تولدت مبارک عزت سینمای ایران

پایان بهار مصادف است با شروع زندگی یک اسطوره هنری. عزت‌الله انتظامی، اسطوره بی‌بدیل بازیگری ایران در تاریخ 31 خرداد سال 1303 متولد شد و سینمای ایران در این روزهای تیره آن‌قدر خوش‌شانس هست که تولد 93 سالگی این اسطوره را جشن بگیرد. کم نیست، هفت سال کمتر از یک قرن زیستن و آفریدن؛ اما برای همه خاطراتی که عزت سینمای ایران برای چند نسل مخاطب ایرانی آفریده است، حتی صدسال هم کم است.
عزت‌الله انتظامی فعالیت هنری پربار خود را از پیش‌پرده خوانی در نمایش‌های لاله‌زار شروع کرد. اولین نمایش حرفه‌ای‌اش «اولتیماتوم» نام داشت که در سال 1320 به کارگردانی پرویز خطیبی روی صحنه رفت. بعد از هشت سال خاک صحنه تئاتر خوردن در اولین حضور سینمایی‌اش همکاری دوباره با پرویز خطیبی را در فیلم «واریته بهاری» تجربه کرد؛ اما اوج شکوفایی و شهرت انتظامی به فیلم «گاو» در سال 1348 و همکاری با داریوش مهرجویی برمی‌گردد. نقش‌آفرینی عزت‌الله انتظامی در نقش مش حسن که در غم از دست دادن گاوش که تنها سرمایه زندگی فقیرانه اوست به جنون می‌رسد فصلی نوین در تاریخ بازیگری ایران می‌گشاید، همان‌طور که این فیلم هم به‌نوعی آغازگر رسمی نسل اول موج نوی سینمای ایران است.

جالب است بدانید که عزت‌الله انتظامی اولین بازیگر ایرانی است که با دریافت جایزه هوگو نقره‌ای جشنواره شیکاگو برای فیلم «گاو»، توانست در عرصه بازیگری یک جایزه بین‌المللی را تصاحب کند.

همکاری عزت‌الله انتظامی و داریوش مهرجویی منجر به ساخت درخشان‌ترین آثار کارنامه هردو شده است، از «آقای هالو» بگیرید تا «دایره مینا» و «اجاره‌نشین‌ها»؛ اما عزت‌الله انتظامی با کارگردانان مطرح دیگری چون مسعود کیمیایی، علی حاتمی، ناصر تقوایی و رخشان بنی اعتماد هم همکاری داشته است که در هرکدام از این همکاری¬ها یک کاراکتر ماندگار و یک فیلم به‌یادماندنی آفریده است.
کتاب شناخت نامه عزت‌الله انتظامی با عنوان «من عزتم، بچه سنگلج» توسط نشر سخن در سال 1392 منتشر شد. در مقدمه این کتاب یادداشتی از ژان-کلود کریر، فیلم‌نامه‌نویس و بازیگر فرانسوی، با عنوان «عزت انتظامی: یک شمایل» به چشم می‌خورد که در آن آورده است:

“هیچ دستوری برای ستاره شدن و ستاره ماندن وجود ندارد. باید دارای یک نگاه، یک حضور، جذابیتی آنی و چهره‌ای آشنا، حتی پیش از نخستین دیدار، بود. باید دارای یک‌دم، یک حس و تمام ویژگی‌هایی که لغت روح را معنی می‌کند، بود.”

و این‌همه چیزی است که آقای بازیگر سینمای ایران دارد. با همکاری رئیس موزه سینما، سفارت فرانسه در تهران، نماینده ایران در یونسکو و بنیاد سینمایی فارابی و رایزن فرهنگی ایران در فرانسه، در مهرماه 1385 در مقر سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد یونسکو در پاریس مراسم تجلیل از این اسطوره بی‌بدیل سینمای ایران انجام شد که طی آن پوستری از فیلم‌های این ستاره به همراه فیلم «گاو» به نمایش درآمد. همه این‌ها در حالی است که در ایران، سرزمین وی، عده‌ای بی‌شرمانه از حضور و چهره این ستاره برای مقاصد سیاسی خود سو استفاده کردند و صدای اعتراضش را درآوردند.
در پاسخ به حواشی ایجادشده بعد از حضور وی در کنار محمود احمدی‌نژاد و رحیم مشایی در وزارت کشور و در هنگام ثبت‌نام انتخابات ریاست جمهوری، عزت‌الله انتظامی طی بیانیه‌ای به شرح ماوقع پرداخت و خطاب به مردم گفت:

