قطب الدین رواندی

ایران در عصر قطب رواندی  
سده ششم هجری دوران حاکمیت دو سلسه بزرگ از پادشاهان ایرانی بود .سلجوقیان سلسه ای بودند که پس از جدا شدن از حوزه ئ خلافت بغداد حکومت مستقلی تشکیل دادند و از سال 429 الی 553 ق . در سرتاسر ایران فرمانروایی کردند. آنان از مقتدرترین حکومتهای این سرزمین بودند. پیروزی مسلمانان در جنگ با مسیحیان روم شرقی (بیزاس ) و گسترش قلمرو آ نان ر ا، از نقطه های برجسته در دوران حکومت این خاندان است .
پس از آنان خوارزمشاهیان بر ضد سلجوقیان طغیان کردند و اقتدار ساسی ایران را به دست گرفتند در این عصر - بخصوص در دوره سلجوقیان - افکار مذهبی و سنت گرایی بر گرایشهای عقلی غلبه کرد و بسیاری از کتب علوم عقلی و فلسفی سوزانده شد. دولتمردان سلجوقی ، بویژه وزیر آنان (( خواجه الملک )) از سنت گرایان و سرمداران شورش شد عقلی بودند . ⁽¹⁾
وقوع جنگهای صلیبی و هجوک و آگاهی اروپائیان به جهام اسلام عواقبی جون به تاراج بردن گنجینه های علمی مسلمنان را در بر داشت ولی به رغم حوادث فوق ، قرن ششم را می بایست سده علم و معرفت نامید.
چرا که دانشمندان بسیاری در این دوران پا به عرصه وجود نهاده ، با تلاش علمی و بی وقفه خویش خدمات بسیاری به اسلام انجلان دادند. ⁽²⁾
از جمله این اندیشمندان تلاشگر، دانشمند عالی مقام ، فقیه و محدث مشهور، (( سعید بن هبه الله راوندی )) معروف به (( قطب راوند )) بود که در این نوشتار به تماشای زندگی پر افتخارش می نشینیم .
زادگاه و نیاکان 
(( راوند )) که در آن زمان روستایی در نزدیکی کاشان بود زادگاه عالمان بسیاری شناخته می شد به گونه ای که آقا بزرگ تهرانی بیش از ده نفر از بزرگان راوند را منحصر قرن ششم یاد می کند.⁽³⁾
(( سعید )) گلی از بوستان مکتب محمدی بود که از آن دیار برخاست و قطب الدین لقب یافت او فرزند (( هبة الله بن حسین بن هبة الله بن حسن راوندی )) بود. گرچه اطلاعات کافی از همه نیاکان او به دست نیامده ، همین اندازه معلوم است که پدر و جد قطب الدین ، از عالمان و برجستگان آن دیار بوده اند. ⁽⁴⁾ با تاءسف تاریخچه و شرح حالی از تولد و دوران کودکی او نیز به دست نیامده است .
تحصیل
فرزانه برومند، علاوه بر پدر، از محضر بزرگان دیگری استفاده کرده است . قطب الدین خوشه چین خرمن عالمانی است که ثمره اندیشه شان قرنهای متمادی مشام انسانها را معطر ساخته است . افکار بزرگ شخصیتهایی چون شیخ صدوق ، سید مرتضی ، سید رضی و شیخ طوسی ، در اندیشه و تفکر او جای پیدا کرده و یا نقل حدیث از شاگردان آنان ، جوهره علمی و عملی او نضج یافته است .
بنابر آنچه در ریاض العلماءاست ، قطب الدین روایاتی از برزگان حدیث در شهرهای اصفهان ، خراسان و همدان شنیده و نقل کرده است . ⁽⁵⁾و از این روزنه می توان به مسافرتهای علمی او به شهرهای مختلف پی برد چنانچه قرار داشتن قبر شریف او در قم ، دلیلی بر استفاده او از محضر استادان آن دیار است .
ب رخی از استادان او عبارت اند از:
1- ابو جعفر محمد بن علی بن محسن حلبی . او موفق به درک محضر شیخ طوسی شده و قطب الدین رواندی از روایات نقل کرده است .
2- ابو الحسن محمد بن علی بن عبد ا لصند تمیمی نیشابوری . او از شاگردان فرزند شیخ طوسی بوده است .
3- سید ابو البرکات محمد بن اسماعیل مشهدی . وی از شاگردان شیخ طوسی بوده است و علاوه بر قطب الدین منتخب الدین (صاحب کتاب الفهرست ) و امام ضیاء الدین از جمله شاگردانش بوده اند.
4- صفی الدین مرتضی بن داعی بن قاسم . او از شاگردان شسخ طوسی و مولف تبصره العوام است .
