راه تحصیل ایمان

دانستیم سعادت جاودان بر پایه ایمان و عمل صالح استوار است و از این رو، ایمان اصل و عمل صالح (تقوا) فرع به شمار می رود، و حتی می توان یکی را (ایمان) علت دیگری (عمل صالح) دانست.ایمان چونان چشمه ای است که از دل می جوشد و در جوارح جاری می گردد و به شکل اعمال نیک ظاهر می شود.از این رو، می توان گفت میوه تقوا را باید از شاخه ایمان بر گرفت.

ایمان که یک عمل اختیاری قلب است، مراتبی دارد و شدت و ضعف می پذیرد.از این رو، باید عوامل پیدایش، تضعیف و تقویت آن را بشناسیم، تا ایمان را در خود پدید آوریم و از آفات آن بپرهیزیم و در تقویت آن بکوشیم.

گام نخست، غفلت زدایی

نخستین آفت ایمان، غفلت است؛ زیرا ایمان یک فعل اختیاری است و آدمی در فعل اختیاری باید دست به انتخاب زند و از میان اطراف گوناگون، یکی را برگزیند، و این مشروط به توجه به همه اطراف موضوع است.غفلت همین جا سر بر می آورد و آدمی را از توجه به اطراف باز می دارد و راه انتخاب صحیح را بر وی می بندد.غرایز بر بسیاری انسان ها حاکم مطلق است و توجه آنان را به راه ها و اهداف متعالی گنگ می کند از این رو، قرآن کریم با لحن بسیار تندی از غافلان یاد کرده است:

و لقد ذرءنا لجهنم کثیرا من الجن و الإنس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعین لا یبصرون بها و لهم اذان لا یسمعون بها أولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون ⁽¹⁾ ؛ «بسیاری از افراد جن و انس، دل هایی دارند که با آن حقایق را نمی فهمند، چشم هایی دارند که با آنها نمی بینند و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند.این افراد مانند چهارپایان و بلکه از ایشان پایین تر و پست ترند واینان همان غفلت زدگانند» .آری غفلت راه های شناخت و فهم حقایق را بر انسان می بندد و استعدادهای او را از کار می اندازد و به همین خاطر انسان غافل از حیوان پست تر می شود؛ زیرا اگر حیوان بر درک و فهم قادر نیست، معذور است .اما انسان با داشتن ابزارهای معرفتی، عذری برای توجیه غفلت خود ندارد.

برای فراهم ساختن ایمان، نخست باید غفلت زدایی کرد؛ یعنی توجه کنیم که غیر از ارضای غرایز مادی و کسب لذت های ناپایدار، حقایق دیگری نیز هست یا می تواند باشد.پیامبران الهی با یادآور شدن پاره ای حقایق روشن که مورد غفلت قرار گرفته اند، سعی در بیدار ساختن آدمیان داشتند و از این رو، قرآن کریم کار آنان را ذکر و خود ایشان را مذکر می خواند . ⁽²⁾

البته غفلت مراتب دارد و برخی مراتب آن با برخی مراتب ایمان که آن هم امری دارای مراتب است جمع می شود.

گام دوم، علم آموزی

پس از زدودن غفلت و حصول توجه، این شک برای آدمی رخ می نماید که آیا آنچه پیامبران می گویند حقیقت دارد.چاره این تردید در تحصیل علم است، اما بسیاری در این مرحله، به ظن و گمان بسنده می کنند، «حال آن که گمان، ذره ای از حق بی نیاز نمی سازد» . ⁽³⁾

آری، بسیارندکسانی که «جز گمان را دنبال نمی کنند و جز تخمین نمی زنند» . ⁽⁴⁾

قرآن کریم، تأکید دارد که پس از حصول شک، آدمی جز علم را دنبال نکند و از آنچه بدان یقین ندارد پیروی ننماید. ⁽⁵⁾

پس انسان سعادت جو باید در باب امور مهمی چون توحید، نبوت و معاد، دامان دلیل و برهان را گیرد تا به علم و یقین دست یابد.

علم زمینه ساز ایمان و شرط لازم برای آن است؛ از همین رو است که «از میان بندگان خدا، تنها عالمانند که خشیت خدا دارند» . ⁽⁶⁾

و می دانیم که خشیت از آثار ایمان است.علم با همه اهمیتی که در گسترش ایمان دارد، علت تامه آن نیست، زیرا همیشه علم به ایمان نمی انجامد، بلکه پس از علم یافتن به وجود خدا، معاد و حقانیت پیامبر، انسان مختار است که ایمان بیاورد یا نیاورد.چنین نیست که پس از علم، حصول ایمان به قهر و جبر، حتمی باشد، اگر ایمان را پذیرش و التزام عملی به یک حقیقت بدانیم، از مقوله فهمیدن و دانستن نیست؛ هر چند فهم و دانش، زمینه گستر ایمان است.

