رفت. در آنجا حدود پانصد نفر با او بیعت کردند. نصر بن سیار، سالم بن احوز را به نبرد با او گسیل داشت. پس از سه روز جنگ، یاران یحیی همگی کشته شدند، و سرانجام یحیی نیز که هیجده سال بیش نداشت در سال 125 هجری به شهادت رسید. (2)
سر او را از بدنش جدا کردند و برای مادرش فرستادند، و بدنش را بر دار آویختند، و تا قیام ابو مسلم خراسانی بردار بود. وی بدن یحیی را کفن کرد و به خاک سپرد. مردم خراسان پس از شهادت یحیی هفت روز به عزاداری پرداختند و از آن پس فرزندان پسر خود را زید یا یحیی می نامیدند و به رسم عزاداری لباس سیاه بر تن پوشیدند، و بدین صورت خراسان به صورت مرکز نهضت علویان بر ضد امویان درآمد. (3)
3- قیام نفس زکیه
محمد بن عبد الله بن حسن بن حسن بن علی علیه السلام معروف به نفس زکیه در سال صد هجری متولد شد و در سال 145 به دستور منصور عباسی به شهادت رسید. وی از وجوه و معاریف بنی هاشم بود و جمعی از علویان و عباسیان برای مبارزه با بنی امیه با وی بیعت کردند، که در راس آنان منصور و سفاح قرار داشتند. علمای مذاهب و متکلمان نیز رهبری محمد را در مبارزه با امویان پذیرفته بودند، چنانکه گروهی از معتزله که واصل بن عطا، و عمرو بن عبید در راس آنان بودند، نزد امام صادق علیه السلام آمده و پس از یادآوری وضعیت آشفته ای که حکومت اموی را فرا گرفته بود، محمد فرزند عبد الله بن حسن را برای رهبری قیام علیه امویان پیشنهاد کردند. (4)
پس از آنکه خلافت به دست عباسیان افتاد، آنان روش بنی امیه را در ظلم و یانت بگونه ای شدیدتر ادامه دادند، و عهد و میثاق خود را در بیعت با محمد شکستند. این امر موجب شد که محمد نفس زکیه مبارزه با عباسیان را وجهه همت خود قرار دهد. محمد مردم را به قیام علیه منصور فرا خواند، جمع بسیاری با او بیعت کردند، ابو حنیفه (در عراق) و مالک (در مدینه) دو تن از فقیهان بزرگ اهل سنت نیز قیام محمد را تایید کردند، و بیعت مردم با منصور را به دلیل اینکه از روی اکراه بود، بی ارزش شمردند.
محمد شهر مدینه را از دست عباسیان خارج ساخت، فرماندار مدینه را عزل کرد و به زندان افکند، و برای مردم خطبه ای خواند و مردم را به مبارزه با حکومت ظالمانه عباسیان تشویق کرد. منصور برای محمد و برادران و فرزندان و هوادارانش امان نامه فرستاد، ولی محمد که از پیمان شکنی عباسیان آگاه بود، از قبول آن سرباز زد. منصور، عیسی بن موسی و حمید بن قحطبه را به جنگ با محمد فرستاد. وی اطراف مدینه خندقی کنده بود تا مانع از هجوم لشکر منصور به شهر گردد، ولی این کار باعث شد که او و مردم مدینه محاصره گردند، و از نظر مواد غذایی در تنگنا واقع شوند، و محمد که وضعیت را این گونه دید، بیعت خود را از مردم برداشت، و جز عده اندکی وی را ترک کردند، او که شهادت را در برابر خود مشاهده می کرد، بی درنگ به خانه خود رفت و صندوقی را که حاوی دفاتر بسیاری مشتمل برنامه و خصوصیات هوادارانش بود در آتش سوزاند و پیشنهاد عباسیان را- مبنی بر اینکه در ازای تحویل آن دفاتر خود به سلامت بماند- رد کرد. از این رو، به نفس زکیه لقب یافت. (5)
4- قیام ابراهیم بن عبد الله
ابراهیم بن عبد الله، مانند برادرش محمد، از شخصیت های ممتاز بنی هاشم در علم و عمل بود. آنگاه که محمد در حجاز بر ضد منصور قیام کرد، او در بصره قیام کرد. آغاز قیام او با اول رمضان سال 145 مصادف بود. افراد بسیاری که در میان آنان شخصیت های معروف و دانشمندان بودند با او بیعت کردند، از آن جمله ابو حنیفه قیام او را تایید کرد و مبلغ چهار هزار درهم برای ابراهیم فرستاد و او را بر جهاد با حکومت عباسی تشویق کرد.