5- شیخ السادة مجتبی بن داعی بن قاسم . ایشان نیز همچون بردارش از محدثان بزرگ بوده ، و قطل الدین از این دو برادر روایت نقل کرده است .
6- ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد شیبانی .
7- ابوجعفر محمد بن مرزبان . از شاگردان شیخ مفید است که قطب الدین د رکتاب قصص الانیاء از روایات نقل کرده است .
8- هبة الله بن دوعویدار. از شاگردان شیخ صدوق به شمار آمده است .
9- ابو جعفر بن کیمیح .
10- ابو نصر الغاری .
11 - ابو صمصام احمد بن محمد علی مرشکی .
12- ابوالسعید حسن بن علی لارآبا دی .
14- ابوالقاسم حسن بن محمد حدیقی .
15- ابو صمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی .
علاوه بر آنها، نام هقت نفر از بزرگان و اندیشه وران آن عصر در شمار استادان قطب الدین قرار داد. ⁽⁶⁾
استاد بزرگ  
ابو علی فضل بن حسن طبرسی ، معروف به (( امین الدین )) از بزرگترین دانشمندان و مفسران شیعی در قرن ششم هجری است .
شیخ طبرسی با خلق تفسیر بی نظیری از قرآن کریم به نام (( مجمع البیان )) جاودانگی نام و یاد خوبیش را موجب گشت .
گرچه او بیش از دهها اثر مفید همچون (( اعلام الوری )) از خود به جا گذاشت ، تفسیر قرآن (مجنع البیان ) برای شناساندن شخصیت علمی اش از همه ممتازتر است قطب راوندی شاگرد ممتاز شیخ طبرسی بوده است و ا ین امتیاز و شایستگی ، به حدی رسیده بود که قطب را با ا و او را با قطب می شناسند.
قطب راوندی خود به قرآن عشق می ورزید و د رراه نشر معارف آن پر تلاش بود، اما تاءثیر نفس قدسی استادش طبرسی بزرگ ، در اندیه و آثار گران سنگ او نقش بسزایی داشت و از این رو، آثار و تالیفات راوندی ، رتگه ، خدایی و بوی ، وحی به خود گرفت . ⁽⁷⁾
شاگردان  
راوندی دانشمند بزرگ و وارسته قزن ششم از چهرهای درخشان است که فرزانگن بسیاری از محضر نورانی اش به فیض رسیده و دانش اندوخته و خود نیز شمع فروزان محافل علمی گردیده اند.
از میان انبوه جویندگان علم که از خرمن فضل راوندی خوشه چینی کرده اند نام فرزندان وی درخششی ویژه دارد. او نه تنها در مسجد و منزل و م کتب بلکه در سفر و حضر، به نورافشانی پرداخته و شاگردان بسیاری را به جامعه اسلامی آن روز ارائه داده است . شاگران قطب الدین چهره های برجسته ای هستند که از وی به نقل روایت پرداخته اند. برخی از آنان عبارتند از:
1 - احمد بن علی بن عبدالجبار طبرسی . او علاوه بر قضاوت به نقل حدیث نیز می پرداخت .
2 - حسین بن سعید بن هبة الله . وی فرزند دانشور قطب الدین بوده و از او به عنوان شهید یاد شده است .
3 - علی بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهای بنام .
4 - علی بن محمد المدائنی .
5 - محمد بن الحسن البغدادی .
6 - محمد بن سعید بنن هبة الله و او فرزند دیگر قطب راوندی است که به ظهیر الدین معروف بود. ⁽⁸⁾
محمد بن علی معروف به (( ابن شهر آشوب )) از ستارگان درخشان تشیع و بر جسته ترین شاگردان قطب بود. (( ابن شهر آشوب )) در کتاب خویش (( معالم العلماء )) با یادی از قطب الدین به عنوان استاد خویش نام چند کتاب وی را ثبت کرده است .⁽⁹⁾
دانش و آثار  
مردان خدا الگوی روشنی هستند که به رغم مشکلات و کمبودهای عصر خویش ، همه تلاش و همتشان خدمت به اسلام عزیز و احیای مجد و عظمت آن بوده است .
آنان با عشق به قرآن مجید و اهل بیت علیه السلام به نشر و پخش آثار ایشان پرداخته ، همواره از سرچشمه زلال ابدیت سیراب می شوند.
