شرح حدیث راس الجالوت

درآمد

امام رضا علیه السلام در طول حیات پر برکت خویش، احتجاجات و مناظرات بسیاری با پیروان ادیان و فرقه های گوناگون داشته که همگی سرشار از معارف حقه شیعی و مطالب نغز کلامی هستند و همواره دستمایه ای گرانبها برای متکلمین شیعی محسوب شده اند .

از جمله این مناظرات، گفتگویی است که امام رضا علیه السلام با راس الجالوت ⁽¹⁾ از عالمان یهود انجام داده است .

شایان ذکر است که امام رضا علیه السلام مناظرات متعددی با راس الجالوت داشته که چند مناظره را شیخ صدوق در التوحید و عیون اخبار الرضا علیه السلام نقل نموده است . ولی این مناظره در مناظره آن کتابها دیده نمی شود . در این مناظره، پس از آنکه امام رضا علیه السلام به سؤال راس الجالوت پاسخ داده، وی تسلیم حق گردیده و با گفتن شهادتین به دین مقدس اسلام گروید و بدین صورت تشیع خود را اعلام نموده است .

چند نفر از دانشمندان شیعی این حدیث را شرح کرده اند که قدیمی ترین آنها قاضی سعید قمی (متوفای 1104ق) است .

قاضی سعید در شرح خود ، پیرامون سند این حدیث چنین می گوید: «ثم ان فی الخبر الذی رواه اصحابنا و دار فی السنة اخواننا - رضوان الله علیهم - و اثبتوه فی دفاترهم من سؤال راس الجالوت ... و انی بعد ما نصفت السبعین وکنت فی عشر الاربعین اطلعت علی هذه الروایة » . ⁽²⁾

میرزای قمی نیز در شرح خود بر این حدیث در مقدمه گوید: «فقد روی لی بعض اصحابنا . . عن الرضا علیه السلام روایة بحذف الاسناد وانها فی بعض الکتب ولم یحضره ولم یحضرنی اصله ایضا ... والروایة هی هذه والعهدة علی الراوی » .

شروح این حدیث:

حدود نه تن از عالمان شیعی بر این حدیث شرح نوشته اند که بعضی به صورت سنگی و حروفی به چاپ رسیده و برخی به صورت نسخه خطی در گنجینه کتابخانه ها نگهداری می شود .

خصوصیات این شروح چنین است:

1 - شرح قاضی محمد سعید بن محمد مفید قمی معروف به قاضی سعید قمی متوفای 1104ق . شرح وی «الفوائد الرضویة » نام دارد و امام خمینی قدس سره تعلیقه ای بر آن نگاشته اند که در سال 1375ش توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره به چاپ رسیده است .

2 - شرح میرزا ابوالقاسم بن حسن گیلانی قمی (متوفای 1231ق)، که چند نسخه از آن در کتابخانه مرعشی به شماره 1259 و 5328 و 10212 موجود است . و نسخه دیگری در کتابخانه مدرسه فیضیه به شماره 818 موجود است .

3 - شرح شیخ احمد بن زین الدین احسایی (متوفای 1243ق) که نسخه ای از آن در کتابخانه مرعشی به شماره 10358 ⁽³⁾ ونسخه دیگری به شماره 1341 موجود است .

4 - شرح شیخ محمد بن حاج محمدحسن مشهدی طوسی ⁽⁴⁾ (متوفای 1257ق) .

5 - شرح محمد اسماعیل بن محمد جعفر اصفهانی (متوفای 1280ق) .

6 - شرح ملامحمد بن احمد بن ملامهدی نراقی ملقب به عبدالصاحب ⁽⁵⁾ (متوفای 1297ق) (شرح حاضر) .

7 - شرح ملاعبدالرحیم بن محمد یونس دماوندی که نسخه آن در کتابخانه مرعشی به شماره 6713 ⁽⁶⁾ موجود است .

8 و 9 - دو شرح از عالمان مجهولی که نسخه آنها به شماره 582 در کتابخانه دانشکده الهیات مشهد و شماره 262 مرکز احیاء میراث اسلامی قم موجود است .

شرح عبدالصاحب نراقی

ملامحمد بن احمد بن مهدی نراقی ملقب به عبدالصاحب، از عالمان بزرگ قرن سیزدهم هجری به شمار می رود . عبدالصاحب در سال 1215ق در بیت علم و اجتهاد دیده به جهان گشود . از دوران کودکی به دنبال دست یازیدن به دانش و معارف اسلامی بود . او فرزند خلف پدر، مجتهدی جامع و دارای آثار گرانسنگ است .