منصور پس از شهادت محمد، و اطمینان از اینکه او در مدینه قیام نمی کند، عیسی بن موسی را از مدینه به نبرد با ابراهیم در بصره فرا خواند. ابراهیم از بصره بیرون رفت و دو سپاه در قریه ای نزدیک کوفه به نام «با خمری » با یکدیگر برخورد کردند. نخست سپاه عیسی شکست خورد، ولی به دستور ابراهیم سپاه وی تعقیب آنان را رها کرده، و بازگشتند. سپاه عیسی به تصور اینکه لشکریان ابراهیم گریخته اند، به آنان یورش آوردند و گروه زیادی را کشتند و گلوله ای نیز بر پیشانی ابراهیم وارد شد و او در 42 سالگی به شهادت رسید. سر او را جدا کرده و نزد منصور فرستادند. برخی تاریخ شهادت او را اواخر ذی قعده (بیست و پنجم) و برخی دیگر ذی حجه نوشته اند. (6)
5- شهید فخ
وی حسین فرزند علی فرزند حسن مثلث (حسن بن حسن بن حسن بن علی علیه السلام) بود که علیه هادی عباسی قیام کرد. مبدا قیام او مدینه بود. پس از استیلا بر مدینه، عازم مکه شد، ولی در مکانی به نام فخ با سپاه بزرگی از عباسیان مواجه شد، و حسین به دست آنان به شهادت رسید. تاریخ شهادت او را روز هشتم ذی حجه سال 169 نوشته اند. برخی نیز سال 170 هجری گفته اند. از امام جواد علیه السلام نقل شده است که پس از حادثه کربلا، حادثه ای فجیع تر از حادثه فخ نبود. (7)
مورخان نوشته اند که هادی دستور داد همه اسیران را بکشند و بدنهایشان را در دروازه بغداد به دار آویزند. (8)
6- یحیی بن عبد الله
یحیی بن عبد الله بن حسن بن حسن بن علی علیه السلام پس از شهادت حسین فخی از مکه به دیلم (مازندران) گریخت و در آنجا پرچم مبارزه با هارون الرشید را بر افراشت. مردم آن خطه با او بیعت کردند. هارون از این جریان نگران شد و به فکر چاره افتاد. سرانجام فضل بن یحیی را با لشکری بسیار ماموریت داد تا با هر وسیله ای، غائله را پایان دهد. فضل با خدعه و فریب و دادن امان از طرف هارون وی را به بغداد آورد، و هارون از وی استقبال کرد و او را به زندان افکند، و چون یحیی از مردان علم و فضیلت بود، هارون وی را در مجالس دانشمندان حاضر می کرد و سپس به زندان باز می گرداند، و سرانجام پس از دو ماه، در سال 175 هجری در زندان در گذشت. (9)
7- قیام ابن طباطبا
وی محمد بن ابراهیم فرزند اسماعیل بن ابراهیم فرزند حسن مثنی است. او در زمان حکومت مامون در کوفه قیام کرد. ابو السرایا نیز به یاری او برخاست. آنان بر کوفه استیلا یافتند و پس از آن واسط و بصره را نیز فتح کردند.
خبر قیام او به مکه و مدینه و یمن رسید. در آن مناطق نیز علویان به حمایت از او قیام کردند. وی پس از چهار ماه از قیامش به طور ناگهانی کشته شد (199 ه) .
8- محمد بن محمد بن زید
وی در سن کودکی امامت زیدیه را عهده دار شد. از این روی فرماندهی ارتش را ابو السرایا بر عهده داشت، و در چند نوبت موفق شدند که لشکریان بنی عباس را شکست دهند، ولی در سال دویست هجری شکست خوردند و به خراسان گریختند و دستگیر شدند. ابو السرایا کشته شد، و محمد را نزد مامون بردند، و مدت چهل روز در بند بود، و سرانجام در 202 هجری در بیست سالگی با زهر مسموم شد. (10)
پی نوشت ها:
1- عمدة الطالب، ص 258- 255.
2- همان، ص 260- 259.
3- الزیدیه، ص 84.
4- همان ص 85، به نقل از الامام الصادق علیه السلام، ج 1، ص 232.
5- همان، ص 91- 88، مقالات الاسلامیین، ترجمه مؤیدی، ص 46، عمدة الطالب، ص 105- 103.
6- عمدة الطالب، ص 110- 108.
7- همان، ص 183.
8- الزیدیه، ص 94.
9- عمدة الطالب، ص 151، الزیدیه، ص 95.
10- عمدة الطالب، ص 300، الزیدیه، ص 96، بحوث فی الملل و النحل، و النحل، ج 7، ص 366.
