گذری بر یک غزل عاشورایی از لسان الغیب شیرازی
شاید روی تاقچه خانه شما هم کنار قرآن مجید و مفاتیح الجنان و رساله عملیه، یک کتاب دیگر باشد که مخصوص لحظاتی است که می خواهید کسی رنگ و بوی دلتنگی تان را نجوا کند. حافظ با واژه های شیرینش درست همان حرف هایی را روی مردم و مردمک چشم هایتان حک می کند که در عمق جانتان دنبال آن ها می گشتید.
این که چقدر دیوان حافظ در بین ما فارسی زبانان جریان دارد، حکایت مفصلی است و البته نامهربانی های ما به حافظ چیزی است که بهتر است از آن هیچ نگوییم؛ چرا که حافظ با آن همه نازک اندیشی ها و ژرف انگاری هایش این روزها تنها مرجعی است برای فال گرفتن کذاییمان، کاش حافظ را اقیانوسی از حکمت می دانستیم تا در قحط سالی معرفت، از زلال او سیراب گردیم.
حافظ همان طور که در اشعارش یافت می شود به جهت تسلط بر قرآن کریم و معارف آسمانی اسلام، همواره ابیاتی سروده است که علاوه بر تمام برجستگی ها، از حکمتی ژرف برخوردار است، حکمتی که بی شک از سرچمشه فیاض قرآن است که در روح اشعار او جاری است.
وقتی حافظ را یک حکیم قرآنی بدانیم، دیگر نمی توانیم از کنار شعرهایش سطحی عبور کنیم ولاجرم تأمل و تدبر در ابیات او پنجره ای جدید را فراروی ما می گشاید. بیان این نکته هم خالی از لطف نیست که هر آن چه در شعر حکیمانه حافظ می آید از اعتقاد استوار اوست و این باعث می شود شعر حافظ شعری فراتر از زمان ها باشد. با این طلیعه کوتاه، اگر شعر حافظ را با کمی تأمل شیعگی خودمان بازخوانی کنیم، گاهی به ابیاتی بر می خوریم که داغ عاشورای حسین(ع) را تازه می کند و احساس می کنیم که حافظ در کنار تمام شکوهی که در شعر خود آفریده، یک شیعه داغدار حسین(ع) نیز هست.
در این جا می خواهیم، یک غزل حافظ را در این شیدایی عاشورایی بازخوانی کنیم و میهمان واژه های او شویم.
زان یار دلنوازم، شکری است با شکایت
گر نکته دان عشقی، خوش بشنو این حکایت
بی مزد بود و منت، هر خدمتی که کردم
یا رب مباد کس را مخدوم بی عنایت
رندان تشنه لب را آبی نمی دهد کس
گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت
در زلف چون کمندش، ای دل مپیچ کان جا
سرها بریده بینی، بی جرم و بی جنایت
هرچند بردی آبم، روی از درت نتابم
جور از حبیب خوش تر، کز مدعی رعایت
چشمت به غمزه ما را، خون خورد و می پسندی
جانا روا نباشد، خون ریز را حمایت
در این شب سیاهم، گم گشت راه مقصود
از گوشه ای برون آی! ای کوکب هدایت
از هر طرف که رفتم، جز وحشتم نیفزود
زنهار از این بیابان، وین راه بی نهایت...
عشقت رسد به فریاد گر خود بسان حافظ
قرآن ز بر بخوانی، با چارده روایت
از آن جا که قائل به معنا کردن بیت بیت این غزل نیستم و احساس می کنم کسانی که این شعر را می خوانند، خود بدون هیچ تصوری می توانند به پرده های پنهان مفاهیم پی ببرند و هرکس به فراخور ظرف وجودی اش بهره ای خواهد برد، تنها به ذکر چند نکته این غزل بسنده می کنم.
یک
حافظ شاید در تعداد کمی از غزل هایش، به صراحت از یک حکایت صحبت می کند و البته با ظرافت های شاعرانه خود از مخاطبش می خواهد که اگر عاشق است این حکایت را به خوبی بازخوانی کند و حکایت عاشورا همان واقعه تاریخی سترگی است که تثبیت کننده دین محمدی است.
دو
از قرآن کریم این مفهوم بر می آید که اجر رسالت پیامبر، دوستی خاندان اوست. در اولین برخورد با عاشورا، آن چه به ذهن می آید، این نکته است که مگر اینان فرزندان رسول خاتم نیستند که این گونه در بین پیروان اسلام مهجور مانده اند و مگر اجر رسالت نبی جز مودت نزدیکان او نیست؟ این جاست که کوهی از آه، نهاد آدمی را فرا می گیرد که: «بی مزد بود و منت، هر خدمتی که کردم».
سه
دومین برجستگی عاشورا در بعد معرفتی آن، مقوله «تشنگی» است که اگر ایمان به ولایت اهل بیت در بین مردمان کوفه استوار بود، هرگز آب را بر کاروان حسین(ع) نمی بستند و البته اگر «ولی شناسی» از قاموس انسانیت شان حذف نمی گردید و به عصر جاهلیت باز نمی گشتند، این فاجعه عظیم هرگز اتفاق نمی افتاد. چرا که هرکس بمیرد و امام زمانش را نشناخته باشد با جاهلیتی عمیق از دنیا رفته است. تشنگی را می توان اولین داغی دانست که ولی ناشناسان کوفی بر قلب فرزند پیامبر گذاشتند.
چهار
نقطه اوج این غزل، بیتی است که انسان را از پیچیدن در زلف او برحذر می دارد؛ چرا که اگر کسی به مرحله ولی شناسی رسیده باشد و بداند اجر رسالت پیامبر، مهربانی با اهل اوست و بخواهد لحظاتش را در جلوات آسمانی این خاندان سپری کند، در اولین برخوردها در می یابد که مظلومیت آن چنان در این خاندان گسترده است، که با تمام ویژگی ها باید «سرها بریده بینی، بی جرم و بی جنایت»
پنج
پرده آخر حماسه کربلا که می توان به عنوان معجزه آن روز نیز از آن یاد کرد، تلاوت نورانی قرآن کریم، بر نی است. حافظ رندانه و حکیمانه با لطافتی شاعرانه و دقتی عمیق، در پایان واژه های غزل می گوید تنها آوایی که می تواند دل داغ دار انسان را در این داغ سترگ، التیام بخشد، تلاوت قرآن مجید است و چه بسا سر نورانی حسین(ع) بر نی برای التیام قلب های شکسته کربلا قرآن خوانده است.
و سخن آخر این که اگر هر شب دهه محرم، این غزل را در تنهایی هایتان بخوانید و بر بیت بیت آن تدبیر کنید، در می یابید که هر بار پنجره ای جدید از مفاهیم پیش رویتان گشوده می شود و این همان سحر کلام حافظ است که از اعتقاد و معرفتش به قرآن و عترت(ع) در واژگان نورانی این غزل جاری شده است.
