اشاره
نسل امروز هنوز تشنه فضیلت و عدالت است و به دلیل سرخوردگی از تباهی ها به دنبال آرمان شهر اسلامی می گردد.
وی به نیرومندی و توانایی خویش برای به دست آوردن دنیایی بهتر و در نتیجه رستاخیزی مطلوب می اندیشد. جوان در تلاش است از فرهنگ و ارزش های اسلامی انسانی به صورت بهینه بهره گیرد. این تفکر حیاتی ترین، اندیشه ای است که می تواند به بالندگی جامعه جوان امروز مدد رساند. این مقال در صدد آن است تا بتواند ضمن تبیین صحنه هایی از حماسه سالار شهیدان، حضور مکتب را در ساحت اندیشه جوانان به تصویر کشد.
حادثه عاشورا تجلی عزت و ذلت
کربلا دو صحنه دارد، در یک صحنه عزیزان و کریمان تاریخ اسلام تجلی کردند و در صحنه دیگر انسان های زبون که گرفتار بت های درونی وبیرونی بودند، ظهور کردند. (1)
عزیزان صحنه عاشورا چنان آگاهانه در راه معشوق جان سپاری کردند که به قول امام خمینی(ره): «هر چه روز عاشورا سیدالشهدا سلام الله علیه به شهادت نزدیک تر می شد، افروخته تر می شد و جوانان او مسابقه می کردند برای این که شهید بشوند، همه هم می دانستند که بعد از چند ساعت دیگرشهیدند، برای این که آنها می فهمیدند کجا می روند آنها می فهمیدند برای چه آمدندآگاه بودند که ما آمدیم ادای وظیفه خدایی را بکنیم آمدیم اسلام را حفظ بکنیم ». (2)
زبونان تاریخ که معبودی به جز هوی و هوس نداشتند چنان خود را آلوده کردند که تا سر حد انهدام اسلام پیش رفتند. امام خمینی(ره) در این زمینه می فرماید:
«حکومت یزید می رفت تا قلم سرخ بر چهره نورانی اسلام کشد و زحمات طاقت فرسای پیامبر بزرگ اسلام و مسلمانان صدر اسلام و خون شهداء فداکار را به طاق نسیان سپارد و هدر دهد».
اندیشه ای که می رفت با کجروی های تفاله جاهلیت و برنامه های حساب احیای ملی گرایی و عروبت با شعار «لاخبر جاء و لا وحی نزل » (3) محو و نابود شود.
و از حکومت عدل اسلامی یک رژیم موروثی بسازد و اسلام و وحی را به انزوا بکشاندکه ناگهان شخصیت عظیمی که از عصاره وحی الهی تغذیه و در خاندان سید رسل محمدمصطفی(ص) و سید اولیاء علی مرتضی(ع) تربیت و در دامن صدیقه طاهره(س) بزرگ شده بود قیام کرد و با فداکاری بی نظیر و نهضت الهی خود، واقعه بزرگ را به وجودآورد. (4)
امام خمینی(ره) رمز عزت مردم ایران، از ذلت و زبونی را، احیای حماسه های عاشورایی می دانند و می فرمایند: «عاشورا را زنده نگهدارید که با نگه داشتن عاشورا کشور شما آسیب نخواهد دید.» (5)
آری حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام قیام و نهضت خونین را تنها راه نجات اسلام و مسلمین در تمامی اعصار و قرون تشکیل داد و راه منحصر به فرد مبارزه با نقشه های خائنانه بنی امیه را خودداری از بیعت و تسلیم و انجام حماسه های جاوید عاشورا دانست. او یقین داشت هدفش موافق با رضای خدا و پیامبر و منتهی به شهادت و سعادت است، به این جهت صادقانه و قاطعانه و با حماسه زنده و جاوید مخالفت خود را با زمام داری ناصالحان وانحطاط مسلمین اعلام کرد و تمام مصائب و سختی ها را به جان و دل خرید و در عمل عشق و ایثار و حماسه را به ما آموخت.
یا رب زشراب عشق سرمستم کن از هر چه نه غیر خود تهی دستم کن یک باره به بند عشق پابستم کن در عشق خودت نیست کن و هستم کن
پیام های حماسی عاشوراء
اگر ایمان به هدف و مقصد برای انسان حاصل شد دیگر دررویدادهای جانکاه هیچ تردیدی به خود راه نمی دهد.
