در این دوره، بیان فقه و احکام الهی، هم به صورت حاشیه نویسی بر رساله های عملیه پیشینیان بود، هم به صورت مجموعه ای پرسش و پاسخ، و هم با تالیف رساله های عملیه مستقل.
این امر از زمان آیة الله میرزای دوم، محمد تقی شیرازی (رضوان الله علیه) (م 1338 ق) آیة الله سید محمد کاظم یزدی (قدس سره) (م 1337 ق) متداول شد که تا زمان معاصر نیز ادامه دارد.
دو شخصیت بر جسته این مرحله میرزای شیرازی و مرحوم یزدی هستند که این سنت را در میان جامعه فقهی معاصر بنا نهادند و با گسترش مباحث آن و مسائل فرعی، باب تازه ای را در فقه شیعه گشودند.
پس از مرحوم شیرازی و یزدی، فقها و مراجع شیوه آنان را دنبال کرده و علاوه بر حاشیه نویسی بر رساله های قبل از خود به تالیف رساله های عملیه مستقل پرداختند. که در اینجا به نام برخی از آنها اشاره می شود:
1- آیة الله سید اسماعیل صدر 1258/1255 - 1338 - ایشان علاوه بر حاشیه نجات العباد صاحب جواهر و مجمع الرسائل شیخ جعفر شوشتری و ذخیرة العباد شیخ زین العابدین مازندرانی (م 1309) و ذخیرة العباد لیوم المعاد فاضل شربیانی (م 1322) رساله عملیه مستقل هم داشت که در ج 15 ص 189 از کتاب «الذریعه » به آن اشاره شده است.
2- آیة الله سید محمد فیروز آبادی (م 1345 ه.ق-) وی علاوه بر حاشیه عروة الوثقی که بنا به قولی اولین حاشیه بر این کتاب است، و حاشیه بر «منتخب الرسائل) سید یزدی، رساله های مستقلی به نام «ذخیرة العباد لیوم المعاد» و «منتخب المسائل » مستقل و مناسک حج دارد.
3- آیة الله آقا شیخ محمد طبط الشیخ (1272 - 1344 ق) - او علاوه بر حاشیه «مصباح الهدایه » شیخ محمد طاهر دزفولی، رساله عملیه مسقلی هم به نام «هدیة العوام » دارد.
4- آیة الله سید حسن صدر (1272 - 1354 ه. ق) او بر کتابهای تبصرة المتعلمین علامه حلی، نجاة العباد صاحب جواهر و عروة الوثقی، اثر مرحوم یزدی حاشیه نوشته و ترجمه عروة الوثقی، یعنی کتاب غایة القصوی را نیز حاشیه زده است. مرحوم صدر علاوه بر اینها رساله مستقلی به نام تحصیل الفروع الدینیة » فی فقه الامامیة » نوشته که در مقدمه آن فروع تقلید را به طور مبسوط بیان کرده و احکام طهارت و نماز را در دو باب آن آورده است. از او کتابهای دیگری نیز باقی مانده است که عبارتند از: «المسائل المهمه » مشتمل بر ابواب عبادات، رساله «اجوبة المسائل » که در عراق، لبنان و آمریکا به چاپ رسیده است، و مناسک حج که همه اعمال حج و عمره را دربردارد و به سال (341 ق) در بغداد چاپ شده است.
5- آیة الله شیخ عبد الله مامقانی (م 1351 ق) - او نیز علاوه بر حاشیه جامع عباسی شیخ بهائی رساله عملیه ای به نام منتخب الرسائل دارد که در سال 1341 چاپ شده و رساله دیگری به نام ارشاد المستبصرین داشت که این رساله حاوی تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات می باشد و در سال 1342 چاپ شد و مناسک حج هم دارد که در سال 1344 در نجف چاپ شد.
6- آیة الله شیخ محمد حسین نائینی (م 1355 ه.ق) - مرحوم نائینی بر مناسک حج شیخ اعظم انصاری و عروة الوثقی سید یزدی و بر نجات العباد صاحب جواهر حاشیه زد، رساله مستقلی به نام «وسیلة النجاة » تالیف کرد که در سال 1343 به چاپ رسید. و مختصر این رساله هم به نام «احکام العبادات و المعاملات » در سال (1345 ق) در بیروت چاپ شد و نیز رساله دیگری به نام «ذخیرة العباد لیوم المعاد» دارد که در چاپخانه علوی چاپ شد. و نیز مناسک حج که در سال (1349 ق) در نجف چاپ گردید.
