مولفه‌های دیدگاه کلامی اسماعیلیان درباره امامت

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، نخستین جلسه نشست علمی «امام علی(ع) در آرای کلامی اسماعیلیه» با سخنرانی فاطمه جان‌احمدی دوشنبه 5 بهمن در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه الزهراء گفت: باور به امامت امام علی(ع) در بین همه فرق شیعه مشترک است؛ به همین خاطر بحث امروز را از جایگاه امام علی(ع) در آرا کلامی شیعیان آغاز می‌کنم. در ابتدا لازم می‌دانم بگویم که امامت در آرا کلامی شیعیان فراز و فرودهای بسیاری را طی کرده است. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که اساسا امام علی(ع) در آرای کلامی اسماعیلی چه جایگاهی دارد؟ و این چرخش‌ها را چگونه می‌توانیم تشریح کنیم؟
وی در ادامه با اشاره به منابع پژوهش در فرقه اسماعیلیه گفت: «ولادمیر ایوانف» از نخستین امام‌شناسان اسماعیلی است و آثار او جزء منابع معتبر در این زمینه است. «آصف‌علی‌اصغر فیضی»، «پروفسور حسین همدانی»، «هانری کربن»، «محمد حسین کامل» و «فرهاد دفتری» از دیگر محققینی هستند که در این زمینه مطالعه و تحقیق کرده‌اند.  
جان احمدی افزود: هیچ کدام از اسماعیلیان نتوانستند در مطالعات خود از امام علی(ع) فاصله بگیرند؛ از آنجایی که اسماعیلیان حکومت تشکیل دادند منابع پژوهشی خوبی از دوره اسماعیلیان در دسترس ما قرار گرفته است. اما متاسفانه تشکیل حکومت شیعه اثنی‌اشعری تا  حکومت صفویه  به تعویق افتاد و بسیاری از بن‌مایه‌های فکری شیعه اثنی‌عشری در دوره صفویه تقویت شد.
این محقق تاریخ افزود: اسماعیلیان چون تقیه ندارند، آثار کلامی، فقهی و ادبی فاخری را تالیف کردند. «ابویعقوب»، «سجستانی»، «قاضی نعمان» از جمله متکلمانی هستند که در حوزه کلام اسلامی بسیار کار کردند. در کلام اسماعیلی«عصمت» و «اعلمیت» امام را اثبات می‌کنند و در آثارشان این رکن را تقویت می‌کنند. اسماعیلیان در آثار فقهی هم بسیار قوی بودند اما به نظر می‌رسد در بحث فقه بیشتر وام‌دار شیعه اثنی‌عشری هستند.
وی در ادامه گفت: امامت در فرهنگ شیعی اسماعیلی با دیگر فرق شیعه چندان متفاوت نیست این تفاوت آنقدر کم است که برخی از متکلمین شیعه اثنی‌عشری معتقد بودند که «قاضی نعمان» شیعه اثنی‌عشری بود و تقیه می‌کرد؛ اما اگر ادبیات قاضی نعمان را در مصر دنبال کنیم متوجه می‌شویم که این برداشت چندان به واقعیت نزدیک نیست.
جان احمدی اظهار کرد: شیعیان امامیه اثنی‌عشری و اسماعیلی بیشتر آثار خود را به موضوع امامت اختصاص داده‌اند. شیعیان در همه فرق تفاوتی بین ظاهر و باطن در نظر گرفته‌اند و علم تاویل را مختص امام می‌دانند. از دیگر اصول ثابت در میان فرق شیعه باور به وجوب و ضرورت امام در میان جماعت است.
این پژوهشگر تاریخ با اشاره به ماجرای سقیفه گفت: بعد از ماجرای سقیفه شیعیان بین مقام دنیوی خلافت و مقام معنوی امامت جدایی ایجاد کردند بعد از اینکه امام علی(ع) بعد از 25 سال خلافت را عهده‌دار شد در آن مدت 5 ساله خلافت خود با بحران سیاسی جدی مواجه شد که علم فقهی امام علی(ع) را در محاق برد.
وی در ادامه درباره چگونگی خیزش اسماعیلیان گفت: زمانی که امام‌صادق(ع) «اسماعیل» پسر بزرگ خود را به خاک سپردند فرمودند که اسماعیل امام بعد از من نیست اما «محمد بن اسماعیل» پسر اسماعیل دعوی امامت کرد و امام موسی کاظم(ع) را با دسیسه‌های سیاسی به زندان افکند و در به زندان افکندن امام موسی کاظم(ع) محمد بن اسماعیل نقش بسیاری ایفا کرد و امام از طریق نایبان خود امور شیعیان را حل و فصل می‌کردند.
جان احمدی اظهار کرد: در تاریخ شیعه می‌توانیم از دو نوع امام نام ببریم نخست، امامان «مستودع» و دوم امامان «مستقر». امام مستقر یعنی امامی که امامت از او به فرزندانش می‌رسد اما امام مستودع جان خود را برای امام مستقر به خطر می‌اندازد تا وی به امامت برسد.
وی در ادامه با اشاره به تفاوت امامان اثنی‌عشری و امامان اسماعیلی گفت: امامان اسماعیلی 6 تا هستند و «محمد اسماعیل عبید‌الله» آخرین امام اسماعیلیان است.  ائمه اسماعیلی بنیاد فکری خود را بر اصل امامت بنا کردند و قوام ایدئولوژیک شیعه بر بنیاد امامت استوار است و ائمه تنها کسانی هستند که به باطن دست پیدا می‌کنند.
این پژوهشگر تاریخ افزود: امام علی(ع) در کلام اسماعیلی «وصی» است و تنها امام علی(ع) وصی است و سایر امامان در عرض ایشان هستند و برای اثبات ادعای خود به این حدیث پیامبر(ص) استناد می‌کند که می‌فرمایند «من شهر علم هستم و علی درب آن».
وی در ادامه گفت: در ادبیات اسماعیلی امام علی(ع) دانای باطن است و بدون او  شریعت معطل می‌شود. علی(ع) در جنگ صفین زمانی که با گروه خوارج مواجه شد خود را «ناطق قرآن» معرفی می‌کنند و با این برداشت گروه و جریان شیعه را تقویت می‌کنند. مرجعیت امام علی(ع) برای همه فرق شیعه اثبات شده است. ابوبکر، عمر و حتی عثمان به مرجعیت دینی امام علی(ع) باور داشتند زمانی که معترضین سیاست‌های عثمان کاخ او را محاصره کردند عثمان برای رفع بحران سیاسی به امام علی(ع) مراجعه می‌کند.
نویسنده کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی در آخر گفت: اسماعیلیان به انسان کامل اعتقاد دارند و این انسان کامل در امام‌علی(ع) نمود پیدا می‌کند.