مطالعات میان‌رشته‌ای؛ راهکار ورود قرآن به زندگی

محمدرضا آرام، سردبیر نشریه مطالعات قرآنی برهان و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در رابطه با پژوهش‌های قرآنی گفت: تاکنون پژوهش‌های قرآنی خوبی در حوزه تخصصی مطالعات قرآنی چه در رابطه با طرح‌های موضوعی، چه در حوزه بحث‌های شناختی و یا بحث‌های مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن انجام شده است، اما با وجود تلاش‌هایی که در راستای آکادمیک بودن بحث روش و محتوای مقالات شده، اما  تماما به صورت تک زبانه – فارسی - و در قالب پایان‌نامه، مقالات علمی یا کتاب منتشر شده است که جنبه تولید و مصرف داخلی داشته و کمتر مورد توجه و استفاده عموم و علاقه‌مندان به مطالعات قرآن در حوزه تشیع قرار گرفته است.

وی با توجه دادن به این مسئله که این عوامل سبب شده، زیبایی‌های کلام ائمه اطهار(ع) درباره قرآن، معارف و حقایق ظاهری آن کمتر در معرض دید اندیشمندان غربی علاقه‌مند به نظریات شیعه قرار گیرد، اظهار کرد: در این راستا نشریه انگلیسی‌زبان «برهان» را با تلاش فراوان راه‌اندازی کردیم؛ چرا که کارکردن با یک نشریه انگلیسی و مجموعه‌ای که تمایل دارند مقالاتشان به زبان فارسی منتشر شود، بسیار دشوار بود، اما با همکاران خوبی که داریم توانستیم نخستین شماره از این نشریه را منتشر کنیم. 

سردبیر نشریه مطالعات قرآنی برهان ادامه داد: با وجود اینکه این نشریه در گام‌های نخستین در حوزه مطالعات قرآنی است، استقبال خوبی هم از حیث جمع‌آوری مقالات و هم از جهت اعضای تحریریه صاحب‌نام داشته است و در این زمینه توانسته‌ایم اساتید برجسته قرآنی در حوزه علوم اسلامی از دانشگاه‌های معتبر کشورهای آمریکای شمالی را گرد هم آوریم و موافقت آنها را جلب کنیم، اساتیدی که در حوزه مطالعات میان‌رشته‌ای و علوم اسلامی به ویژه قرآن از بزرگان این حوزه هستند و حتی از دانشگاه‌های ایتالیا و قونیه ترکیه نیز در اعضای تحریریه حضور دارند؛ از این رو این نشریه که به نام قرآن است، شروع خوبی داشت و کسانی ندای ما را در راستای ترویج قرآن لبیک گفتند در حالی که هنوز این نشریه در هیچ نمای بین‌المللی وجود ندارد، اما مطمئناً آینده خوبی خواهد داشت.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به دلیل تأخیر چاپ شماره‌های بعدی نشریه «برهان» تصریح کرد: همانطور که بسیاری از کارهای نو با موانعی مواجه هستند، ما نیز با مشکلات و موانعی مواجه بودیم، اما تأنی و تعلل ما در چاپ شماره‌های بعدی این نشریه به این دلیل بود که با وجود جدیت در بحث مقالات، بتوانیم از حیث روش تحقیق، نوآوری، محتوا و نتایح حاصل از آنها در عرصه بین‌الملل حرفی برای گفتن داشته باشیم و از کلام الهی دفاع کنیم و این موضوعات دلیلی بر وسواس ما در انتشار شماره بعدی نشریه شد.

آرام با اشاره به امضای تفاهم‌نامه همکاری با سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشگاهیان کشور عنوان کرد: در راستای امضای تفاهم‌نامه همکاری قرار است یک شماره از نشریه مطالعات قرآنی «برهان» به همایش مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم اختصاص یابد و در رابطه با خدمات آموزشی، پژوهشی و کاربردی به منظور توسعه مطالعات و فعالیت‌های قرآنی همکاری‌های دو جانبه داشته باشیم و بتوانیم اولویت‌های پژوهشی را استخراج کرده و کارهای مشترکی در این زمینه انجام دهیم و در راستای پیشبرد اهداف از امکانات همدیگر استفاده کنیم.