قطب الدین راوندی در زمره مردان بزرگی است که با دانش فراوان خود پس از بهره مندی از علوم مختلف و تبحر از بهره مندی از علوم مختلف و تبحر در آنها، حلقه زرینی در سلسله حافظان و راویان معارف اسلامی گردید و در بیشتر رشته های علوم اسلامی تبحر و تخصص خود را به نمایش گذارد.
الف - علم تفسیر  
تفسیر قرآن ، درک معانی عمیق و دقیق آیات و تدوین و نگارش آن ، از خدمات بزرگ عالمان دینی است . علی بن ابراهیم قمی ، شیخ طوسی و علامه طبرسی و دیگر رادمردان عرصه علم و معرفت از پیشگامان این حرکت عظیم بودند. قطب الدین نیز در کنار این دانشوران قرار داشته و چندین تفسیر به شرح ذیل به نام وی ثبت شده است .
1 - (( ام القرآن )) .
2 - (( تفسیر القرآن )) در دو جلد.
3 - (( خلاصه التفاسیر )) در ده جلد.
4 - (( شرح آیات المشکلة فی التنزیه )) .
5 - (( اللباب فی فضل آیة الکرسی )) .
6 - (( الناسخ و المنسوخ من القرآن )) . ⁽¹⁰⁾
ب - نهج البلاغه  
راوندی نه تنها در فقاهت و حدیث ژرف نگر و ناخدای دریای قرآن است بلکه غواص کلام امیر المؤ منین علیه السلام بود.
ابن ابی الحدید، دانشمند بزرگ اهل سنت در تمجید از قطب می نویسد.
(( کسی قبل از من تا آن اندازه که اطلاع دارم به تفسیر نهج البلاغه نپرداخته است بجز یک نفر و آن سعید بن هبة الله بن حسین معروف به قطب راوندی است )) ⁽¹¹⁾.
(( منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه )) کتابی است . در دو جلد قطور که راوندی در آن به شرح و توضیح سخنان مولای متقیان علیه السلام پرداخته است .
ابن ابی الحدید این شرح را چونان کتاب مرجع به کار گرفته و از آن استفاده های فراوان برده است .
ج - کلام و فلسفه
سابقه علم کلام درباره مسائل اعتقادی اسلام و اصول دین به بحث می نشیند به سده های اول تاریخ ما باز می گردد. کلام به دو دسته تقسیم می شود. کلام عقلی و کلام نقلی . قطب الدین راوندی از دانشمدان کلام نقلی بود که اعتقادات و تفکرات اسلامی خویش را با سخن پروردگار در آمیخته بود.
راوندی دانشوری بود که تمامی آثارش رنگ و بویی روایی داشت و با استفاده از نبوغ و تحقیقات و مطالعاتش از او به عنوان مرزبانی ژرف نگر از حریم تشیع یاد شده است .
دفاع از حریم عقاید شیعه و پاسخگویی به شکاکان و متعصبان عصر خویش ، وی را بر آن داشت تا در پی انجام وظیفه ، آثار ارزشمندی را از خود به یادگار نهد.
از آثار قطب الدین راوندی می توان به کتابهای ذیل اشاره کرد:
1 - (( الخرایج و الجرایح )) - این کتاب که معروفترین آثار قطب به شمار می آید در بیان مسائل کلامی و عقاید بوده و در برگیرنده هفت کتاب پیرامون مساءله معجزه و شیوه زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله است .
2 - (( ام المعجزات )) - نام کتابی است که راوندی پس از چندی به عنوان (( تتمة الخرایج )) به نگارش در آورد.
3 - (( الاختلاف )) - این کتاب در برگیرنده اختلافهای کلامی بین شیخ مفید و سید مرتضی (علم الهدی ) بوده و 95 مساءله اختلافی در آن بررسی شده است .
4 - (( تهامت الفلاسفه )) - این کتاب که نشان دهنده دانش فلسفی قطب است در موضوع حکمت و فلسفه نگارش شده و به تناقض گویی فلاسفه پرداخته است
5 - (( کلام الکلام فی شرح مقدمة الکلام )) - شرحی بر کتاب (( مقدمة الکلام )) شیخ طوسی در علم کلام است . ⁽¹²⁾
د - فقه  
حدود بیست اثر و مفید در علم فقه ، به دست توانای این دانشور راوندی تاءلیف شده که برخی از آن عبارت اند از:
1 - (( آیات الاحکام )) - این کتاب آیاتی از قرآن کریم را که مربوط به مسائلی فقهی و احکام دینی است مورد بحث و بررسی قرار داده است .
