این مرحله از زمان علامه دهر مرحوم شیخ بهائی (م 1031 ه.ق) شروع می شود. و تا زمان مرجعیت مرحوم شیخ اعظم انصاری (م 1281 ه.ق) به سال 1266 ادامه می یابد. مردم در طول این 235 سال برای حل مسائل شرعی و رفع مشکلات دینی و جهت آگاهی یافتن به وظایف عبادی خود به رساله های عملیه موجود مراجعه می کردند، و اگر حکم مسئله مورد ابتلایی در رساله ذکر نشده بود و یا در فهم و درک آن به اشکال و ایرادی بر می خوردند شخصا به مجتهد مورد تقلید خود مراجعه می کردند و نسبت به آن مسئله آشنایی می یافتند و یا توسط نامه از مجتهد استفتاء می نمودند و از وی می خواستند که حکم شرعی مسئله را به طور کامل بیان کند.
رساله عملیه جامع عباسی
اولین رساله ای که با همه مزایا و ویژگیهای این دوره تالیف یافته، رساله «جامع عباسی » مرحوم شیخ بهائی است. این رساله یکی از بهترین و ارزنده ترین آثار او است که در آن زمان بسیار مورد استفاده واقع شد، و اکنون نیز با اینکه بیش از سیصد سال از نگارش آن می گذرد بخوبی قابل فهم و درک است.
برای آشنایی بیشتر با کتاب «جامع عباسی » توجه به نکات زیر ضروری است:
الف) این رساله به زبان فارسی و دارای عبارات و جملات ساده و بسیار سلیس و روان و بدون هیچ گونه ابهام و پیچیدگی است، و به همین دلیل با گذشت زمانی طولانی هنوز قابل استفاده می باشد.
ب) این کتاب علاوه بر اینکه یک دوره کامل فقه - از طهارت تا دیات - را در بردارد، در آخر باب ششم، مسائل امر به معروف و نهی از منکر را نیز به سبک جالبی بیان کرده است. از آن پس دیگر این باب در رساله های عملیه جایی نداشت، تا اینکه مرحوم آیة الله سید محسن حکیم در رساله «منهاج الصالحین » این خلل را جبران فرمود، و از آن پس جای خود را در پاره ای از رساله های عملیه باز کرد.
ج) رساله جامع عباسی بیست باب دارد که پنج باب از ابواب عبادات آن تا آخر کتاب حج را، خود مرحوم شیخ بهائی(رض) نوشته است و سایر ابواب آن به قلم شاگرد مبرزش مرحوم آیة الله شیخ نظام الدین ساوجی (قدس سره) می باشد.
گرچه مرحوم شیخ بهائی همت فراوانی داشت که رساله را به اتمام برساند و در دسترس عموم قرار دهد، لیکن اجل او را مهلت نداد، و پیش از پایان یافتن تالیف رساله رخ در نقاب خاک کشید از این رو شاگرد وفادارش مرحوم ساوجی این مهم را عهده دار شد، و با الحاق 15 باب به رساله شیخ آن را تکمیل فرمود.
د) جامع عباسی در جهان تشیع از شهرت و اهمیت خاصی برخوردار است، و با گذشت زمان هرگز از اهمیت آن کاسته نشده است، و همانگونه که در زمان تالیف توجه خاص و عام را به خود جلب کرده بود، اینک نیز همچنان مورد عنایت و توجه علما و فقهاست. بهترین گوه برای اثبات این مطلب این است که بسیاری از فقها برای ابراز عقاید فقهی و ارائه نظرات خود به جای تالیف کتابی مستقل، تنها به حاشیه زدن و تعلیقه نوشتن بر جامع عباسی اکتفا نمودند. نخستین حاشیه ای که بر جامع عباسی نوشته شده است، حاشیه عالم بزرگ مرحوم ملا حسینعلی اصفهانی (م 1286 ه.ق) می باشد.
مرحوم علامه تهرانی در الذریعه می گوید: نسخه قدیمی «جامع عباسی » را که به سال 1079 تحریر شده بود در کتابخانه سید عبد الحسین حجت دیدم، که حاشیه مولی حسینعلی اصفهانی بر آن مکتوب بود.
ه) این رساله چندین بار به چاپ رسیده، بخصوص قسمت اول آن که به قلم خود شیخ بهائی است مکررا در ایران و هندوستان به زیور طبع آراسته گردیده است. در این دوره رساله های متعدد دیگری هم نوشته شد که از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.