” مردم سرزمینم! من برای شما همیشه همان عزتم، همانی که از سیزده‌سالگی در تماشاخانه‌های لاله‌زار با تشویق‌های شما بزرگ‌شده‌ام… همانی که همراه شما با دردهای ایران بسیار گریسته‌ام و با شادی‌هایش لبخندها زده‌ام… برای شما من همیشه همان عزتم… بچه‌ای از سنگلج…”

عزت سینمای ایران، 93 ساله شد و هنوز برای مردم ایران همان عزت است بچه سنگلج. این‌گونه است که تولد این ستاره تبدیل به یکی از پرطرفدارترین موضوعات شبکه‌های اجتماعی می‌شود زیرا مردم اگر حافظه تاریخی نداشته باشند، حافظه سینمایی خوبی دارند و اسطوره‌هایشان را می‌شناسند.این روزها استاد بازی نمی‌کند. میگویند حالش مساعد نیست. هفت سال مانده به یک قرن. شاید در این هفت سال دیگر بازی جدیدی از مرد بی‌بدیل سینمای ایران نبینیم؛ اما تا هست بزرگش می‌داریم و تجلیلش می‌کنیم. به خاطر همه خاطراتی که برایمان ساخته، به خاطر همه فیلم‌هایی که او را آبروی این سینما کرده است. بیایید به بهانه تولد این مرد بزرگ و هفت سالی که تا یک قرن مانده مروری کنیم بر هفت‌تا از نقش‌آفرینی‌های بی‌نظیر وی که نمی‌توان کسی جز او را در این نقش‌ها تصور کرد. مسلماً برای بازیگری چون عزت‌الله انتظامی که کارنامه‌ای پربار دارد، انتخاب فقط هفت فیلم خیلی سخت است، به همین دلیل سعی کردیم هفت‌تا از تأثیرگذارترین و متفاوت‌ترین بازی‌های وی را برگزینیم. با ما همراه باشید تا بیش از نیم‌قرن از تاریخ سینمای ایران را مرور کنیم.