2 - (( الحکام الاحکام ))
3 - (( الانجاز )) - شرحی است بر کتاب (( الایجاز فی الفرائض )) شیخ طوسی .
4 - (( رحل المعقود فی الغسله الثانیه )) .
5 - (( الشافیه فی الغسله الثانیه )) .
6 - (( الخمس ))
7 - (( من حضره الاداء و علیه القضیاء ))
8 - (( رسالة الفقهاء ))
9 - (( المشکلات النهایة ))
10 - (( المنتهی فی شرح النهایة )) - این کتاب به شرح نهایه شیخ طوسی پرداخته و در ده جلد به چاپ رسیده است .
11 - (( الرائع فی الشرایع )) .
12 - (( النیات فی جمیع العبادات ))
13 - (( نهیة النهایة ))
14 - (( فقه القرآن )) . این کتاب گرانسنگ با تلاش و کوششی ستودنی به دست توانمند قطب راوندی نوشته شده است . او در کتاب فوق تمام آیاتی قرآنی را که به احکام فقهی مربوط بوده است به ترتیب ابواب فقه دسته بندی کرده و در دو جلد به یادگار نهاده است .
قبل از او تنها دو کتاب در این موضوع به رشته تحریر در آمده بود. قطب الدین در این کتاب پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع ، به بررسی فقهی آن پرداخته نتایج فقهی خویش را از آن بیان می دارد.⁽¹³⁾
ه - حدیث  
قطب راوندی در حدیث و روایت آثار جاویدان و ارزشمندی داشته و گامهایی استوار در این موضوع برداشته است . از این آثار می توان به کتابهای زیر اشاره کرد:
1 - (( تحفة العیل )) - در موضوع دعا و آداب آن و احادیث مربوط به امراض و بلاها.
2 - (( رسالة فی صحة احادیث اصحابنا )) - در موضوع آن بیان صحت احادیثی است که علمای شیعه نقل کرده اند.
3 - (( شرح الکلمات المائدة )) - شامل شرح صد کلمه از سخنان حضرت علی علیه السلام .
4 - (( ضیاء الشهاب )) - شرحی بر کتاب شهاب الاخبار قاضی سلامه مصری .
5 - (( لباب الاخبار )) .
6 - (( لب اللباب )) - اخبار و احادیثی در موضوع اخلاق .
7 - (( مزار )) - کتابی بزرگ و احادثی در موضوع زیارتنامه ها.
8 - (( المجالس فی الحدیث )) .
9- (( دعوات )) معروف به سلجوة الحزین - موضوع این کتاب ارزشمند مربوط به آداب دعاها و تاءثیر آنها است که در چهار باب تدوین گشته است . فضیلت دعا و ذکر صحت و سلامتی از نگاه روایات ، امراض و عوارض جسمی و روحی از زبان ائمه اطهار علیه السلام و حالات مرگ و پایان زندگی ، چهار موضوع اصلی آن به شمار می رود. ⁽¹⁴⁾
و - تاریخ  
قطب راوندی دارای آثاری در موضوع تاریخ است .
1 - جنی الجنتین - در تاریخ اولاد امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام .
2 - قصص الانبیاء - در این کتاب تاریخ و شرح زندگی پیامبران از زبان روایات بیان شده است . ⁽¹⁵⁾
ز - اصول فقه  
(( المستقصی )) نام کتابی از راوندی در علم اصول فقه است . این کتاب شرحی بر (( الذریعه )) سید مرتضی در علم اصول می باشد. ⁽¹⁶⁾
ح - شعر و ادب  
ستاره پر فروغ راوند، در شعر و ادب نیز بهره ای نیک داشته و به زبان عربی شعر می سروده است . در سوردن اشعار خویش عشق و معرش به خاندان اهل بیت علیه السلام را به تصویر کشیده است علاوه بر شعر، در ادبیات عرب نیز دانشی در خور توجه داشته و آثاری در آن موضوع تدوین کرده است . برخی از کتابهایش در این دانش عبارت اند از:
1 - (( التغریب فی التعریب ))
2 - (( الاغراب فی الاعراب )) .
3 - (( شرح العوامل الماءئة )) شامل صد عامل در علم نحو.
4 - (( غریب النهایه )) در شرح لغتهای مشکل فقهی کتاب نهایه شیخ طوسی .
5 - (( نفثة المصدور )) - این کتاب دیوان اشعار قطب راوندی است . ⁽¹⁷⁾
شعر ذیل از اوست :