رساله های عملیه مرحوم مجلسی اول
دومین رساله عملیه ای که در این مرحله به رشته تحریر در آمده، به خامه شاگرد شیخ بهائی، عارف وارسته و زاهد یگانه مولی محمد تقی، معروف به مجلسی اول (1003 - 1070 ه.ق) نوشته شده است. رساله وی «احکام الشریعة » نام دارد و مجموعه ای بسیار نفیس و گرانبهاست که شامل همه مسائل فقهی مورد نیاز مسلمین است و یک دوره کامل فقه از طهارت تادیات را در بر دارد، از آنجا که در این رساله فروع مختلفی عنوان شده و در طرح مسائل و تنظیم ابواب آن حسن سلیقه به کار رفته و در تالیف آن اسلوب پسندیده ای پیروی شده است، نظر فقها و مراجع بزرگ را به خود جلب کرده، تا اینکه به تعلیق و تحشیه آن پرداختند، و این عمل نشانگر اهمیت ویژه این کتاب است. از جمله کسانی که بر رساله مزبور حاشیه زده اند عبارتند از:
مرحوم سید اسماعیل صدر (م 1337 ه.ق)
مرحوم حاج سید محمد کاظم یزدی (م 1337 ه.ق)
مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی (م 1339 ه.ق)
گواینکه تالیف این رساله را به مجلسی دوم هم نسبت داده اند، ولی تاریخی که در پایان کتاب آمده مانع از صحت این انتساب است.
مرحوم مجلسی اول رساله دیگری به نام «حدیقة المتقین فی معرفة احکام الدین لارتقاء مدارج الیقین » دارد، که به زبان فارسی تالیف شده و دارای یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه است، در مقدمه کتاب فضیلت نماز را متذکر شده و در ابواب پنجگانه مسائل طهارت، نماز، خمس و زکات، روزه و حج و زیارت را آورده، و در خاتمه کتاب، برخی از مسائل مهم معاملات را ذکر کرده است. طبق تاریخ بعضی از نسخه های تالیف کتاب در سال 1064 به پایان رسیده و نخستین بار به سال 5621 در هندوستان چاپ شده است.
رساله دیگر مرحوم مجلسی اول در باب حج است که فرزندش علامه مجلسی مؤلف بحار الانوار و فرزند دیگرش مولی عبد الله (م 1084 ه.ق) بر آن حاشیه زده اند. نسخه ای از این رساله به خط مؤلف، مورخ 1041 در کتابخانه سید علیرضا ریحانی یزدی، و میکروفیلم آن به شمار 3736 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
دیگر رساله های مرحله چهارم
در این دوره، رساله های متعددی نوشته دشه که به ترتیب متذکر می شویم:
- رساله عملیه مرحوم آیة الله ملا محمد باقر سبزواری (م 1090 ه.ق) که به فارسی نوشته شده، و در مقدمه آن پاره ای از مباحث اصول دین و مسئله لزوم تقلید را ذکر کرده و در ابواب کتاب احکام ضروری عبادی را آورده است.
- مناسک حج مرحوم سبزواری به زبان فارسی و در سال 1104 تالیف شد.
- رساله «آداب الصلوة » مرحوم علامه مجلسی دوم (1037 - 1/1110 ه.ق). این رساله نیز به زبان فارسی نوشته شده و مسائل مربوط به طهارت و نماز را در بردارد و به سال 1381 چاپ شده است. در مقدمه رساله مزبور مقداری از مباحث اصول عقاید و در خاتمه آن مسائل دماء ثلاثه (حیض و نفاس و استحاضه) آمده است.
- رساله آداب تجهیز الاموات علامه مجلسی که به زبان فارسی و مشتمل بر مباحث ذیل است: آداب احتضار، آداب غسل، آداب تکفین، بیان نماز میت و آداب تدفین.
- رساله حدود و تعزیرات علامه مجلسی که در سال 1102 تالیف شده و به سال 1262 در هندوستان به چاپ رسیده است. جالب آنکه این کتاب به طرز بی سابقه ای احکام فوق را در قالب سه هزار بیت شعر در بردارد، و شامل دو بخش است: بخش اول در حدود و تعزیرات است که هشت باب دارد، و بخش دوم در مسائل قصاص و دیات است که دو مطلب اساسی را دنبال می کند. نسخه خطی این رساله در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد مشهد موجود است.
- رساله فارسی دیگری از علامه مجلسی در سه فصل: زکات، خمس، و اعتکاف.
- مناسک حج اثر علامه مجلسی شامل واجبات و برخی از مستحباب حج و عمره.
- دو مناسک حج دیگر از علامه مجلسی که تمامی اعمال حج را در یکی با هفتصد بیت و در دیگری با هزار بیت شعر بیان کرده است.
از مرحوم علامه مجلسی رساله های دیگری هم در باب ارث و عقد نکاح و متعه و نذر و غیره موجود است که در ضمن آثار قلمی او مذکور می باشد.