امام حسین(ع) از آغاز تا انجام نهضت کوچک ترین شک و تردیدی به خود راه نداد وبا الهام از تعالیم پیامبر روح حماسی را در خطبه های غرای خود در دیگران ایجادمی کرد. در یکی از منازل بین راه عراق خطاب به اصحاب خود و سپاهیان خود پس ازحمد و ثناء ایزد متعال فرمود:
ایها الناس، ان رسول الله قال: من رای سلطانا جائرا مستحلا لحرم الله ناکثالعهد الله مخالفا لسنه رسول الله، یعمل فی عباد الله بالاثم و العدوان فلم یغیرعلیه بفعل و لا قول کان حقا علی الله ان یدخله مدخله. الا و ان هولاء قد لزمواطاعه الشیطان و ترکوا طاعه الرحمن و اظهروا الفساد و عطلوا الحدود واستاثروابالفی ء و احلوا حرام الله و حرموا حلاله و انا احق من غیر; (6) ای مردم، پیامبر خدافرمود: هر کس ببیند سلطان ستمکاری را، که حرام خدا را حلال قرار دهد و عهد خدارا بشکند و بر خلاف سنت پیامبر رفتار کند و در میان بندگان خدا به گناه و تجاوزکار کند و به رفتار و گفتار خود (با او مبارزه نکند) و کارهای او را تغییرندهد، بر خدا حق است که او را در همان موضع که آن سلطان ستمکار را وارد می کند، وارد کند. ای مردم اینان (بنی امیه و کارگزاران) ملازم اطاعت شیطان شده و اطاعت خدا را ترک کرده و فساد را آشکار نموده و حدود الهی را تعطیل و فی ء و غنیمت رابه خود اختصاص داده و حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال کرده اند و من از همه سزاوارترم که آن (برنامه های شوم) را تغییر دهم ».
اکنون دقت کنید که چگونه حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در این بیانات حماسی صریحا اعلام کرد که شخصیتی مثل او که مرکز همه خوبی ها و معدن فضایل است با شخصی متجاهر به فسق و جور بیعت نمی کند; یعنی هیچ انسان آزاده ای نباید زیر بار چنین بیعتی رود و وقتی مسلمانان گرفتار زمامداری ناصالح شدندباید فاتحه اسلام را بخوانند و با اسلام و معارف آن وداع کنند. سخنان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در مدینه، مکه، کربلا، بین راه و حتی در روز عاشورا وهنگام شهادت همه به یک مضمون بود.
گرچه به مناسبت مقامات و رعایت فصاحت و بلاغت و محسنات بدیعیه الفاظ و عبارات و تعابیر عوض می شد، اما مطالب و معانی و پیام تفاوتی پیدا نمی کرد.
همان سخنان حماسی که از آغاز نهضت از حلقوم مبارک سلاله رسول خدا(ص) بیرون می آمد تا آخرین لحظه، ادامه یافت.
در روز عاشورا خطاب به عمر سعد و سپاهیان او در خطبه ای فرمود:
«الا ان الدعی ابن الدعی قد رکز بین اثنتین بین السله والذله و هیهات مناالذله یابی الله تعالی ذلک لنا و رسوله و المومنون و حجور طابت و طهرت و انوف حمیه من ان نوثر طاعه اللئام علی مصارع الکرام; (7) یعنی: آگاه باشید که زنازاده پسر زنازاده بین دو چیز ما را مجبور کرده است بین کشته شدن یا به خواری و ذلت تسلیم شدن، لکن ذلت از ما دور است. خدا راضی نیست که ما به ذلت تسلیم شویم وپیامبر خدا و مومنان و دامن های پاک و پاکیزه ای که ما در آن پرورش یافته ایم وآن مردانی که از تن دادن به زیر بار ستم منزه و برکنارند، راضی نیستند که اطاعت مردان پست را بر قتلگاه کریمان و بزرگواران برگزینم.»
شجاعت سیدالشهداء علیه السلام نه تنها همان زور بازو و قدرت و قوت بدنی و علم و آگاهی آن حضرت به آئین جنگ و نبرد و مدیریت و فرماندهی و به خاک انداختن دلیران ودلاوران صحنه کارزار بود، بلکه تمام اینها از روح قوی و خصیت بلند و حیات اعتقادی و اسلامی او نشات می گرفت.
