حجت‌الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری، رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، درباره شرایط زندگی امام جواد(ع) گفت: در ارتباط با وضعیت عصر امام با توجه به آنچه که مشخص است از یک طرف می‌توان گفت فراغت نسبی برای شیعیان ایجاد شده بود و از طرف دیگر، امام و شیعیان به‌شدت تحت نظر قرار داشتند و ارتباطات گروه‌های مختلف با امام تحت کنترل بود. آنچه ما می‌توانیم به آن اشاره کنیم عصر امام جوا(ع) است که در آن امامت امام آغاز می‌شود و ایشان به شهادت می‌رسد.
رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) ادامه داد: در دوران امام جواد ما شاهد رویدادهای مختلفی هستیم و برای فهم این دوره باید دوره امام رضا(ع) را بفهمیم. امام رضا(ع) به اجبار ولایت‌عهدی را پذیرفتند و بعد هم وقتی دیدند اهداف‌شان محقق نمی‌شود امام رضا(ع) را به شهادت رساندند. چندی قبل از شهادت، فضل ابن سهل را که نقش مهمی داشت کشته بودند. مأمون پایگاه چندانی نداشت و برای تبرئه خود از کشتن سهل و شهادت امام رضا(ع) کارهایی انجام داد تا خود را در جامعه بی‌گناه نشان دهد.
وی افزود: یکی از کارهایی که مأمون انجام داد این بود که دختر حسن بن سهل را به همسری گرفت؛ تا نشان دهد نقشی در کشتن فضل نداشته است. از سوی دیگر، برای اینکه ارتباط خود را با علویان بازسازی کند؛ تا خود را از اتهام شهادت امام رضا(ع) تبرئه کند امام جواد(ع) را به عنوان داماد خود برگزید و دختر خود را به ازدواج ایشان درآورد. این جریان باعث ترس بنی‌عباس شد و تلاش زیادی کردند که این وصلت سر نگیرد.
نویسنده کتاب «زندقه در سده‌های نخستین اسلامی» تصریح کرد: بنی‌عباس را به نزد مأمون آوردند و گفتند تو همسر خود را به عقد کسی در می‌آوری که از حلال و حرام اطلاعی ندارد. مأمون از قبل امام را دیده بود و آشنایی خوبی با خاندان پیامبر داشت وقتی این جریان را شنید گفت بیایید و امتحان کنید و مجلس مناظره‌ای ترتیب داده شد و یحیی بن اکثم که بزرگ فقیهان آن زمان بود را آوردند که سؤالی که امام در سن کودکی بپرسد تا امام نتواند پاسخ‌گوی سؤال باشد و بعد به مأمون بقبولانند که امام رضا(ع) صلاحیت ندارد.
مطهری ادامه داد: سؤال اکثم درباره فردی بود که در حال احرام صیدی می‌کند و امام شقوق مختلف و وجوه گوناگون را باز کردند. به عنوان نمونه، این که آیا احرام داشته یا نه، داخل حرم بوده، بار اولش بوده و آیاهای بسیاری مطرح کردند که اکثم در سؤال خود ماند و نتوانست شقوق را مدیریت کند. خود امام پاسخ همه شقوق را مطرح کرد و خاندان عباسی تسلیم شدند. در مجالس مناظره رسم بود که هر طرف سؤالی می‌پرسیدند، امام به درخواست مأمون در آن جلسه مناظره سؤالی از اکثم می‌پرسند که باز وی در ماند و امام مجددا سؤال خود را پاسخ دادند.
وی افزود: امام اگرچه از جهت نسبی از بنی‌هاشم بودند اما از جهت سببی به عنوان داماد مأمون و منتسب دستگاه خلافت بودند، در یک غربتی بودند که نمونه‌اش در ائمه(ع) کم یافت می‌شود. ایشان در خانه خودشان هم آن طور که باید و شاید امنیت نداشتند و به دست همسرشان شهید شدند. دوره ایشان پر از اندیشه‌های مختلف است و از طرف دیگر مخالفت‌های زیادی هم از طرف دستگاه خلافت با امام می‌شود. امام جوان‌ترین شهید امامان معصوم(ع) نیز بودند.
مطهری درباره ارتباط امام جواد(ع) با شیعیان گفت: امام پس از ازدواج از بغداد به مدینه رفتند و پس از به خلافت رسیدن معتصم احضار شده و به شهادت رسیدند. ایشان در مدینه هم ارتباط راحتی با شیعیان نداشتند، امام با وکلای خود در شیعیان سرزمین اسلامی ارتباط نداشتند.
رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) اظهار کرد: ما روایتی داریم که امام رضا(ع) امام جواد(ع) را مولودی با برکت معرفی می‌کنند و این بدان خاطر بود که کسانی که اعتقاد به وقف داشته و در امامت موسی کاظم توقف کردند معتقد بودند که امام رضا(ع) فرزند نداشت و همین یکی از دلایل پر برکت خوانده شدن امام جواد(ع) و شبهه واقفیه منحرف بود و شبهه با این جریان از بین رفت.
مطهری در پاسخ به این سؤال که ارجاعات قرآنی امام جواد(ع) به چه میزانی و کیفیتی بوده است؟ گفت: یکی از مهم‌ترین نکات مهم در سیره امام استناد به قرآن است که در مناظرات ایشان دیده می‌شود. یکی از این موارد سؤالی صورت می‌گیرد که در مورد صفات خلفا بود. البته این سؤال بر مبنای یک روایت جعلی بود. مخالفان اهل بیت(ع) تلاش می‌کردند آن‌ها را در تنگنا قرار داده و از ایشان در خصوص خلفا سؤال می‌کردند. اگر امام اصل سؤال را می‌پذیرفت و فضیلت را می‌پذیرفت شیعیان دچار بحران می‌شدند و اگر نمی‌پذیرفت جامعه اهل سنت که اکثریت بودند ممکن بود موضع بگیرند امام با یک ابتکار که مورد قبول جامعه اهل سنت بوده پاسخ می‌داده است.
وی ادامه داد: برای مثال از امام سؤال کردند روایتی وجود دارد که می‌گوید پیامبر(ص) گفت هر وقت وحی از من قطع می‌شد گمان می‌کردند که وحی بر یکی از خلفا نازل می‌شود. امام جواد(ع) با استناد به آیه قرآن این مسئله را پاسخ دادند. ایشان با استناد به آیه «اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلَائِکَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ: خدا از میان فرشتگان رسولانى برمىگزیند و نیز از میان مردم بىگمان خدا شنواى بیناست» (حج: 75) معتقدند که وقتی بحث انتخاب در آیه قرآن صورت می‌گیرد در حالی که برخی از خلفا پیش از اسلام سابقه شرک داشته و چگونه ممکن بوده است که فردی که سابقه شرک داشته است مورد وحی قرار گیرد. علاوه بر این، امام جواد(ع) همچنین به سیره استناد می‌کردند.
استناد به قرآن در پاسخ‌دهی به شبهات در سیره امام جواد(ع)
نویسنده کتاب «زندقه در سده‌های نخستین اسلامی» در ادامه افزود: در موردی دیگر امام جواد(ع) با استناد به آیه قرآن شبهه‌ای دیگر را پاسخ دادند. یکی از سؤالاتی که مطرح کردند این بوده است که نظر شما درباره این روایت چیست که می‌گوید جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد و گفت: ای محمد خدای متعال به شما سلام می‌رساند و می‌فرماید من از فلانی راضی هستم از او بپرس آیا او هم از من راضی است یا نه؟ امام در این مورد هم اگر می‌پذیرفت مؤیدی برای مخالفان می‌بود.
مطهری افزود: این روایت دروغ بود برای اینکه مخالفان در موضع خصومت قرار نگیرند امام گفت: من کاری با فضیلت فلانی ندارم ولی کسی که این حدیث را گفته باید به سخن پیامبر (ص) در حجةالواداع توجه کند که گفت کسانی که بر من دروغ می‌بندند هر گاه سخنی از من نقل کردند آن را به قرآن و سنت ارجاع دهید آنچه موافق بود بگیرید آنچه مخالف رها کنید امام ادامه می‌دهد آنچه می‌گویید نه با قرآن سازگار است و نه با سنت، زیرا خداوند در قرآن گفت: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ: و ما انسان را آفریدهایم و مىدانیم که نفس او چه وسوسهاى به او می‌کند و ما از شاهرگ [او] به او نزدیکتریم» (ق:16) با توجه به این آیه و اینکه خداوند از حبل ورید به انسان نزدیک است می‌تواند از خشنودی و یا ناخشنودی فلان شخص بی‌اطلاع باشد تا به‌وسیله پیامبر از جبرئیل بپرسد. ایشان با ظرافت خاصی پاسخ او را دادند و صحت روایت را رد کردند.
