صاحب نظران علم اخلاق بر آنند که بخشهای آغازین علم اخلاق را آشنایی با رذایل اخلاقی و راههای زدودن آنها تشکیل می دهد؛ انسان، نخست باید رذایل اخلاقی و نفسانی را شناسایی و آنها را «دفعا» یا «رفعا» طرد کند؛ به این معنا که، اگر ندارد، بکوشد به آنها مبتلا نشود و اگر به آنها آلوده است، تلاش کند آنها را برطرف کند.
آشنایی با رذایل اخلاقی برای طبیب روح، درست مانند آشنایی با سموم برای طبیب جسم لازم و سودمند است؛ تا خود به آنها مبتلا نشود و به دیگران نیز هشدار دهد تا به آن دچار نشوند و اگر دچار شدند، راه درمان را به آنان نشان دهد و آنان را درمان کند. از این رو بسیاری از بزرگان علم اخلاق گفته اند: ترک رذایل و اجتناب از آن «تخلیه» ، یعنی خالی کردن نفس از رذایل اخلاقی است و بر «تحلیه» ، یعنی آراستن نفس به زیورهای فضایل اخلاقی، مقدم است.
این سخن گرچه تام است؛ ولی باید توجه کرد که «تخلیه از رذایل» با «تحلیه به فضایل» کاملا فرق دارد؛ زیرا فضایل در نهاد آدمی ریشه دار است، لیکن رذایل، امری عارضی است؛ در حالی که انسان از نظر علوم حصولی، «نادان» به دنیا آمده است:
«و الله أخرجکم من بطون أمهاتکم لا تعلمون شیئا» (1)
در علوم حضوری و شهودی مانند معرفت حق و اسماء و تعینات او با سرمایه «فطرت توحیدی» آفریده شده است:
«فأقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها» (2)
در زمینه مسائل عملی نیز چنین است. هنگامی که روح انسان به بدنش تعلق گرفت، اگر چه منزه از رذایل اخلاقی بود ولی تهی از فضایل نبود؛ بلکه با فضایل گرایش به حق آفریده شد که از آن به «فطرت توحیدی» یاد می شود:
«و نفس و ما سویها فألهمها فجورها و تقویها» (3).
بنابراین، روح انسان در عین حال که ملهم به فجور و تقواست گرایش به تقوا هم دارد؛ در نتیجه اگر این رذایل عارضی زدوده شود، آن فضایل فطری، شکوفا می گردد و خود را بهتر نشان می دهد و در عین حال انسان می تواند آن را تحصیل و تکمیل کند.
اکنون به بررسی موانع سیر و سلوک و راههای مانع زدایی و مراحل آن می پردازیم و در آغاز موانع نظری (غفلت، وسوسه علمی، پندارگرایی و عقل متعارف) و سپس موانع عملی (هوس مداری و خودبینی، کمینگاههای شیطان و بازیگری و دنیاگرایی) ذکر می شود.
پی نوشت ها:
.1 سوره نحل، آیه .78
.2 سوره روم، آیه .30
.3 سوره شمس، آیات .8 7