وقتی از او می پرسند از پیامبر حدیثی که خودت شنیده باشی نقل کن می فرماید:
«ان الله یحب معالی الامور و یبغض سفسافها; خداوند کارهای بلند و گرامی رادوست می دارد و کارهای پست و زبون را دشمن می دارد.»
برای برخی از افراد، روح خدمت گزار جسم و جسد و جثه است; یعنی فکر و عقل و عاطفه در خدمت هدف های جسمانی و بدنی و حیوانی است، روح اسیر است روح تا حدی رنج می برد گرچه روح کوچک و ضعیف حتی احساس رنج هم نمی کند روح باید بزرگ و بلند باشد که احساس درد و رنج بکنداگر روح احساس درد و رنج بکند دیگر در خدمت جسم قرار نمی گیرد و خود را به امورپست نمی فروشد.
در این روایت امام حسین که از جد بزرگوارش نقل می کند، معلوم می شود روح بلندامام با امور پست جسمی سر و کار ندارد، سر و کارش با معانی عالی و بلند و باعظمت است (9) عباس عقاد می گوید: «و شجاعه الحسین صفه لاتستغرب منه لانها الشی ء من معدنه; یعنی شجاعت حسین صفتی است که ظهور آن از وی غریب نیست، برای این که ظهور شجاعت از مثل او ظهور طلا از معدن آن است.» در دنیا افرادی هستند خالی ازحماسه و شور و هیجان و حرکت، در فراز و نشیب زندگی احساس حقارت و ذلت و شکست خوردگی می کنند هیچ فکر و عقیده و فرهنگ و تحولی در روح آنها وجود ندارد.
اما بعضی از مردم نوعی حماسه در روح و وجود آنها هست، مثلا در ملت آلمان حماسه «آلمان برتر از همه » وجود داشت. در عرب نیز خوی تفوق عرب بر غیر عرب بود که اسلام با آن مبارزه کرد. در عدنانیان و قحطانیان نوعی حماسه قومی وجود داشت درعشایر و قبایل مختلف به صورت قومی و نژادی نوعی حماسه وجود دارد. اما این شجاعت و حماسه کجا؟ و شجاعت و حماسه حسینی کجا؟ عباس عقاد گوید: در افرادانسان کسی در شجاعت روحی و قوت قلبی شجاعتر نیست از کسی که اقدام کند و واردشود بر آنچه حسین در کربلا بر آن اقدام کرد. (10)
از دیدگاه اسلام همه حماسه های نژادی و قومی مذموم است و آن حماسه ای در اسلام ممدوح و پسندیده است که بر اساس عزت نفس، کرامت نفس، آزاد منشی و استقلال فرهنگی و اعتقاد دینی باشد و ننگ و ذلت و انحطاط و پستی را تحمل ننماید.
سیدالشهدا با الهام از آیات حماسی قرآن هم چون آیه شریفه «لله العزه ولرسوله و للمومنین » (11) و آیه «لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا» (12) و بااستفاده از زندگی حماسی و سیره عملی رسول خدا(ص) و امیرالمومنین علیه السلام و حماسه های زهرای اطهر وامام حسن مجتبی(ع) به احیای انسان های مرده زمان پرداخت و شخصیت معنوی مسلمانان را بیدار کرد و اسلام را تجدید حیات بخشید و درملت اسلام در تمامی قرون و اعصار حماسه و غیرت ایجاد کرد، حمیت و شجاعت وسلحشوری به وجود آورد و برای تمام نهضت ها و انقلاب های دنیا سوژه و سرمایه بی نظیری شد و به آنها آموخت که ترس ها، زبونی ها، بردگی ها، چاپلوسی ها، بیگانه پرستی ها، همه و همه مولود از دست دادن خوی فطری و شخصیت انسانی است.
هیچ خسران و زیانی بدتر از خسران شخصیت نیست.