عبدالصاحب در سال 1297ق در کاشان دعوت حق را لبیک گفت و شاهباز روحش به ملکوت اعلا پرواز کرد و در کنار قبر پدر بزرگوارش در نجف اشرف مدفون گردید .

آثار باقی مانده از عبدالصاحب نراقی عبارتند از:

1 - انوار التوحید در علم کلام ⁽⁷⁾

2 - المراصد ذات الفوائد در علم اصول، که نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 13847 موجود است . ⁽⁸⁾

3 - مشارق الاحکام در علم اصول فقه ⁽⁹⁾

4 - فرهنگ عبری، در فرهنگ لغات عبری . ⁽¹⁰⁾

5 - فهرست کتاب سیف الامة که ملااحمد نراقی تالیف نموده بود . ⁽¹¹⁾

6 - شرح حدیث راس الجالوت (رساله حاضر) این شرح تکمله ای است بر شرح ملامهدی نراقی (جد عبدالصاحب) که در آخر مشکلات العلوم آورده است .

تصحیح این شرح از روی نسخه های زیر صورت گرفته است:

الف: نسخه شماره 5893 کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی، این نسخه دارای دوازده صفحه هفده سطری است .

ب: نسخه ای که در پایان مشکلات العلوم ملامهدی نراقی به چاپ رسیده است .

در تصحیح نسخه کتابخانه مرعشی با رمز «الف » اصل قرار داده شد و اختلافات نسخه چاپی با آن در حاشیه با رمز «ب » تذکر داده شده است .

متن حدیث نیز با شرح قاضی سعید قمی که با تعلیقه امام خمینی به چاپ رسیده، ⁽¹²⁾ مقابله و تصحیح شده که با رمز «ج » مشخص شده است .

 

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین، والصلوة والسلام علی محمد و آله الطاهرین . وبعد، یقول الراجی الی رحمة ربه الباقی محمد بن احمد بن محمد مهدی النراقی: ان بعض الفضلاء الازکیاء الاصدقاء سالنی عن بیان معنی هذا الحدیث الشریف الذی هو شبه المرموز سؤالا و جوابا، فاجبته مع قصور البال و اختلال الاحوال اذ لم یسعنی رده .

قال حفظه الله: ایها العالم الربانی، و العارف الصمدانی، و الکاشف لاسرار ⁽¹³⁾ کلمات المعصومین صلوات الله علیهم اجمعین، المامول من الطاف جنابکم ان تمنوا علی ببیان معنی هذا الحدیث الشریف و شرحه و تبیینه علی وجه التفصیل .

وهذه عبارة ⁽¹⁴⁾ الحدیث:

سال راس الجالوت مولانا الرضا علیه السلام فقال: یا مولای، ما الکفر؟ وما الایمان؟ و ما الکفران؟ وما الجنة والنیران ⁽¹⁵⁾ وما الشیطانان اللذان کلاهما مرجوان؟ وقد نطق کلام الرحمن بما قلت حیث قال فی سورة الرحمن: «الرحمن × علم القران × خلق الانسان × علمه البیان » . ⁽¹⁶⁾

فلما سمع الرضا علیه السلام کلامه لم یحر جوابا، و نکت باصبعه الارض و اطرق ملیا .

فلما رای راس الجالوت سکوته علیه السلام حمله علی عیه، ⁽¹⁷⁾ و شجعته نفسه لسؤال آخر .

فقال: «یا رئیس المسلمین، ما الواحد المتکثر و المتکثر المتوحد الموجد و الموجد و الجاری المنجد و الناقص الزائد» .

فلما سمع الرضا علیه السلام کلامه ⁽¹⁸⁾ و رای تسویل نفسه له، قال: «یا ابن ابیه، ای شی ء تقول، و ممن تقول، و لمن تقول؟ بینا انت انت صرنا نحن نحن . فهذا جواب موجز .

و اما الجواب المفصل فاقول اعلم ⁽¹⁹⁾ ان کنت الداری و الحمدلله الباری . ان الکفر کفران; کفر بالله، و کفر بالشیطان، و هما الشیئان ⁽²⁰⁾ المقبولان المردودان، لاحدهما الجنة و للآخر النیران . ⁽²¹⁾ و هما الشیئان ⁽²²⁾ المتفقان المختلفان و هما المرجوان، و نص به القران ⁽²³⁾ حیث قال تعالی شانه:

«مرج البحرین یلتقیان × بینهما برزخ لایبغیان × فبای آلاء ربکما تکذبان » . ⁽²⁴⁾

ویعلم قولنا من کان من سنخ الانسان وبما قلنا یظهر جواب باقی ⁽²⁵⁾ سؤالاتک، والحمدلله الرحمن، و الصلاة علی رسوله المبعوث الی الانس و الجان، و لعنة الله علی الشیطان .