وی ادامه داد: امیدوارم با امضای این تفاهم‌نامه، این سرآغاز مبارک و پرخیر و برکتی برای هر دو مجموعه باشد تا بتوانیم به حدیث امام رضا(ع) جامه عمل بپوشانیم، به این معنی که یکی از امرهای حیاتی و قوانین ماندگار بشر که در قالب اسناد وحیانی قرآن است، احیا کنیم. یکی از جنبه‌ها این است که بتوانیم زیبایی‌های کلام الهی را در حوزه تفسیر، مفاهیم و علوم قرآنی مورد نیاز برای فهم قرآن و... را احیا کنیم و این موضوع را در حوزه زبان انگلیسی و سایر زبان‌ها در حوزه بین‌المللی و منشورات قرآنی گسترش دهیم که با توجه به پشتوانه حدیثی قوی، در این زمینه موفق خواهیم شد.

سردبیر نشریه مطالعات قرآنی برهان رویکرد این نشریه را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: حوزه پژوهش‌های حدیثی که با صبغه قرآنی و مراجعه به منابع قرآنی نوشته شده باشد، در نشریه پذیرفته می‌شود، به شرطی که غالب بحث‌ها جنبه قرآنی داشته باشد؛ یعنی حدیث را از قرآن جدا نمی‌دانیم و هر یک مبین و مفسر همدیگر هستند و معتقدیم پژوهش‌های قرآنی که منبعث از منابع حدیثی باشند، باز هم قرآنی هستند؛ چرا که هر یک مبین یکدیگر بوده و معصوم ما را به قرآن و قرآن نیز ما را به معصوم هدایت می‌کند؛ از این رو پژوهش‌های قرآنی اگر به طور مستقیم مربوط به منابع حدیثی بوده، اما دربردارنده پژوهش‌های قرآنی، و نتایج آن مربوط به منابع قرآنی باشد، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد؛ چرا که می‌خواهیم یک درجه معتبر بین‌المللی کسب کنیم و نباید از موضوع بحث در نشریه خارج شویم.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی گفت: مطالعات میان‌رشته‌ای جزء ترجیحات ما هست و وقتی مطالعات قرآنی عنوان می‌شود، شامل مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن نیز می‌شود؛ یعنی اندیشمندان و صاحب‌نظرانی که در حوزه رشته‌های فنی و مهندسی، کشاورزی، پزشکی و حتی علوم پایه مطالعات قرآنی داشته باشند، از آنها استقبال می‌کنیم، اما غالب کارها مطالعات قرآنی است و نمی‌توانیم وارد کارهای غیرقرآنی شویم.

وی در ادامه با تأکید بر اینکه باید در چارچوب اهداف و سیاستگذاری‌های کلان این مجله حرکت کنیم، گفت: براساس منویات رهبر معظم انقلاب باید بتوانیم ISI  اسلامی را حاصل، و استانداردهای بین‌المللی را رعایت کنیم، همچنین بایستی مقالاتی را بپذیریم که در حوزه مطالعات قرآنی باشد؛ هر چند دوست داریم در حوزه عرفان، فلسفه و کلام هم مقالاتی را منتشر کنیم، اما این موضوع خارج از چارچوب طراحی شده مجله است، مگر اینکه نتایج حاصل از پژوهش‌های عرفانی با صبغه قرآنی نوشته شود، که در چارچوب ارزیابی مقالات ما می‌گنجد و اگر از جهت روش، محتوا و نوآوری قابل تأمل باشد، می‌پذیریم تا این افکار در معرض استفاده تمام کشورها قرار گیرد. آرزویم این است که پژوهش‌های خوب قرآنی که در ایران نوشته می‌شود، از سوی همه دانشجویان و اندیشمندان خارجی مورد توجه قرار گرفته و دیده شود.

آرام در بخش دیگری از سخنان خود به ضرورت پرداختن به این موضوعات در عرصه بین‌الملل اشاره، و عنوان کرد: در حوزه علوم قرآنی پژوهش‌ها تخصصی‌تر شده است و اینکه ما صحبت از رشته علوم قرآن و حدیث می‌کنیم، شاید از نظر آکادمیک چندان جا نیفتاده است، اما فضای آکادمیک قرآنی نه تنها در جهان اسلام بلکه نزد مستشرقان نیز به سمت تخصصی‌تر شدن می‌رود و این موضوع در حوزه قرائت، کتابت قرآن، رسم الخط مصحف، علوم قرآنی، تفسیر و روش‌های تفسیری و... صدق می‌کند. همچنین با وجود توجه و اهتمام در داخل و خارج کشور به مباحث تخصصی علوم قرآنی گمان می‌رفت که مطالعات میان‌رشته‌ای چندان جایگاهی نداشته باشد، اما پا به پای تخصصی‌تر شدن علوم مطالعات قرآنی و حتی بیش از آن مورد توجه جهان اسلام و دانشگاه‌های معتبر اروپای غربی و آمریکای شمالی قرار گرفته است و امروز دپارتمان‌های متعددی که در حوزه شرق‌شناسی و مطالعات قرآنی کار می‌کنند بر روی مطالعات میان‌رشته‌ای متمرکز هستند.