- رساله های مرحوم آیة الله شیخ سلیمان ماحوزی بحرانی (1075 - 1121 ه.ق) مؤلف کتابهای بلغه و معراج. وی رساله هایی در باب نماز و اوقات آن، وجوب عینی نماز جمعه و مناسک حج دارد.
- در سال 1140 رساله ای نوشته شده بسیار نفیس و پر ارزش، حاوی فروع فراوانی در فقه از باب طهارت تا دیات، اما از آنجا که صفحه اول رساله مفقود شده مؤلف آن معلوم نیست.
- رساله فارسی مرحوم آیة الله ملا مهدی نراقی کاشانی (م 1209 ه.ق) در ابواب عبادات. از وی رساله ای نیز در مناسک حج موجود است که در کتاب «نجوم السماء» از آن تعبیر به «المناسک المکیة » نموده است.
- رساله فارسی مرحوم آیة الله ملا مهدی نراقی کاشانی (م 1209 ه.ق) در ابواب عبادات. از وی رساله ای نیز در مناسک حج موجود است که در کتاب «نجوم السماء» از آن تعبیر به «المناسک المکیة » نموده است.
- رساله «بغیة الطالب فی معرفة المفروض و الواجب » اثر مرحوم آیة الله شیخ جعفر کاشف الغطاء (م 8/1227 ه.ق) از وی رساله دیگری پیرامون مسائل تقلید و ابواب عبادات به دست آمده است. مرحوم تهرانی معتقد است که ایشان رساله ای نیز در مناسک حج تالیف کرده است.
- رساله عملیه مرحوم آیة الله شیخ مبارک احسائی (م 1226 ه.ق) که در کتاب انوار البدرین ذکر شده است.
- رساله عملیة مرحوم آیة الله شیخ محسن فیض کاشانی (م 1091 ه.ق) صحاحب کتاب وافی.
- رساله «وسیلة النجاة » مرحوم آیة الله ملا احمد نراقی کاشانی (م 5/1244 ه.ق) که ابواب طهارت، نماز، زکات، خمس، حج، اطعمه و اشربه و صید و ذباحه را دربر دارد، و در دو قطع به چاپ رسیده است. از ایشان رساله دیگری نیز به نام «ذخیرة الابرار فی منتخب انیس التجار» موجود می باشد.
- رساله «زهر الریاض » و راه نجات مرحوم آیة الله سید علی طباطبائی (1161 - 1231 ه.ق) مؤلف ریاض المسائل. این رساله به زبان فارسی نوشته شده است.
- رساله عملیه مرحوم آیة الله شیخ اسماعیل دزفولی کاظمی (م 1247 ه.ق)
- رساله فارسی «قلادة العوام فی تقلید الاحکام » اثر مرحوم آیة الله سید محمد طوسی که مشتمل است بر ابواب عبادات - به جز باب حج - و در سال 1239 ه.ق تالیف شده است.
- رساله فارسی مرحوم آیة الله سید محمد مجاهد (م 1242 ه.ق) فرزند صاحب ریاض.
- رساله فارسی مرحوم آیة الله میرزا یوسف طباطبائی تبریزی (م 1242 ه.ق) که در مقدمه آن مباحث اصول دین را متذکر شده، و در متن کتاب علاوه بر ابواب طهارت و صلوة و صوم و اعتکاف و زکات و خمس، باب امر به معروف و نهی از منکر را نیز آورده است.
- رساله عملیه مرحوم سید عبد الله شبر (م 1242 ه.ق) مشتمل بر ابواب عبادات.
- رساله عملیه مرحوم شیخ محمد تقی تهرانی (م 1248 ه.ق) صاحب حاشیه بر معالم.
- رساله عملیه مرحوم آیة الله سید کاظم رشتی (م 1254 ه.ق)
- رساله عملیه صاحب الفصول آیة الله مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی (م 1255) که در کتابخانه صدر در نجف اشرف و تهرانی در سامراء نسخه آن موجود است.
- رساله فارسی «ارشاد المسترشدین فی معرفة الضروری من احکام الدین » اثر مرحوم آیة الله محمد ابراهیم کلباسی اصفهانی (م 1261 ه.ق) بخشی از این کتاب شامل باب طهارت تا آخر باب اعتکاف در ضمن نسخه ای در کتابخانه سید مهدی صدر موجود است. نسخه ای نیز در کتابخانه سید محمد حسن شیرازی در سامراء است که شامل نسخه فوق و اضافاتی از باب زکات تا آخر کفارات می باشد.
- رساله فارسی «نخبه » مرحوم کلباسی که بنابه گفته نوه او در کتاب بدرالتمام، وی این رساله را از ارشاد المسترشدین استخراج نموده، و سپس آن را با قلمی روان و عباراتی سلیس و ساده و ترتیبی جذاب و مورد پسند تنظیم نموده و در دسترس مقلدین خود قرار داده است.