1 - قسم النار ذو خبر و خیر

یخلصنا الغداة من السعیر

2 - فکان محمد فی الدین شمسا

علی بعد کالبدر المنیر

3 - هما فرعان من علیا قریش

مصاص الخلق بالنصب الشهیر

4 - و قال له النبی علیه السلام و انت منی

کهرون و انت معی وزیری

5 - و من بعدی الخلیفة فی البرایا

علی جاه السریری

6 - و انت عیائهم و الغوث فیهم

لدی الظلماء کالصبح البشیر

7 - و لائی فی البتول و فی بنیها

کمثل الروض فی الیوم المطیر

8 - محمد النبی صلی الله علیه و آله غدا شفیعی

لان علیا الاعلی ظهیری ))

9- و لا ارضی بتیم او عدی

امیرا خاب ذلک من امیری

10 - مصیری آل احمد یوم حشری

و یوم الحشر حبهم نصیری

1 - تقسیم کننده بهشت و دوزخ و صاحب خیر کثیر و از همه برتر علی علیه السلام است
که فردا ما را از آتش جهنم رهایی می بخشد.
2 - در آسمان اسلام ، حضرت محمد صلی الله علیه و آله خورشید است
و پس از او علی علیه السلام به مانند ماه شب چهاردهم نور افشانی می کند.
3 - این دو بزرگوار فرع یک اصل و از تبار تابناک قریش اند
و به دلایلی که همگان می دانند پناه و پشتیبان خللق اند.
4 - پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود که تو از منی ، چنان که هارون از موسی بود و تو همشیه با من ووزیر منی .
5 - و پس از من نیز جانشین من در میان مردمانی ، و تنها تویی که سزوار جانشینی مراداری .
6 - و زمانی که مردم در سیطره تاریکیها گرفتار آیند، تنها داد رسی که نمی تواند چون صبح ، صباح نور و نجات را مژده دهد تو خواهی بود و بس .
7 - دل من در گرو محبت فاطمه زهرا علیه السلام و فرزندان اوست چنان که وجود باغستانها و گلستانها در گرو روزهای بارانی است .
8 - فردای قیامت ، رسول خدا صلی الله علیه و آله شفیع من خواهد بود چرا بود که علی اعلی پشتیبان من است .
9- به حکومت دیگران به هیچ وجه رضایت نخواهم داد حکومت کسانی که بیراهه رفتند و از امیر المؤ منین روگردان شدند.
10 - راه من راه آل محمد و تا قیامت از این راه منحرف نخواهم شد، در آن روز بزرگ تنها چیزی که به کار من آید همین است و بس .
از نگاه دیگران  
دانشمند بزرگ شیعه ، علامه امینی درباره راوندی می گوید.
(( راوندی یکی از پیشوایان علمای شیعه ، برگزیده این طایفه و از اساتید بی نظیر فقه و حدیث و از نوابغ و از اساتید بی نظیر فقه و حدیث و از نوابغ علم و ادب است . هیچ گونه عیبی در آثار فراوانش و تیرگی در فضایل و تلاشها و خدمات دینی و اعمال نیکو و کتب ارزنده اش وجود ندارد. )) ⁽¹⁸⁾
(( میزا عبدالله افندی )) که شرح حال بسیاری از بزرگان را به نگارش در آورده است ، در این باره می گوید:
(( شیخ امام و فقیه ، قطب الدین راوندی ، شخصی فاضل ، عالم ، متبحر، فقیه ، محدث ، متکلم ، آشنای به اخبار و احادیث و شاعر بوده است . )) ⁽¹⁹⁾
(( میزا محمد باقر خوانساری )) درباره قطب راوندی نوشته است :
(( او والاتر و بزرگتر از اینهاست که درباره وی گفته اند. چنانکه بعد از آگاهی از برخی تاءلیفات او بخصوص (( شرح آیات الاحکام )) وی ، تردیدی در این باره برای شما خوانندگان باقی نمی ماند. )) ⁽²⁰⁾