فلما سمع راس الجالوت کلامه علیه السلام بهت و تحیر و شهق شهقة و قال: «اشهد ان لا اله الا الله، و ان محمدا رسول الله صلی الله علیه و آله، و انک ولی الله و وصی رسوله و معدن علمه حقا حقا .»

اقول: راس الجالوت هو اکبر علماء الیهود، کما ان القسیس و الجاثلیق و البطریق من رؤساء علماء النصاری . و الیهود من هاد الرجل اذا تاب و رجع قبل ایمانه، فلهم هذا الاسم لقول موسی علیه السلام: «انا هدنا الیک » آیة تخرج ای رجعنا و تضرعنا .

و الیهود ادعوا ان الشریعة لا تکون الا واحدة و هی ابتدات بموسی علیه السلام و تمت به، فلم تکن قبله شریعة الا حدود عقلیة و احکام مصلحیة، کما لم یکن قبل التوراة کتاب و انما صحف و مواعظ، و لایکون بعده شریعة اخری; لان النسخ فی الاحکام بداء و هو ممتنع علی الله سبحانه .

و قد حکی الله تعالی عنهم نفی البداء لقوله عزوجل: «و قالت الیهود ید الله مغلولة غلت ایدیهم » . ⁽²⁶⁾

و تلک السؤالات لراس الجالوت مبینة ⁽²⁷⁾ علی مذهب الجبر و الاضطرار فی افعال الانسان، و غرضه الایراد اصحاب الشرائع و الادیان فی تمییزهم بین الکفر و الایمان فی استحقاق الجنة و النار و الاجر و العقاب، و الاستمداد له علی طریق المحاجة بالآیة الشریفة .

قوله «ما الکفر و ما الایمان؟ و ما الکفران و ما الشیطانان اللذان کلاهما المرجوان؟» .

الاستفهامات منساقة للایراد علی التفرقة بین الکفر و الایمان فی المؤاخذة و العقاب و الاجر و الثواب، علی رایه الفاسد من مجبوریة کل احد علی ما علیه من الکفر او الایمان، ⁽²⁸⁾ فلا یکون هناک ما یستلزم العذاب لا لاستعلام ماهیة الکفر و الایمان; لعدم ملائمته لاستشهاده بالآیة حیث لم یدع علی ذلک حکما یستدل علیه بها، و لا یوافق سائر سؤالاته .

و اجوبة الامام علیه السلام عنها الظاهرة فی کون المقصود ⁽²⁹⁾ منها واحدا، کما سننبه علیه .

و الکفران یحتمل ان یکون عطفا تفسیریا للکفر و الایمان، فکان المراد بهما الکفر بالرحمن و الکفر بالشیطان . و التعبیر عنهما ثانیا; للاشارة الی ما عبر عنهما بالکفر فی القرآن - سننبه علیه - و ان یکون المراد منهما الکفر بالمعنی المتداول، بملاحظة ارباب المذهبین، حیث یسمی کل منهما معتقد الآخر کفرا، و ان اختص احدهما بهذا الاسم فی نفس الامر . ⁽³⁰⁾

و یحتمل ان یکون المراد کفران النعمة، ای مطلق العصیان الموجب للمؤاخذة علی اعتقاد المسلمین .

و المراد ب «الشیطانان » - شیطان الجن، و النفس الامارة - اللذین یسندون الکفر و الضلالة الی اغوائهما و تسویلهما فی القلب، فانکرهما فی توصیفهما بالشیطنة الموجبة للطعن و اللعن علیهما عندهم، و نسبة الشرور الی اغوائهما .

و قوله: «اللذان کلاهما المرجوان » اشارة الی ایراد آخر علی الطعن علیهما و الاستعاذة منهما . ⁽³¹⁾ و هو ان هذین السببین للکفر اللذین یزعمونهما الشیطانین، هما من النعماء المرجوة التی من الله بها علی عباده فی سورة الرحمن فی قوله «خلق الانسان علمه البیان » . ⁽³²⁾ حیث ان الآیة فی مقام الامتنان، و دلت علی مجبوریة الکفر و الایمان، فیکون سببهما مرجوا .

و وجه الدلالة ان سبب کل منهما فی الانسان امران: فطرة اقتضائیة ⁽³³⁾ مستعدة له، و فعل یوجب خروج ما فی قوته و استعداده الی الخارج، و کلاهما اضطراری من فعل الله سبحانه .