«قل ان الخاسرین الذین خسروا انفسهم و اهلیهم ». (13)
قرآن مجید کسانی را که تنها با حرف خدا را عبادت می کنند و در هنگام امتحان وآزمایش عبودیت و بندگی را رها کرده و در رویدادهای سخت زندگی برای احقاق حق وابطال باطل از خود حماسه و پایداری نشان نمی دهند، در شمار «بازندگان » و«یاختگان » حقیقی آورده و خسران دنیا و آخرت را برای ایشان تصریح نموده است «و من الناس من یعبد الله علی حرف فان اصابه خیر اطمان به و ان اصابته فتنه انقلب علی وجهه خسر الدنیا و الاخره ذلک هو الخسران المبین.» (14)
اکنون در محضرپیامهای حماسی حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام می نشینیم و درس های حماسه و سلحشوری را از آن شخصیت ربانی می آموزیم: (15)
الف: «الا حر یدع هذه اللماظه لاهلها لیس لانفسکم ثمن الا الجنه فلاتبیعوهابغیرها فان من رضی من الله بالدنیا فقد رضی بالخسیس; (16) آیا آزاد مردی پیدانمی شود که دست از این لقمه جویده شده بردارد؟ برای شما جز بهشت بهایی نیست.
پس خود را به غیر بهشت نفروشید که هر کس از خدا به دنیا راضی شود به چیز پستی راضی گشته است.»
ب: «الناس عبید الدنیا والدین لعق علی السنتهم یحوطونه مادرت به معایشهم فاذا محصوا بالبلاء فقل الدیانون; (17) مردم برده دنیایند و دیانت بر زبان هایشان معلق است از دین حمایت می کنند مادامی که زندگی و معیشت دنیایشان بر محور آن دور بزند. پس آن گاه که مورد بلا و آزمایش قرار گرفتند انسان های دین دار کم است.»
ج: «موت فی عز خیر من حیاه فی ذل; مرگ در عزت برتر از حیات و زندگی در ذلت است.»
د: امام حسین علیه السلام خطاب به جناب ابی ذر غفاری فرمود: «فاسال الله الصبر والنصر واستعذ به من الجشع والجزع فان الصبر من الدین والکرم; از خداوند صبر و یاری بخواه و از حرص و بی تابی به او پناه بر که صبر از دین و کرم است.»
ه: «الصدق عز والکذب عجز والشح فقر والسخاء غنی;راستی عزت است و دروغگویی زبونی و نیاز فقر است و سخاوت: ثروت است.»
و: «سبقت العالمین الی المعالی...; از جهانیان به سوی درجات بلند و عالی سبقت گرفتم.»
یکی از عوامل مهم و بنیادی برای انحطاط مسلمین نداشتن روح حماسه و شجاعت و صلابت است.
عزت و شرافت و کرامت امت ها و ملت ها وابسته به میزان شجاعت و شهامت و روح بلندو قوی آنان است اگر روحیه چاپلوسی و سازشکاری در برابر تخلفات مالی و اجتماعی و اقتصادی و مدیریتی در جامعه ای، ارزش به حساب آید و در مقابل روحیه حماسی وشجاعت و شهامت در گفتار و کردار و نوشتار ضد ارزش به حساب آید و مورد نکوهش قرار گیرد، آن جامعه به تدریج به انحطاط و ذلت کشیده خواهد شد.
مگر عامل اساسی رشد و بالندگی امت اسلامی ایران در برابر طاغوت و استکبار،روحیه شهامت و شجاعت و صلابت نبود؟
مگر ممکن است حیات طیبه و عزت سیاسی و استقلال اقتصادی و پیشرفت معنوی بدون استفاده از حماسه و شهامت و پایداری در جامعه ای به وجود آید.
همان طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند:
«حیات طیبه برای یک ملت به مفهوم برخورداری از رفاه و رونق مالی، تامین امنیت، پیشرفت علمی، عزت سیاسی و استقلال اقتصادی، همراه با آراسته شدن به اخلاق والای الهی، تقوا و ایمان به خداست.