(( محدث قمی )) از دیگر اندیشمندانی است که درباره قطب الدین چنین آورده است :
(( عالمی است متبحر، فقیه ، محدث ، مفسر، محقق ، راستگو، بزرگوار... و از بزرگترین محدثان شیعه می باشد. )) ⁽²¹⁾
نبوغ فکری و فزونی تاءلیفات و عمیق تحقیقات علمی راوندی موجب گردیده تا علمای سنت نیز در مقابل او سر تعظیم فرود آورند.
(( ابن حجر عسقلانی )) درباره راوندی نوشته است :
(( او در جمیع علوم فاضل است . و در هر نوعی از علوم صاحب تصنیفات بی شمار بوده است . )) ⁽²²⁾
فرزندان قطب  
از این دانشمند قرن ششم ، سه فرزند پسر به نامهای عماد الدین علی ، نصیر الدین حسین و ظهیر الدین محمد شناخته شده اند که هر سه در شمار فرزانگان عصر خود بوده اند.
گرچه موقعیت تابناک پدر، آنان را تحت الشعاع قرار داده است ، اما نور پر فروغ آن سه فرزند در تاریخ دانش پژوهان تشیع محو نگشته است .
(( عمادالدین علی )) از فقها و محدثان است که پس از پدر به روایت و تبلیغ عقاید و تفکرات تشیع پرداخته و تلاشهای بی فقه پدر را به ثمر نشانده است .
مؤ لف کتاب (( امل الامل )) او را به عنوان فاضل ، عالم ، راستگو و کسی که از شهید اول روایت می کند، ستوده است .
(( نصیر الدین حسین )) نیز از دانشمندان عصر خویش بوده که به دست بیگانگان به شهادت رسیده است . در کتاب (( شهداء الفضیله )) نام او در ردیف عالمان شهید قرار گرفته ⁽²³⁾ولی جزئیات دیگری درباره شهادت او به دست نیامده است .
پدرش قطب الدین در کتاب جواهر الکلام خود اجازه نامه ای برای نصیر الدین نوشته است .
(( ظهیر الدین محمد )) از دیگر فرزندان قطب بود که همچون دیگر برادران ، راه پدر را ادامه داد و به نقل روایات پیامبر و اهل بیت علیهم السلام پرداخت .
غروب خورشید  
چهاردهم شوال 573 ق . آسمان شهر قم رنگی دیگر به خود گرفته بود و عالمان و اندیشمندان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام در خانه قطب راوندی ، بر بالین یکی از بزرگمردان گرد آمده بودند نزدیکی اذان ظهر بود که نسیم عطر آگین بهشت مشام راوندی را نوازش داد و شبنم اشک را دیدگان زنان و کودکان سرازیر گشت و جهان اسلام در عزای یکی از فرهیختگان مکتب اهل بیت علیهم السلام به سوگ نشست .
پس از مراسم تشیع پیکر پاک آن فرزانه در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه علیهم السلام به خاک سپرده شد و روح (( سعید )) محدثان با زمزمه (( عاش سعیدا و مات سعیدا )) به ملکوت اعلی پر کشید.
از آن پس جسم مطهرش با کتابها و نوشته هایش جاودانه شد و روزی که پس از هشت قرن تعمیرگران صحن مطهر حضرت معصومه علیهم السلام با پیکر سالم و سیمای نورانیش رو به رو شدند چیزی جز این منزلت را برای او تصور نکردند که باید جسم مطهرش چون روح شاهد و ناظرش بر حوزه فقاهت اهل بیت علیهم السلام تا قیامت سالم بماند. حضرت آیة الله مرعشی نجفی علیهم السلام به پاس خدمات او، سنگ قبری بلند و به یاد ماندنی را بر فراز به یادگار نهاد تا زائرین حرم فاطمه معصومه علیهم در ابتدای ورود و خروج از صحن مبارکش چشمانشان به قبر این فرزانه بزرگ روشن شود .
والسلام