دل علی الاول قوله تعالی «خلق الانسان » ⁽³⁴⁾ ای علی ما هو میسر له بخصوصه و یصیر الیه .

و علی الثانی قوله تعالی «علمه البیان » ⁽³⁵⁾ ای علمه ما فی فطرته المجبولة علیها من الکفر او الایمان، و جعله ظاهرا و مبینا فصار ناطقا به . فالاغواء الذی ینسب الی النفس الامارة هو من الفطرة الاصلیة و الجبلة الخلقیة، و ما ینسب الی الشیطان من الوسوسة و الاضلال هو من تعلیم ⁽³⁶⁾ الله سبحانه .

قوله: «فلما سمع الرضا علیه السلام » الی قوله «ملیا لم یحر» من باب الافعال الاجوف الواوی، من المحاورة بمعنی المجاوبة، لما فیها من مراجعة کل من المتحاورین القول ورد الکلام، یقال: تحاور الرجلان: اذا رد کل منهما علی صاحبه .

و نکت من ینکت بضم الکاف: ای یفکر ⁽³⁷⁾ و یحدث نفسه . و نکت الارض بالقضیب، و هو ان یخط بها خطا فیؤثر فیها کالمفکر المهموم .

و «اطرق » ای ارخی عینیه ینظر الی الارض . و فی الصحاح عن یعقوب: اطرق الرجل اذا سکت فلم یتکلم . ⁽³⁸⁾

و «ملیا»: ای طویلا .

و سکوته علیه السلام اما لاظهار التنفر و التضجر عن محاورته، استنکارا علیه بمقالته المنافیة لجمیع الشرائع حتی دین الیهود الذی هو منهم، و بتفسیره الآیة الشریفة بخلاف ما اراد الله تطبیقا لها برایه الفاسد .

او من باب المساکتة عن سؤال الجاهل و حمل سؤاله علی ما یلیق ان یصدر مثله عن سائل عاقل . ⁽³⁹⁾

او من باب المداراة و تمکینه علی اظهار جمیع ما اختلج فی قلبه من الشبهات، حتی کان اصغاؤه عندالجواب اوقع فی استفادة الحق .

او لانه علیه السلام یعلم بالامامة، او من حال ذلک الیهودی، انه یسال منه سؤالا آخر و اراد ان یجیب عنهما بجواب واحد اظهارا لعلو فضله و تعریضا علی افتخاره بعلمه، لیکون اتم فی اسکاته و افحامه، و کان کالاعجاز له او لتوقیر الحکمة . کما روی عن مولانا و سیدنا امیرالمؤمنین علیه السلام انه سئل من مسالة فتراخی فی الجواب، و اجاب ⁽⁴⁰⁾ بعد التامل . فقیل له فی ذلک، فقال: توقیرا للحکمة .

قوله: «فلما رای راس الجالوت سکوته علیه السلام حمله علی عیه و شجعته نفسه لسؤال آخر» .

العی: خلاف البیان، و قد عی فی منطقه فهو عیی علی فعیل .

و فی هذا الکلام ایضا اشارة الی ان غرض الیهودی من الاستفهام مجرد المحاجة لا استفادة الحق .

قوله: «فقال یا رئیس المسلمین، ما الواحد المتکثر و المتکثر المتوحد و الموجد الموجد و الجاری المنجمد و الناقص الزائد» .

تلک استفهامات مبنیة ایضا علی الانکار علی التمییز ⁽⁴¹⁾ بین الکفر و الایمان باستحقاق الثواب او العقاب فی الجزاء، کما یشیر الیه کلام الامام علیه السلام فی آخر الجواب; لقوله علیه السلام: و بما قلنا یظهر جواب باقی ⁽⁴²⁾ سؤالاتک .

فانه ظاهر فی کون مدعاه فی سؤالاته واحدا، و انما اوردها ثانیا شبه الغاز و احجیة اعتراضا علی المذهب الحق باستلزامه الحکم بالمتنافیین، ⁽⁴³⁾ نظرا الی:

کونهما واحدا بزعمه فی الاضطرار ⁽⁴⁴⁾ و عدم القدرة علی خلاف ما تلبس به، فکیف یحکم بتکثرهما باعتبار اختلاف الاجزاء؟

و الی کونهما متکثرین باعتبار صلاحیة الصدور فلا یتحدان فیها بالنسبة الی کل انسان، فکیف یحکم بتوحدهما فی الصلاحیة و القدرة علیهما؟

و الی کون کل منهما موجدا (بالفتح) لغیر نفسه و هو آلة له، فکیف یکون موجدا له و مختارا فیه .