- رساله عملیه مرحوم آیة الله شیخ حسن کاشف الغطاء (م 1262 ه.ق) صاحب کتاب انوارالفقاهة که در سال 1255 تالیف شده.
- رساله عملیه آیة الله سید ابراهیم قزوینی (م 1262) صاحب ضوابط الاصول که در کتابخانه مدرسه میرزای شیرازی در سامرا موجود است و مناسک حج او که در اصفهان به سال 1265 به چاپ رسید.
- رساله عملیه مرحوم آیة الله سید محمد حسینی زنجانی (م 1269 ه.ق)
- رساله عملیه مرحوم آیة الله سید ابوالقاسم حسینی (م.1270 ه.ق) که به سال 1262 چاپ شد.
- رساله «نجاة العباد فی یوم المعاد» اثر شیخ الفقهاء و امام المحققین حضرت آیة الله شیخ محمد حسن نجفی (1192/1200-1266 ه.ق) مؤلف موسوعه ارزشمند «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام » رساله «نجاة العباد» مجموعه ای بسیار گیرا و نفیس و گرانسنگ است که نکات فقهی فراوانی در بردارد. به همین جهت از زمان تالیف آن در اواخر مرحله چهارم تاکنون که دوره ششم است پیوسته مورد عنایت و توجه فقهای اسلام بوده و در محافل علمی و جلسات استفتاء مورد استفاده قرار می گرفته است.
این رساله به قدری متقن و متین نوشته شده بود که وقتی مقلدین از شیخ اعظم انصاری تقاضای رساله عملیه می کردند، وی آنها را به این رساله ارجاع می داد، البته مرحوم شیخ انصاری در چند مورد که با مرحوم صاحب جواهر اختلاف فقهی داشت خود توضیح داده و فتوای خویش را ذکر کرده بود.
-رساله «هدایة الناسکین » صاحب جواهر در مسائل حج.
وی همچنین رساله ای از باب دماء ثلاثه و رساله مختصری پیرامون ارث دارد.
- رساله نخبه مرحوم آیة الله سید علی تقی دلدار (م.131 ه.ق) که برای نخستین بار در هند به سال 1314 چاپ شد.
- رساله ذخیرة المعاد فی تکالیف العباد مرحوم آیة الله شیخ زین العابدین بابلی (بارفروشی) مازندرانی (م. 1309 ه.ق)
- رساله هزار مسئله مرحوم آیة الله شیخ محمد علی ثقة الاسلام اصفهانی (م 1318 ه.ق)
- رساله «منهج الرشاد» مرحوم آیة الله شیخ جعفر شوشتری (م 1203 ه.ق) این رساله، رساله ای است ارزنده و گرانبها که چه در زمان خود او و چه بعد از آن دارای اهمیت خاصی بوده است.
مرحوم آیة الله آخوند خراسانی و مرحوم آیة الله شیخ حسن انصاری (برادرزاده و داماد شیخ اعظم انصاری) و آیة الله شیخ محمد رضا معزی دزفولی بر آن حاشیه نوشته اند.
- رساله مجمع الرسائل تالیف شوشتری که مرحوم سید اسماعیل صدر، آخوند خراسانی، طباطبائی یزدی، شیخ عبد الله مازندرانی، سید بروجردی و شیخ محمد حسین کاشف الغطاء بر آن حاشیه دارند.
- رساله فارسی «مجمع المسائل » اثر مرحوم شیخ جعفر شوشتری، آیة الله بروجردی بر آن حاشیه دارد. این رساله در بروجرد چاپ شده و در کتابخانه جامعة النجف موجود است.
- رساله عملیه آیة الله سید ابوالقاسم حسینی (م 1271 ه.ق) که به سال 1262 چاپ شده است.
- رساله «کفایة الطالبین لاحکام الدین » نوشته مرحوم شیخ مشکور حولاوی (م 1272 ه.ق)
- رساله مرحوم آیة الله شیخ محمد بن علی کاشف الغطاء در باب طهارت و نماز.
وی رساله دیگری در باب دماء ثلاثه و احکام جنائز و رساله ای در باب روزه و نیز رساله ای در مناسک حج دارد که به تاریخ 1266 نوشته شده است.
- رساله منتخب الرسائل العملیة نوشته آیة الله سید اسدالله شفتی (م 1290 ه.ق)
- رساله النبدة من الاحکام الشرعیة للمولی علی تهرانی (م 1296 ه.ق)
- رساله مصباح الهدایه آیة الله محمد طاهر دزفولی (م 1315 ه.ق)