پینوشتها:

1-تاریخ علن در ایران ، مهدی فرشاد، ج 1 ، ص 90 درتاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراص قاجاریه ، عباس اقبال آشتیانی ، ص 303 - 307.
2-تاریخ ادبیات در ایران ته دکتر ذببیح الله صفا، ج 2، ص 320 - 331؟
3-التقات العیون فی سادس القرون ، آقا بزرگ تهرانی ، ص 103.
4-همان ، ص 124، امل الامل ، و عامل ، ج 2، ص 125؛ اعیان الشیعه ، سید محسن امین عاملی ، ج 7، ص 260.
5-ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی ، ج 2، ص 35
6-الثقات فی سادس القرون ، ص 15، 62، 66، 82، 99، 135، 158، 178، 196، 240، 242، 250، 274، 276، 288، 297، 302، 332، 333، ریاض العلماء، ج 5، ص 62، الغدیر، علامه امنیس ، ج 5، ص 381.
ص الغدیر، علامه امینی ، ج 5، ص 381.
شرح زندگانی این مفسر بزرگ را د رکتاب شییخ طبرسی (از مجموعه دیدار با ابرار) نوشته محمد باقر پور امینی مطالعه کنید.
7- الغدیر، ج 5، ص 380، روضات الجنات ، میزرا محمد باقر خوانساری ، ج 4، ص 7.
8-الثاقات العیون فی سادس القرن ، ص 13، 75، 192، 206، 254.
9-معالم العلماء، ابن شهر آشوب ، ص 55.
10-الذریعة ، آقا بزرگ تهرانی ، ج 2، ص 303؛ ج 4، ص 301؛ ج 7، ص 220؛ ج 13، ص 56؛ ج 18، ص 280؛ ج 24، ص 14.
11-شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید معتزلی ، ج 1، ص 5.
12-ریاض العلماء، ج 2، ص 424 و 425؛ الذریعة ، ج 4، ص 502؛ ج 5، ص 277.
13-ریاض العلماء، ج 2، ص 424 ؛ الذریعة ، ج 1، ص 41، 291 ؛ ج 2، ص 364 ؛ ج 14، ص 52ء ج 16، ص 281 ؛ج 20، ص 390 ؛ ج 21، ص 66، ص 226 ؛ج 24، ص 431.
14-الذریعه ، ج 3، ص 456، ج 14، ص 42، ج 15، ص 12 ؛ ج 18، ص 275، ج 19، ص 354، ج 20، ص 323 ؛مفاخر اسلام ، علی دوانی ، ج 3، ص 476.
15-معالم العلماء، ص 55.
16-الذریعه ، ج 21، ص 13.
17-الذریعة ، ج 4، ص 228، ج 13، ص 372، ج 16، ص 50.
18-الغدیر، ج 5، ص 380.
19-ریاض العلماء، ج 2، ص 419.
20-روضات الجنات ، ج 4، ص 419.
21-الکنی و الالقاب ، شیخ عباس قمی ، ج 3، ص 72.
22-لسان المیزان ، ابن حجر، ج 3، ص 48.
23-شهدائ الفضیله ، علامه امینی ، ص 40.