و الی کونه جاریا عنه بالفطرة و المشیئة السابقة الالهیة، فکیف یکون واقعا و متحملا فیتوقف علی اختیاره العبد و اجرائه؟

و الی کون الناقص هو علی ما خلق علیه من القصور، فکیف یمکن الزیادة و التکمیل؟

قوله: «فلما سمع الرضا علیه السلام » الی قوله علیه السلام: «فهذا جواب موجز» .

تسویل النفس تزیینها .

و بینا اصله: بین و الالف حصل من اشباع الفتحة، یقال: بینا، و بینما بزیادة کلمة «ما» ، و المعنی واحد، تقول: بینا نحن نرقبه اتانا، و تقدیره: بین اوقات رقبتنا اتانا . و فی النهایة: ⁽⁴⁵⁾ بینا و بینما ظرفان بمعنی المفاجاة، مضافان الی جملة، یحتاجان الی جواب یتم به المعنی .

و هذا الجواب الموجز حاصله افحامه بالجهل، فان الغرض الاصلی لراس الجالوت من المحاجة ⁽⁴⁶⁾ مع الامام علیه السلام بالاحتجاج علی مطلبه الفاسد بالآیة الشریفة، فاثبت ⁽⁴⁷⁾ علیه عدم طریق له الی فهم معنی الآیة بوجه لطیف و طریق حسن، و هو ان فهم الغائب عن محضر الخطاب معنی الخطاب المتوجه الی غیره هو باحد الطرق الثلاثة .

اما بکونه من اهل بیت المخاطب المطلعین علی القرائن المنفصلة، و الشواهد الحالیة، و الاشارات الحضوریة، و التنبیهات الشفاهیة بنشوئه فی زمرتهم، و استحضاره ما لدیهم، و استخلافه عنهم، و استئمانه لاسرارهم .

او باستفادته من لفظ الخطاب بالطرق ⁽⁴⁸⁾ المقررة فی العرف و اللغة .

او باستعلامه من احد المتخاطبین بلاواسطة او بواسطة معتبرة .

و نبه الامام علیه السلام علی نفی الثلاثة بالنسبة الیه، فنسبه اولا بابن ابیه و ناداه به تنبیها علی ان اباه غیر منتسب الی من خوطب به، بل فیه اشعار بانه غیرمعروف مطلقا، فضلا عن تلک النسبة الجلیلة، فلیس من اهل بیت الوحی و ورثة علم القران حتی کان مطلعا علی معانیه و اسرار تنزیله و تاویله .

و اشار [الامام] علیه السلام ثانیا بقوله: «ای شی ء تقول » الی ان لفظ الآیة لیس نصا و لا ظاهرا بمقتضی القوانین الوضعیة فیما حمله علیه فلایشبه کلامه کلام اهل المحاورة و المجاوبة، و لا هو من سنخ الکلام، بل هو من باب النعیق و الشهیق .

و وجهه ان خلق الانسان لایدل علی کونه مخلوقا علی الاضطرار فی افعاله، و تعلیم البیان لا یدل علی تعلیم کل احد ما اعتقده من الکفر او الایمان، و الزامه علیه ⁽⁴⁹⁾ بشی ء من الدلالات المعتبرة .

بل معناه الظاهر المطابق للمتفاهم منه - عرفا و لغة و المطابق لمحکمات اخر، منها الآیة الآتیة التی استشهدبها الامام علیه السلام - انه تعالی خلق الانسان علی وجه یقبل التعلم، و علمه ما ⁽⁵⁰⁾ یفصل و یبین کل شی ء فانه خلق الانسان و سوی نفسه فالهمها فجورها و تقواها، و هداه النجدین سبیل الخیر و سبیل الشر، فمن یحیی حی عن بینة، و من یهلک هلک عن بینة، و هما من اجل نعماء الله عزوجل للانسان . فلایستلزم جبرا و لا اکراها، اذ ارشاد السبیل و اراءة طریق الخیر و الشر لیس بمعنی الزامه و الاکراه علیه .

و یمکن ان یکون المراد بالبیان العقائد الایمانیة الحقة، او ما یعم نحوها من العلوم الدینیة و بتعلیمها اعطاء اسباب ⁽⁵¹⁾ حصولها من نصب دلائل الربوبیة، و ایجاد المشاعر الادراکیة، بان رکب فی عقولهم ما یدعوهم الی الاقرار بالعقائد الایمانیة، و هو الفطرة التی فطر الناس علیها، و من علیهم بها . و من عمی و کفر، فقد غشاها و علیها ستر، بسوء اختیاره من التمادی فی الغفلة و اتباع الشهوات .