7- آیة الله شیخ عبد الکریم حائری (م 1355 ه.ق)- وی نیز بر مناسک حج شیخ انصاری و ذخیرة العباد میرزای شیرازی دوم و عروة الوثقی سید یزدی حاشیه نوشت، و رساله عملیه ای به نام «وسیلة النجاة » تالیف کرد که در 112 صفحه و در تهران چاپ شد. او رساله دیگری به نام مجمع الرسائل دارد که برخی از مراجع بدان حاشیه زده اند و رساله های دیگری به نام منتخب الرسائل و به نام ذخیرة المعاد که در تهران در سال (1339 ق) و به نام «مجمع الاحکام » که در سال (1343 ق) و نیز مناسک حج که در سال 1347 در تهران طبع شده دارد.
8-آیت الله آقا ضیاء الدین عراقی (م 1361 ه.ق)- او نیز علاوه بر حاشیه «منتخب الرسائل » و «عروة الوثقی » سید یزدی و بر ساله «ذخیرة العباد لیوم المعاد» آخوند خراسانی رساله عملیه مستقل هم دارد.
9- آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی (م 1365 ه.ق)- مرحوم اصفهانی بر «ذخیرة العباد» میرزای شیرازی و «عروة الوثقی » حاشیه نوشت، و بجز آن رساله عملیه مستقلی نیز داشت.
یکی رساله «منهاج الصالحین » است که در زمان حیات وی سه بار به چاپ رسید. و دیگر رساله وسیلة النجاة است که از آثار ارزشمند و بسیار نفیس اوست و در میان دیگر رساله ها تابندگی و جذابیت خاصی دارد و از زمان تالیف تا کنون پیوسته مورد عنایت و توجه فقها و بزرگان بوده است. به طوری که در همه محافل علمی و مجالس دینی و جلسات استفتاء بنحوی سخنی از آن به میان می آید.
وسیلة النجاة، اغلب مسائل مورد نیاز و ابتلای مردم را در بردارد و با شیوه ای جالب و پسندیده در قالب عباراتی واضح و بدون ابهام احکام دینی را بیان کرده است، و به همین دلیل مراجع تقلید به تحشیه و تعلیق آن همت گماردند که از جمله عبارتند از: آیة الله سید محمد تقی خوانساری، آیة الله سید محمد حجت کوه کمره ای، آیة الله سید صدر الدین صدر، آیة الله سید جمال الدین گلپایگانی، آیة الله میرزا مهدی شیرازی، آیة الله سید عبدالهادی شیرازی، آیة الله شیخ محمد رضا آل یس، آیة الله سید حسین حمامی، آیة الله شیخ محمد کاظم شیرازی، آیة الله سید جواد تبریزی، آیة الله شیخ عباسعلی شاهرودی، آیة الله شیخ عبد النبی اراکی، آیة الله میرزا آقا اصطهباناتی شیرازی، آیة الله سید محمد بغدادی، آیة الله سید محسن حکیم، آیة الله سید محمود شاهردوی، آیة الله سید محمد هادی میلانی و آیة الله سید احمد خوانساری و آیة الله سید محمد حسین اصفهانی.
رساله وسیلة النجاة سالهای 1341، 1343، 1346، 1355 ه.ق در زمان حیات آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی چاپ شد و از آن پس نیز تاکنون بیش از بیست بار به چاپ رسیده است.
علامه تهرانی می گوید: این رساله را سید ابوالقاسم اصفهانی در سال 1334 به فارسی ترجمه کرد و آن را صراط النجاة نام نهاد، این ترجمه در سال 1345 چاپ شد.
شیخ سعادت حسین این رساله را به زبان اردو برگرداند، و آن را «ذریعه النجاة فی ترجمة وسیلة النجاة » نامید. این ترجمه به سال 1356 در هند چاپ شد.