اسلام پول و رفاه را همراه با ایمان و معنویت و پیشرفت اقتصادی را توام باشکوفایی اخلاقی و معنویت در جامعه می خواهد» و این مهم با استفاده از درس های انسان ساز امام حسین علیه السلام پیرامون حماسه و شهامت و صلابت به دست می آید. (18)
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای پیرامون روحیه حماسی ورفتار شجاعانه مردم شریف ایران و برکات آن می فرمایند:
«رفتار شجاعانه هر مردم و مسئولان ایران، علت های دیگر را برای مقاومت دربرابر امریکا تشجیع کرده است. اکنون دورانی که امریکایی ها خیال می کردند صاحب اختیار دنیا هستند و برای کشورهای گوناگون خط و نشان می کشیدند، سپری شده است واین همه به برکت شجاعت و نترسیدن ملت ایران از ابرقدرت ها حاصل شده است.» (19)
امروزه ملت های مسلمان سراسر دنیا در پرتو تعالیم حماسی حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام می روند تا در تاریخ معاصر تحولی ایجاد کنند.
ظهور شخصیت هایی چون «لوئیس فراخان » در صحنه مسائل حاد سیاست دینی، آن هم پس از یک تجربه تلخ و تاریک و طولانی چهارصد ساله در دل آمریکا به ویژه با شکست مارکسیسم که سعی در نفی اندیشه دینی حتی از حوزه حیات فردی داشت، بالاخص باالهام از تاریخ حماسی اسلام و تعالیم انسان ساز عاشورا، و پیام های حماسی کربلا وعاشورا، همه و همه نویدبخش آغاز فصلی جدید در صحنه حیات بشری است.
امروزه بیداری و آگاهی سیاه پوستان امریکا آن هم در پرتو تعالیم انسان سازعاشورایی و رهنمودهای امام خمینی مایه بسی امید و بشارت است.
رهبر معظم انقلاب در این باره فرمودند:
«سیاهپوستان امریکا اعم از مسلمان ومسیحی در این تظاهرات مشت هایشان را گره کردند و فریاد «الله اکبر» سر دادندو به ترجمه سوره مبارکه حمد گوش فرا دادند این پیام قرآن بود که زیر چشم رژیم استکبار امریکا در دنیا پخش شد و این واقعیت نشان داد که با وجود مخالفت های امریکا پیام انقلاب اسلامی به مخاطبین آن در دورترین نقطه جهان رسیده است.» (20)
اینها همه ریشه در تعالیم عاشورایی دارد، مگر می توان فراموش کرد خطبه غراءحضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در روز دوم محرم سال 61 هجری و در میان یاران و فرزندان و خاندان که می فرمود:
اما بعد فقد نزل من الامر ما قد ترون و ان الدنیا قد تغیرت و تنکرت وادبرمعروفها... الا ترون الی الحق لا یعمل به و الی الباطل لایتناهی عنه لیرغب المومن فی لقاء الله محقا فانی لا اری الموت الا سعاده و الحیاه مع الظالمین الا برما; (21) اما پیش آمد ما همین است که می بینید جدا اوضاع زمان دگرگون گردیده زشتی هاآشکار و نیکی ها و فضیلت ها از محیط ما، رخت بربسته است، از فضائل انسانی باقی نمانده است، مگر اندکی مانند قطرات ته مانده ظرف آب، مردم در زندگی ننگین وذلت باری به سر می برند که نه به حق عمل می شود ونه از باطل روگردانی.
شایسته است که در چنین محیط ننگین و ذلت باری شخص با ایمان و بافضیلت فداکاری و جانبازی کند و به سوی فیض دیدار پروردگارش بشتابد.
من در چنین محیط ذلت باری مرگ را جز سعادت و خوشبختی و زندگی با این ستمگران را جز رنج و نکبت نمی دانم.»
«سامضی و ما فی الموت عار علی الفتی; به زودی می روم در حالی که در مرگ ننگی بر جوان مرد نیست.» اگر رهبر معظم انقلاب بااشاره به حماسه های مردم شریف ایران و با قاطعیت تمام می فرمایند:
«همه دولت ها اعتراف دارند که تنها ایران اسلامی است که با شجاعت در مقابل امریکا و اسرائیل ایستاده اند.» (22)
به خاطر همان تعالیم عاشورایی است که هنوزشعارهای حماسی و پیام های بلند آن به گوش اهل دل می رسد که می فرمود:
الموت اولی من رکوب العار والعار اولی من دخول النار انا الحسین بن علی آلیت ان لا انثنی حتی عیالات ابی امضی علی دین النبی
«مرگ بهتر از پذیرفتن ننگ است و پذیرفتن ننگ بهتر از قبول آتش سوزان جهنم است من حسین فرزند علی هستم، سوگند یاد کرده ام که در مقابل دشمن سرفرود نیاورم. من از اهل و عیال پدرم حمایت می کنم و در راه آئین پیامبر کشته می شوم.»