و یشیر الی هذا قوله سبحانه: «و اذ اخذ ربک من بنی آدم من ظهورهم ذریتهم و اشهدهم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی شهدنآ ان تقولوا یوم القیمة انا کنا عن هذا غافلین » . ⁽⁵²⁾

یعنی نشر حقائقهم ⁽⁵³⁾ من اصلاب معادنها الاصلیة و مبادئها العقلانیة، و نصب لهم دلائل الربوبیة و اعطاهم القوی الادراکیة و المشاعر العقلیة الداعیة الی الاقرار بها، و صارت بها ذواتهم شهودا و یسمعون بها خطاب «الست بربکم » کما یسمعون الخطاب فی الدنیا بالقوی البدنیة الحیوانیة، و قالوا بالسنة تلک العقول: بلی انت ربنا .

و هذا الاستشهاد من جهة کراهة ان یقول الجاحدون یوم القیامة: «انا کنا عن هذا غافلین » . ⁽⁵⁴⁾

دلت الآیة علی اقرار الجمیع باقتضاء فطرتهم الاصلیة بالربوبیة، و علی امکان خروجها عنها بالغفلة .

و نبه بالثانی بقوله علیه السلام: «و ممن تقول » علی عدم کون ما فهمه من الآیة منقولا عن الله المنزل للقرآن، و لا عن نبیه المنزل به، ولا عن اوصیائه و احبائه، ⁽⁵⁵⁾ بل خلافه ثابت منهم .

ثم اشار بقول [الامام] علیه السلام: «و لمن تقول » بانک مع قصورک و سوء فهمک، وعدم استناد ما فهمت الی سند تحاج به علی مع ما لی من معرفة معانی القرآن بجمیع طرقها، فانی ابن رسول الله صلی الله علیه و آله المخاطب به وابن اوصیائه، و من اهل بیت النبوة و الرسالة، و خلیفته بالحق و مخزن علمه و مستودع سره، و نحن اهل القرآن و اهل المعرفة بتفسیره و تاویله و ظاهره و باطنه ابا عن جد، فنقلک لنا ما نزل علی جدنا و اعطانا علومه فی المهد و کهلا کنقل الکمون الی کرمان .

ثم اکد ذلک بقوله علیه السلام: «بینا انت انت صرنا نحن نحن » علی طریق الاستفهام الانکاری بحذف الاداة، تنبیها علی ستره بان علمهم لیس بمکتسب . یعنی: هل صرنا نحن متلبسین بما نحن فیه من الصفات الکاملة و العلوم الفاضلة الموجودة فینا المشهورة الغنیة عن البیان المستغنیة عن التبیان، فی زمان صیرورتک متلبسا بما لک من کمالاتک التی تظنها کمالا؟! کلا، بل انت اکتسبتها بتقدیر ازمنة عمرک، و نحن علی ما نحن فیه من بدء تولدنا، بل نحن نحن قبل خلق الارواح و الابدان، و کان جدنا صلی الله علیه و آله نبیا و آدم بین الماء و الطین، السابقون السابقون و نحن المقربون، حملة القران و اهل الذکر و اولوا الامر . فلیس لک ان تقول: نطق بذلک کلام الرحمن، مع انک لم تفهم معناه .

و عبر ⁽⁵⁶⁾ عن نفسه الشریفة بلفظ الجمع تنبیها علی ان تلک الرتبة الکاملة الاولیة، و الولایة الکلیة السابقة، مشترکة بینی و بین آبائی العظام، و نحن نور واحد من اصل فارد .

قوله علیه السلام: «و اما الجواب المفصل فاقول: ان کنت الداری و الحمد لله الباری » الی قوله: «و هما المرجوان » .

لما افحم الیهودی فی الجواب الموجز بعدم ورود ایراده بالآیة، هداه ثانیا فی الجواب المفصل الی حقیقة الامر فی معنی الآیة و دلیل اصل المسالة و حیث ان من شرط تاثیر الحق فی قلب السامع تلبسه بحالة الاستفهام و التهیؤ للدرایة و ترک المحاجة، شرط علیه ان یکون من اهل الدرایة و الفهم .