10- آیة الله حاج آقا حسین بروجردی (م 1380 ه.ق)- آیت الله بروجردی علاوه بر حاشیه بر مناسک حج شیخ اعظم انصاری و عروة الوثقی سید یزدی، رساله عملیة مستقلی به نام «جامع الفروع و مجمع الرسائل » و «انیس المقلدین فی احکام الدین » که به صورت سؤال و جواب تنظیم شده، مناسک حج، و رسال ء عملیه مستقل دیگری هم داشت که آن را رساله توضیح المسائل نامید، این رساله به دلیل سبک خاص و ابتکاری خود در بیان مسائل، در میان رساله های فارسی برجستگی بارزی یافت و سایر رساله ها را تحت الشعاع خود قرار داد. توضیح المسائل بروجردی اشکالاتی را که در سایر رساله ها بود و از ابهام و پیچدگی عبارات آنها سرچشمه می گرفت از میان برداشت و همگان را از موهبت بهره گیری از کتابهای فقهی خرسند و خشنود ساخت.
وی در رساله مزبور که مشتمل بر همه ابواب فقه از طهارت تا دیات بود با شیوه بی سابقه ای در میان رساله های عملیه، نهایت باریک بینی و دقت را اعمال کرد و در طرح هر مسئله رعایت اختصار و از تفضیلات بی فایده اجتناب نموده بود. ویژگیهای این رساله موجب شد که مراجع تقلید کشورهای دیگر نیز رساله های خود را مطابق با توضیح المسائل مذکور تنظیم کنند.
باری، پس از درگذشت مرحوم بروجردی عده ای از مراجع تقلید فارسی زبان و عرب موارد اختلاف در رساله را تغییر داده و طبق نظر خود اصلاح کردند و به نام خود به چاپ رسانیدند. و این خود نشانگر اهمیت فراوان این رساله و تاثیر شگرفی است که در حوزه های علمیه نهاده است.
علاوه بر این برخی از علماء و مراجع به حاشیه زدن رساله توضیح المسائل پرداختند که عبارتند از آیات عظام: حکیم، شاهرودی، شیخ منصور دزفولی، میلانی و مراجع تقلید بزرگوار زمان ما.
11- آیة الله میرزا علی آقا شیرازی (متوفای 1355-ق) زیرا او هم علاوه بر حاشیه «نجات العباد»، میرزا محمد تقی شیرازی، رساله مستقلی هم به نام وسیلة النجاة نوشت که در سال 1339 در نجف اشرف چاپ شد و نیز رساله دیگری به زبان ترکی داشت که به قلم آیة الله میرزا محمد علی اردوبادی تنظیم شده بود.
12- آیة الله حاج شیخ کاظم شیرازی (1290-1367ق)- وی علاوه بر حاشیه عروة الوثقی و وسیلة النجاة رساله عملیه مستقلی هم به نام «ذخیرة العباد» داشت و رساله دیگری در مناسک حج داشتند که در سال 1354 چاپ شد.
13- آیة الله حاج آقا حسین طباطبائی قمی (م 1366 ق) - وی علاوه بر حاشیه عروة الوثقی، رساله مستقلی به نام «ذخیرة العباد لیوم المعاد» نوشت که در سال 1366 و رساله طریق النجاة و منتخب المسائل فیما تعم البلوی در سال 1366 چاپ شد و مناسک حج او نیز در سال 1356 به طبع رسید.
14- آیة الله سید حسین حمامی 1298/1379- او علاوه بر حاشیه وسیلة النجاة، رساله مستقلی به نام «هدایة المسترشدین و المسائل النجفیه » تالیف کرد.
15- آیة الله سید یونس اردبیلی ( 1293 - 1377 ق)- زیرا او علاوه بر حاشیه «عروة الوثقی » رساله عملیه مستقل به نام «وجیزة المسائل » داشت.
16- آیة الله شیخ محمد مهدی بیگدلی دزفولی 1288/1370- وی مانند اسلاف خود علاوه بر حاشیه جامع عباسی شیخ بهائی و عروة الوثقی سید یزدی رساله عملیه مستقلی هم به نام ذخیرة العباد داشتند.
17- آیة الله شیخ محمد جعفر انصاری 1312/1370- وی نیز همچون مراجع گذشته وسیلة النجاة عربی و صراط النجاة فارسی مرحوم اصفهانی و کلمة التقوی حاج شیخ محمد رضا دزفولی را حاشیه زد و رساله مستقلی به نام الذریعة فی احکام الشریعة فارسی و رساله دیگری به عنوان رساله عملیه فی الفروع الفقهیه نوشت.