گام سوم، تعلق ستیزی

دل سپردن به غیر، مانع تأثیر علم است.علت این که گاهی آدمی به چیزی علم دارد، اما بدان ایمان نمی آورد آن است که پیش از آن، دل در گرو چیز دیگری نهاده است.علم به ذهن مربوط است و ایمان کار دل است.ایمان دل دادن و دل سپردن است و این زمانی میسور است که تمام توجه دل به چیزی دیگر معطوف نباشد، که در این صورت دلی برای آدمی باقی نمانده که به حقیقت بسپارد.به همین دلیل است که تذکر، یادآوری و پندپذیری از حوادث درس آموز نیز ویژه کسانی است که دلی داشته باشند. ⁽⁷⁾

نیز از همین رو است که فرعونیان وقتی با آیات روشن الهی روبه رو شدند، «آنها را انکار کردند، در حالی که به آن یقین داشتند» . ⁽⁸⁾

بنابراین، ایمان و تحصیل آن، فرآورده ضرورت های زیر است: زدودن غفلت؛

به دست آوردن شناخت و معرفت درباره مبدأ و معاد؛

فراهم ساختن شرایط روانی برای پذیرش حق، و به دیگر سخن، انگیزش میل فطری خویش به ایمان . ⁽⁹⁾

پی نوشت ها:

.1 سوره اعراف، آیه .179

.2 بهترین واژه ای که می توان در برابر غفلت نهاد، واژه ذکر، به معنای یادآوری و هوشیاری است.واژه ذکر گاهی در برابر نسیان قرار می گیرد که به معنای فراموش نکردن و ادامه توجه است و گاهی به معنای یادآوری، یعنی توجهی که پس از فراموشی بر انسان عارض می شود، به کار می رود و هر دو معنا در برابر غفلت است؛ زیرا غفلت بر دو نوع است: غفلت بدوی و غفلت عارضی.

نکته دیگر آن که، توجه و تذکر با علم تفاوت دارد.بسیار می شود که چیزهایی را می دانیم اما توجهی به دانسته های خود نداریم.علم ممکن است برای نفس یک حالت انفعالی باشد، اما توجه همواره یک فعل است که از نفس سر می زند البته این فعل ممکن است تحت تأثیر عوامل بیرونی و به طور جبری سر زند که در این صورت از قلمرو ارزش های اخلاقی بیرون خواهد بود و ممکن است به صورت آگاهانه و اختیاری صورت پذیرد.البته تمرکز حواس و توجه اختیاری شدت و ضعف را بر می تابد.آدمی می تواند با تمرین و تلاش، گام های مؤثری در به دست گرفتن زمام توجه بردارد.

.3 و ما یتبع اکثرهم الا ظنا ان الظن لا یغنی من الحق شیئا . (سوره یونس، آیه 36) .

.4 ان یتبعون الا الظن و ان هم الا یخرصون . (سوره انعام، آیه 116) .

.5 و لا تقف ما لیس لک به علم . (سوره اسراء، آیه 36) .

.6 انما یخشی الله من عباده العلماء . (سوره فاطر، آیه 28) .

.7 ان فی ذلک لذکری لمن کان له قلب . (سوره ق، آیه 37) .

.8 و جحدوا بها و استیقنتها أنفسهم . (سوره نمل، آیه 14) .

.9 این که حکیمان گفته اند علم، علت میل و شوق است، مقصودشان علت تامه نیست زیرا شوق از مقوله دیگری است و منشأ مستقلی در نفس دارد بلکه مرادشان آن است که آدمی تا چیزی را نشناسد نمی تواند بدان مایل و مشتاق گردد.در واقع، علم میل هایی را که به صورت فطری در نهاد آدمی است، با تعیین متعلق آنها، شکوفا می سازد، مانند میل فطری به جلب منفعت و رسیدن به سعادت و کمال.این نکته مبتنی بر این حقیقت است که اعمال اختیاری انسان در واقع از دو مایه سرچشمه می گیرد: یکی شناخت و بینش و دیگری میل و گرایش.