و بدا بحمد الله الباری; لیکون اول کلامه ردا علی شبهة السائل، لان کلمة التحمید المعروفة فی الالسنة و الاسماع الدالة علی استحقاقه تعالی للحمد کله . فتوصیفه بالباری المشعر بالعلیة یشهد بان فعله مطلقا ⁽⁵⁷⁾ - خصوصا خلق ⁽⁵⁸⁾ الاشیاء الذی منه خلق ⁽⁵⁹⁾ الانسان - محمود و خیر محض، فلا یصدر عنه الشر و لا یظلم، و لایجوز فی الجزاء بتوهم کونه شرا، کما وقع للسائل فی خلقة الکفر خطا فی الفکر القاصر، و ان کان کذا فی الفکر القاصر کما قال العارف الشیرازی:

پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت

آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد

و قوله علیه السلام: «الکفر کفران » جواب عن سؤاله عن الکفرین و هما المشار الیهما بقوله تعالی «والذین کفروا اولیاؤهم الطاغوت » ⁽⁶⁰⁾ و قوله «فمن یکفر بالطاغوت » . ⁽⁶¹⁾

و فی توصیفهما فی الجواب باوصاف واحدة تنبیه علی عدم استلزام موافقة نوعین مختلفین فی الجنس اتحادهما و اتفاقهما فی تمام الحقیقة، رفعا لاستبعاد السائل عن اجتماع المتضادین فی صدقهما علی ماهیة واحدة، فقال: «و هما الشیئان ⁽⁶²⁾ المقبولان المردودان » .

و یحتمل ان یکون المذکور فی الروایة «السیان » بالسین المهملة، و المقصود واحد یعنی هما متماثلان من جهة الاختیار و عدم الاکراه و الاجبار، و القبول و الرد لهما موکول الی ارادة الانسان و اختیاره .

و المراد انهما مختلفان باعتبار المقبولیة و المردودیة بالنسبة الی المتصفین بهما، فالکفر بالله مقبول لاولیاء الطاغوت، و الکفر بالطاغوت مقبول لاولیاء الله، و کذا الرد فی العکس .

وقوله علیه السلام: «لاحدهما الجنة و للآخر النیران » اشارة الی ان الاختلاف فی الرد والقبول المنبعث عن عدم الاجبار، موجب لاستحقاق الجنة و النار، کما قرر فی الادیان .

و من هذا یظهر ایضا معنی قوله علیه السلام: «و هما الشیئان المتفقان المختلفان » ای متفقان فی القدرة و الاختیار و صلاحیتها للصدور من الانسان، و مختلفان فی الثواب و العقاب، او فی تعلق الارادة الفعلیة بهما . و اللام للعهد بما فی السؤال المذکور بالصفات المتقابلة، و لعله سقط ضمیر الموصول عن القلم .

قوله علیه السلام: «و هما المرجوان و نص به الرحمن » الی قوله «تکذبان » جواب عن الشیطانین فی السؤال . و هذا شروع فی بیان معنی الآیة علی وجه تبین منه حقیقة اصل المسالة، فقال النعمتان المرجوتان فی الآیة هما الکفر و الایمان، فانهما باعتبار خلق القدرة علیهما المفهوم من قوله تعالی «خلق الانسان » نعمة، و باعتبار هدایة الله سبحانه سبیل الحق منهما المدلول علیه بقوله سبحانه «علمه البیان » نعمة اخری، ثم ذکر الآیة الشریفة استشهادا للافادة و تنبیها علی کونها تفصیلا لمعنی الآیة الاولی .

و المراد امتزاج بحر الخیر و الشر باعتبار اجتماع دواعیهما فی فطرة الانسان، و آثارهما و هی ضمیرهما فی قلبه، کما ورد کل ذلک فی معتبرة الاخبار .

و هذان البحران احدهما بحر اجاج و الآخر عذب فرات . و الاول و ان کان ممنوعا عن التناول، کما ان البحر الاجاج ممنوع من الشرب و الاستعمال، الا انه یحصل به الامتحان و لزوم مدافعة الشیطان فی تسویله فی الجنان و تزیینه فی النظر القاصر، و منه یخرج لاولی السعادات الابدیة الحاصلة من المجاهدة کما تخرج اللآلئ من البحر الاجاج .

و هما یلتقیان فی فطرة الانسان و ضمیره، ولکن بینهما حاجز من العقل و الاختیار الذی وهبه الله سبحانه بلطفه للانسان، فمجرد کونهما مخلوقین ملتقیین لایستلزم بغی احدهما علی الآخر و تداخلهما . و بهذا تبین معنی الآیة السابقة ایضا علی وجه لایستلزم نقصا .

ثم انه [الامام] علیه السلام بعد ذلک اشار الی دلیل اصل المسالة، اعنی کون فعل الانسان بحسب قدرته و اختیاره، بما هو اوضح الادلة و اتمها و اخصرها و ابعدها عن النقص و الایراد، ⁽⁶³⁾ و هو الشهود و الوجدان بقوله علیه السلام: «و یعلم قولنا من کان سنخ الانسان » .