18- آیة الله حاج شیخ محمد حسین کاشف الغطاء 1295/1374- زیرا او هم علاوه بر حاشیه عروة الوثقی یزدی و مجمع الرسائل شیخ جعفر شوشتری و عین الحیاة شیخ احمد کاشف الغطاء متوفی 1345 رساله عملیه مستقلی هم به نام وجیزة الاحکام عربی و زاد المقلدین فارسی و مناسک حج عربی و فارسی داشتند.
19- آیة الله شیخ محمد رضا آل یس - او نیز علاوه بر حاشیه وسیلة النجاة اصفهانی، رساله مستقلی به نام «بلغة الراغبین فی فقه آل یس » به رشته تحریر درآورد.
20- آیة الله شیخ عبد النبی عراقی (م 1380 ق.) - وی حاشیه ای بر وسیلة النجاة دارد، و علاوه بر آن رساله مستقلی به نام «ذخیرة العباد لیوم المعاد» نوشته است، که به سال 1369 در قم چاپ شد.
21- آیة الله سید جمال الدین گلپایگانی (م 1378 ه.ق)- ایشان علاوه بر حاشیه عروة الوثقی و وسیله النجاه، رساله مستقلی هم به نام «ذخیرة العباد لیوم المعاد» دارد که در سال 1371 در چاپخانه حیدری نجف اشرف چاپ شده است.
22- آیة الله سید عبد الهادی شیرازی (م 1381 ه.ق)- وی نیز همچون اسلاف خود عروة الوثقی و وسیلة النجاة را حاشیه زد، و رساله مستقلی به نام ذخیرة العباد نوشت که به زبان فارسی بود، و به علاوه رساله ای به زبان عربی به نام «وسیلة النجاة » تالیف کرد، و دو مناسک حج فارسی و عربی به رشته تحریر در آورد.
23- آیة الله سید ابراهیم اصطهباناتی شیرازی (1297-1378 ق) - او هم علاوه بر حاشیه عروة الوثقی و وسیلة النجاة، رساله مستقلی به زبان فارسی به نام «صراط النجاة » و «ذخیرة العباد» و «مناسک حج » تالیف کرده است.
24- آیة الله سید صدر الدین صدر (م 1373 ه.ق) - او هم علاوه بر حاشیه «وسیلة النجاة آیة الله اصفهانی، رساله مستقلی به نام «سفینة النجاة » دارد.
25- آیة الله شیخ عباسعلی شاهردوی - او علاوه بر حاشیه «عروة الوثقی و وسیلة النجاة » رساله عملیه مستقل نیز دارد.
26- آیة الله میرزا مهدی حسینی شیرازی (متولد 1304 ق) (م 1380 ق.ق) - علاوه بر حاشیه عروة الوثقی و وسیلة النجاة رساله عملیه مستقل فارسی به نام «ذخیرة العباد لیوم المعاد و ذخیرة الصلحاء» و «رساله الوجیزة » و عربی به نام «بدایة الاحکام » دارد.
27- آیة الله سید محمد حجت کوه کمره ای (م 1372 ه.ق) - مرحوم حجت نیز علاوه بر حاشیه عروة و وسیلة النجاة رساله های مستقلی تالیف نموده است که یکی «ارشاد المؤمنین » است، و دیگری وسیلة النجاة، و وسیله فارسی است و همان رساله عملیه سید حسین کوه کمره ای است که با حاشیه و بیان مواضع اختلاف نظر آن را به نام خود چاپ کرده است و دیگری مناسک حج.
28- آیة الله سید محمد تقی خوانساری (م 1371 ه.ق) - خوانساری نیز علاوه بر حاشیه عروة الوثقی و ذخیرة المعاد لیوم المعاد میرزا محمد تقی شیرازی رساله عملیه مستقل هم دارد و مناسک حج او نیز در سال (1366 ق) در تهران چاپ شد.
29- آیة الله سید محسن حکیم (م 1390 ه.ق) - مرحوم حکیم علاوه بر حاشیه تبصره علامه و عروة الوثقی و توضیح المسائل بروجردی، رساله عملیه مستقلی به نام منهاج الصالحین دارد که به زبان عربی است.