روحیه حماسی است که باعث می شود انبیاء الهی برای اجرای عدالت اجتماعی کوچکترین سازشی با مترفین و کفار نداشته باشند.
همین حماسه های صادقانه و مخلصانه بود که یک جاذبه واقعی و حقیقی در قلوب مردم مومن جهان ایجاد کرد که حرارت و سوزش آن هرگز به سردی نمی گراید و در زیر این آسمان کبود نمی توان نهضت و انقلاب اصلاحی را پیدا کرد که با حماسه های جاویدعاشورا آشنا نباشد.
آری «ان لقتل الحسین حراره فی قلوب المومنین لن تبرد ابدا» (23)
امام خمینی «بزرگداشت شعائر عاشورایی » را مهم ترین رمز وحدت ملل مسلمان جهان می داند وتعالیم عاشورایی را ثمربخش ترین حماسه برای عزت مسلمین و ذلت و خواری کفار ومشرکین و نابودی استکبار جهانی به حساب آورده ومی فرماید:
«همه باید بدانیم که آن چه موجب وحدت بین مسلمین است این مراسم سیاسی، مراسم عزاداری ائمه اطهار و به ویژه سید مظلومان و سرور شهیدان حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام است که حافظ ملیت مسلمین به ویژه شیعیان اثنی عشرعلیهم صلوات الله و سلم می باشد.» (24)
امام خمینی قیام و انقلاب امت اسلامی ایران ونجات از ذلت و بردگی ملت ایران و رسیدن به سرافرازی را مرهون بزرگداشت شعائرحسینی و حماسه های جاوید عاشورا می داند و می فرماید:
«مجالس بزرگداشت سید مظلومان و سرور آزادگان که مجالس غلبه سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خیانت و حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است هرچه باشکوه تر و فشرده تر بر پا شود و بیرق های خونین عاشورا به لامت حلول روز انتقام مظلوم از ظالم هرچه بیشتر افراشته شود.» (25)
با امید آن که بتوانیم با استفاده ازروح حماسه حسینی بیش از پیش شاهد استقلال و عزت و شرافت و کرامت نفسانی در میان مسلمانان جهان باشیم.
پی نوشت ها:
1- اللهوف علی قتل الطفوف، ص 70112.
2- صحیفه نور، ج 15، ص 55; اللهوف علی قتل الطفوف، ص 112.
3- مع السجوم فی توجهه نفس المعصوم از علامه شعرانی ص 252.
4- صحیفه نور، ج 12، ص 181.
5- همان، ج 15، ص 205.
6- کامل ابن اثیر، ج 3، ص 280، و تاریخ طبری، ج 4، ص 304.
7- سخنان حسین بن علی از مدینه تا کربلا، ص 236.
8- تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 246.
9- کتاب پرتوی از عظمت حسین(ع- تالیف لطف الله صافی، ص 217 201.
10- ابوالشهداء، ص 71.
11- منافقون، آیه 8.
12- نساء، آیه 141.
13- زمر، آیه 50.
14- حج، آیه 11.
15- برای آشنایی با سخنان امام حسین از مدینه تا شهادت مراجعه کنید به کتاب سخنان امام حسین(ع- از مدینه تا شهادت تالیف محمد صادق نجمی. واز هر معصوم چهل حدیث از آقای کوشا، ص 147128.
16- الانوار البهیه، ص 45.
17- تحف العقول، ص 249 250.
18- روزنامه رسالت،23/7/74.
19- همان.
20- روزنامه جمهوری اسلامی،27/7/74.
21- تحف العقول، ص 174. طبری،ج 7، ص 300; مثیر الاخوان، ص 22; ابن عساکر، ص 214; مقتل خوارزمی، ج 2، ص 5; لهوف، ص 69.
22- روزنامه جمهوری اسلامی،13/2/75.
23- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 217.
24- صحیفه نور، ج 21، ص 173.
25- همان، ج 16 ، ص 209 210.