1- گاو- “من گاو مش حسنم “
اولین تجربه همکاری عزت‌الله انتظامی و داریوش مهرجویی، فیلم گاو بود. اقتباسی دقیق و زیبا از داستانی به همین نام از مجموعه داستانی به نام “عزاداران بیل “ از غلامحسین ساعدی که آغازکننده موج نوی سینمای ایران بود و گوهری به نام عزت‌الله انتظامی را به شهرت رساند. آن‌قدر درباره این فیلم صحبت شده است که چیزی برای گفتن نمی‌ماند. کسی هم نیست که این شاهکار بی‌نظیر سینمای ایران را ندیده باشد. در مدح این فیلم همین کافی است که بعدازاین همه‌سال نه کارگردانی مهرجویی کهنه‌شده است و نه بازی زیبای عزت‌الله انتظامی جذابیتش ذره‌ای کم شده است.2- اجاره‌نشین‌ها- “عباس آقا سوپر گوشت “
به‌راستی‌که همکاری انتظامی و مهرجویی منجر به ساخت چندتایی از بهترین آثار سینمای ایران شده است. هرچقدر که «گاو » تلخ و عبوس است، «اجاره‌نشین‌ها» سرخوش و سرحال است. فیلمی با لایه‌های پنهان اجتماعی و انتقادی و دکوپاژهای شلوغ و شوخی‌های ناب و دل‌نشین، یکی از بهترین کمدی‌های سینمای ایران است. عزت‌الله انتظامی در این فیلم هم نقشی متفاوت را بر عهده دارد و به همان زیبایی نقش‌های دراماتیک دیگر ایفایش می‌کند. کل‌کل‌های عباس آقا با سایر همسایگان یک‌طرف، نبرد اهالی خانه‌بر سر تعمیر و مرمت بنای در حال فروریختن از طرف دیگر، اجاره‌نشین‌ها را علاوه بر یک اثر انتقادی-سمبلیک به یک کمدی دل‌چسب تبدیل کرده است. طنزی که نمونه‌اش را فقط شاید بتوان در «دایره‌زنگی » پریسا بخت آور جست‌وجو کرد.3- ناصرالدین‌شاه آکتور سینما- سینماتوگراف آدم تربیت می‌کند
محسن مخملباف قبل از خروج از ایران و روی آوردن به خزعبل سازی و ادای روشنفکری درآوردن فیلم‌ساز خوبی بود. «ناصرالدین‌شاه، آکتور سینما» مروری است بر تاریخ سینمای ایران در غالب یک فیلم سینمایی. فیلمی که در بطن خود پیدایش سینما را در جامعه سنتی ایرانی را بررسی می‌کند و به‌ظاهر یک کمدی است از ناصرالدین‌شاه که با دیدن فیلم «دختر لر»، عاشق می‌شود. یک هنرنمایی بی‌نظیر دیگر از عزت‌الله انتظامی در یک نقش متفاوت و چالش‌برانگیز.4- روسری آبی- خوشبختی تو دل آدمه…دل که خوش باشه خوشبختی
رخشان بنی اعتماد با نگاه ویژه‌اش به دنیای زنان یکی از تأثیرگذارترین فیلم‌سازان زن سینمای ایران است. «روسری آبی»، بهترین و کامل‌ترین اثر این فیلم‌ساز است که داستان یک عشق نامتعارف را در شرایطی پیچیده بررسی می‌کند. شخصیت نوبر کردانی با بازی فاطمه معتمدآریا یکی از ماندگارترین شخصیت‌های زن سینمای ایران است؛ اما آن‌سوی عشق نوبر، مردی است مسن که همه‌چیز دارد و هیچ‌چیز ندارد. اگر «روسری آبی» تبدیل به یکی از شاخص‌ترین فیلم‌های سینمای ایران شده است ورای روایت جذاب و ساختارشکنانش، بازی‌های زیبای بازیگرانش را دارد.5- بانو- قربان سالار و خانواده رذلش
یک همکاری دیگر با داریوش مهرجویی و یک شاهکار دیگر. داریوش مهرجویی که با فیلم‌هایی چون «لیلا» ثابت کرده بود که دنیای زنانه را خوب می‌شناسد. در «بانو» با روایت تنهایی دنیای یک زن توانایی‌اش را به رخ می‌کشد و از طرف دیگر رذالت انسان را به نمایش درمی‌آورد. بازی‌های زیبای بازیگران «بانو» در کنار روایت جذاب و پرداخت استادانه مهرجویی یکی از ماندگارترین فیلم‌های سینمای ایران را رقم‌زده است. «بانو» از آن نظر در کارنامه بازیگری عزت‌الله انتظامی به چشم می‌آید که وی در این فیلم در نقش قربان سالار، یک مرد شارلاتان و فرصت‌طلب بسیار درخشان ظاهرشده است. جذابیت «بانو» از تضاد شخصیت بانو و شیادهای سو استفاده‌جویی ناشی می‌شود که او را احاطه کرده‌اند.
6- حاجی واشنگتن- باران رحمت از دولتی سر قبله عالم است و سیل و زلزله از معصیت مردم
زنده‌یاد علی حاتمی، سعدی سینمای ایران، شاید تا به امروز تنها سینماگر کاملاً ملی ایران باشد. علی حاتمی از دل فرهنگ و سنت ایران فیلم می‌ساخت و به همین دلیل هم بود که با عامه مخاطبان ارتباط برقرار می‌کرد. حاتمی در «حاجی واشنگتن» داستان سفیر ایران در آمریکا را روایت می‌کند که درد غربت امانش را بریده است. درد دل حاجی با گوسفندی که قرار است قربانی شود یکی از ماندگارترین سکانس‌های این فیلم و کل تاریخ سینمای ایران است.
7- حکم- طاقت نیاوردی برو سراغ سرمایت (خودکشی)، پول کفن و دفنتو آماده کن مزاحم کسی نباش
در میان این فیلم‌ها «حکم» به کارگردانی مسعود کیمیایی، تنها فیلمی است که عزت‌الله انتظامی در آن نقش اصلی ندارد اما نقش‌آفرینی وی در یک رل چالش‌برانگیز دیگر از تنها نقاط مثبت فیلم «حکم» است. همکاری عزت‌الله انتظامی و مسعود کیمیایی شاید به‌اندازه سایر کارهای انتظامی موفق نباشد چه در «حکم» و چه در «رئیس»، اما کاراکتر پدرخوانده مانند انتظامی در «حکم» بار دیگر توانایی غیرقابل‌انکار استاد را اثبات می‌کند.
همان‌طور که گفتیم هفت فیلم برای مرور کارنامه بازیگری یک استاد به‌تمام‌معنا کافی نیست. نقش‌آفرینی عزت‌الله انتظامی در فیلم‌هایی چون «هامون»، «بیتا»، «روز فرشته» و «گاوخونی» و … هم مانند بقیه کارهای وی شایان تحسین و ستایش است؛ اما چیزی که مهم است تقدیر از ستاره سینمای ایران است تا زمانی که در میانمان است. تقدیری شایسته و درخور برای اسطوره سینمای ایران، چیزی است که تولد استاد ضرورتش را یادآوری می‌کند.گرچه کمی دیر، اما تولدت مبارک عزت سینمای ایران.