و السنخ بمعنی الاصل، یعنی لم یخرج ⁽⁶⁴⁾ عن فطرته الاصلیة و الجبلة الانسانیة الی السجیة الشیطانیة .

و قوله علیه السلام: «و بما قلنا یظهر جواب باقی ⁽⁶⁵⁾ سؤالاتک » ای التی ذکرها ثانیا بقوله: «ما الواحد المتکثر» (الخ) . و عرفت ان المقصود منها واحد فیکفیها جواب واحد .

قوله علیه السلام: «والحمدلله الرحمن » الی آخر الحدیث، شکر لله عزوجل علی الزام الخصم و تسکینه، و ذکر الرحمن للاشارة الی رحمته العامة الدالة علیها الآیة السابقة التی عرفت شمولها للمؤمن و الکافر من خلقهما، و التنبیه علی کونه وجه تصدیر السورة باسم الرحمن .

و الصلوة و اللعن ارشاد لراس الجالوت بالتوسل بالرسول صلی الله علیه و آله المبعوث علی الثقلین للهدایة اتماما للحجة، و الاستعاذة عن الشیطان المخلوق فی قباله ⁽⁶⁶⁾ للغوایة تکمیلا للامتحان .

و الحمد لله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا .

پی نوشت:

1) «راس الجالوت » عنوانی است برای صاحب ریاست دینی یهود ولی گویا این عنوان به دلیل کثرت استعمال ، بر شخص خاصی اطلاق شده است .

2) التعلیقة علی الفوائد الرضویة للقاضی سعید القمی ، امام خمینی، ص 40

3) فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 24، ص 299

4) فهرست نسخه های خطی کتابخانه کتابخانه وزیری یزد ، ج 3 ، ص 934

5) الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج 13 ، ص 199

6) فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 17، ص 270

7) الذریعة، ج 2، ص 423 . نسخه خطی آن در کتابخانه امامزاده هلال، به شماره 114 موجود است .

8) فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 38، ص 412 والذریعة، ج 20، ص 300 و نسخه خطی شماره 114 کتابخانه امامزاده هلال آران .

9) الذریعة، ج 21، ص 32 . نسخه ای از آن به شماره 114 در کتابخانه امامزاده هلال آران کاشان موجود است .

10) الذریعة، ج 16، ص 203

11) همان، ج 16، ص 384

12) الفوائد الرضویه، قاضی سعید قمی، با تعلیقه امام خمینی (ره)، ناشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی .

13) من، ب: عن اسرار .

14) من، ب: عبارته

15) و ما الجنة و النیران، من، ج .

16) سورة الرحمن، الآیات 1 - 4

17) العی: العجز، لسان العرب، ج 9، ص 510 و 511 «عیا» .

18) کلامه، من، ج .

19) اعلم، من، ج .

20) السیان . من، ج .

21) و للآخر النیران، من، ج . - و من الف، ولاحدهما النار .

22) و هما اللذان . من، ج .

23) به الرحمن . من، ج .

24) سورة الرحمن، الآیات 11 - 20 و 21

25) من، الف: ما فی .

26) سورة المائدة، الآیة 64

27) من، الف: بینة .

28) من، ب: الکفر و الایمان .

29) من، ب: المعهود .

30) من، ب: فی نفسه

31) من، ب: منهما

32) سورة الرحمن، الآیة 3 و 4

33) من، ب: اختصاصه

34) سورة الرحمن، الآیة 3

35) سورة الرحمن، الآیة 3

36) من، ب: تعلیم الله .

37) من، ب: یفکر .

38) الصحاح: تاج اللغة، ج 4، ص 1515، دارالعلم للملایین، بیروت، لبنان .

39) من، الف: غافل .

40) من، ب: فاجاب .

41) من، ب: التمیز .

42) من، ب: باقی .

43) من، ب: بالمتنافیین .

44) من، ب: الاضطراب .

45) النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ج 1، ص 176، مکتبة العلمیة، بیروت، لبنان .

46) من، ب: المخاصمة .

47) من، ب: فاثبت .

48) من، ب: بالطریق .

49) من، الف: التزامه .

50) من، ب: مما .

51) من، الف: استجاب .

52) سورة الاعراف، الآیة 172

53) من، ب: خالقهم .

54) سورة الاعراف، الآیة 172

55) من، ب: امنائه .

56) من، الف: و نبه .

57) من، ب: مطلق .

58) من، ب: خلقة .

59) من، الف: جنس .

60) سوره بقره، آیه 255

61) سوره بقره، آیه 255

62) من، الف: اللذان .

63) من، الف: الافراد .

64) من، الف: بما یخرج .

65) من، الف: مافی .

66) من، الف: فعاله .