رساله مرحوم حکیم در میان عرب زبانها جایگاه خاصی یافت و به همین جهت آیة الله شهید صدر بر آن حاشیه نوشت. یکی از امتیازات این رساله این است که به خلاف اکثر رساله های آن زمان، باب امر به معروف و نهی از منکر را دارد و مسائل آن را ذکر کرده است.
وی علاوه بر اینها، «منتخب الرسائل » و «مناسک حج » و «دلیل الناسک » را نیز تالیف کرد که بسیار مورد استفاده است.
30- آیة الله حاج شیخ منصور دزفولی (1307 - 1392 ق) - شیخ بزرگ نیز علاوه بر حواشی رساله مختصر الاحکام مرحوم شیخ محمد کبیر و ذخیرة العباد مرحوم اصفهانی و مناسک حج شیخ اعظم انصاری رساله های مستقلی از این قرار دارد: رساله توضیح المسائل، رساله ذخیرة الآخرة و رساله وجیزة.
31- آیة الله سید محمود شاهرودی (م 1394 ه.ق) - وی نیز علاوه بر حاشیه ذخیرة العباد مرحوم شیرازی، و وسیلة النجاة و صراط النجاة مرحوم اصفهانی و عروة الوثقی اثر مرحوم یزدی و توضیح المسائل مرحوم بروجردی، رساله های مستقلی از این قرار دارد: رساله جامع المقاصد که در سال 1380 در نجف چاپ شد.
رساله ذخیرة المؤمنین لیوم الدین که در سال 1382 در نجف چاپ شد.
مناسک حج عربی
مناسک حج فارسی
32- آیة الله سید محمد هادی میلانی (م 1365 ه.ق) - از او علاوه بر حاشیه عروة الوثقی سید محمد کاظم یزدی رساله های مستقلی به نام نخبه و توضیح المسائل و مناسک حج چاپ شده است.
33- آیة الله شهید سید محمد باقر صدر (1350 - 1399 ق) - وی نیز علاوه بر حاشیه منهاج الصالحین مرحوم حکیم، رساله مستقلی به نام «الفتاوی الواضحة » و «مناسک حج » دارد.
34- آیة الله سید عبد الله شیرازی - ایشان نیز علاوه بر حاشیه عروه، رساله های انیس المقلدین، مناسک حج و توضیح المسائل را تالیف کرده است و رساله انیس المقلدین در سال 1365 در چاپخانه علمی نجف چاپ شد.
35- آیة الله سید احمد خوانساری (م 1405 ه.ق) از مرحوم خوانساری نز علاوه بر حاشیه مناسک حج شیخ اعظم انصاری و حاشیه عروه، رساله مستقلی به نام «احکام العبادات » چاپ شده که شامل ابواب عبادات تا خمس است.
36- آیة الله سید یحیی یزدی (1321-1383 ق)- او نیز علاوه بر حاشیه توضیح المسائل رساله مستقلی به نام «انیس المقلدین » دارد.
37- آیة الله سید علی بهبهانی رامهرمزی (م 1395ق)- او نیز علاوه بر حاشیه عروة الوثقی مرحوم یزدی وسیلة النجاة مرحوم اصفهانی رساله عملیه مستقلی به نام جامع المسائل نوشت و وسیلة النجاة به انضمام حاشیه مذکور چاپ شد.
38- آیة الله میرزا حسن بجنوردی او نیز علاوه بر حاشیه عروة و وسیلة النجاة رساله عملیه مستقلی به نام ذخیرة العباد لیوم المعاد داشت.
39- آیة الله شیخ یوسف بیارجمندی شاهرودی - او مانند مراجع گذشته علاوه بر حاشیه عروة الوثقی رساله عملیه مستقلی هم به نام زبدة المسائل عربی و فارسی و رساله «المسائل الفقیهة » و مناسک حج دارد که به طبع رسیده است.
از جمله کسانی که مسؤولیت بیان فقه و احکام الهی را به شیوه اسلاف خود، یعنی حاشیه نویسی بر رساله های علمای گذشته و تالیف رساله های عملیه مستقل به انجام رسانیده اند مراجع بزرگ معاصر هستند، که هر یک علاوه بر حاشیه بر عروة الوثقی و وسیلة النجاة و توضیح المسائل رساله های عملیه مستقلی هم دارند، که بحمد الله تعالی اینک در دسترس شیعیان جهان است، و از آن بهره می برند که اینک نیازی به نام بردن آنها نیست.