سردبیر نشریه مطالعات قرآنی برهان در ادامه بیان کرد: سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشگاهیان کشور، به عنوان طلایه‌دار حرکت پُر خیر و برکت مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم، همایشی را در این زمینه برگزار می‌کند که به نظرم نیازسنجی خوبی در رابطه با آن انجام شده و اقدام مناسبی است؛ از سوی دیگر، به ویژه در کنار این همایش کارگاره تخصصی آشنایی با روش‌های مطالعات میان‌رشته‌ای نیز برگزار خواهد شد که یکی از نیازهای ضروری است؛ چرا که بسیاری با این موضوع آشنا نیستند و در رابطه با مطالعات میان‌رشته‌ای ضعف مضاعفی دیده می‌شود و این حرکت، پاسخی به نیاز بین‌المللی است که قرآن نه تنها در حوزه‌های مختلف مباحث درون‌دینی بلکه برای رشته‌های متعدد نیز حرف‌هایی برای گفتن داشته و تبیان است و اگر روش‌های آکادمیک در آن رعایت شود و متخصصان گوناگون چه در حوزه قرآن و چه در رشته‌های دیگر جمع شوند، نتایج حاصله مبارک و مفید بوده و این کار پاسخ محکم، بجا و درستی خواهد بود.

این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه در نگاه سنتی به رشته علوم قرآنی، نسبت به بحث مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن و حدیث مقاومت‌هایی وجود دارد، آیا این نگاه صحیح است، اگر صحیح نیست چگونه می‌توان به تفاهم دوجانبه برای پرداختن به بحث میان‌رشته‌ای در عرصه مطالعات قرآن کریم رسید؟ تصریح کرد: در رابطه با مطالعات قرآنی چه در حوزه طرح‌های موضوعی و چه مطالعات سوره‌شناسی این معضل را احساس می‌کنیم که با سیره و سنت نبوی و علوی فاصله گرفته و نتوانسته‌ایم سیره نبوی را در مطالعات قرآنی احیا کنیم و اگر احیا شود این سیره جوابگو خواهد بود؛ چرا که نشان می‌دهد فقط پاسخگوی نیازها در 14 قرن گذشته نبوده و اتفاقاً امروز نیز مراجعه به این سیره برای فهم و معرفت روش‌های نوین قرآن لازم است و هرچه با این سیره در حوزه بحث‌های سوره‌شناسی، تفسیری و... آشنا شویم پاسخگوی همه نیازها در حوزه مطالعات قرآنی خواهد بود و تدافعی که در این حوزه صورت گرفته؛ شاید از این حیث باشد که اعتقاد برخی بر این است که مطالعات میان‌رشته‌ای بحث جدیدی است، البته طبیعت کارهای به ظاهر نو همین است.

وی افزود: اگر براساس همان سیره نبوی و علوی تحقیقات قرآنی را پیش ببریم و از سوی دیگر کسی که در حوزه رشته‌های غیر قرآن فعالیت کرده نیز با همان متد درست و آکادمیک بیاید و نتایج این دو با هم تلفیق شود، حاصل چنین تعاونی در این عرصه نتایح خوبی خواهد داشت، برای اینکه هر دو هم بهره‌مند از سیره و سنت نبوی بوده و هم متدهای جدید در حوزه پژوهشی وجود دارد و این دو از هم جدا نیستند. کسانی که معتقد به هر دو روش هستند، اگر مبانی نظری خود را در یک فضای صمیمانه و قرآنی بررسی کنند، مشترکات زیادی را خواهند یافت. 

آرام ادامه داد: ساختار جامع قرآن، ساختار تک‌بعدی نیست و حوزه‌های مختلف علوم را به صورت کلی، جزئی، اشاره و  نشانه‌هایی بیان کرده و چنین اشارات مجمل یا مفصل راهکارهایی را به ما نشان می‌دهد؛ به عنوان مثال کسانی که در حوزه علم هیئت نجوم، داده‌های ریاضی، زیست، علوم پزشکی، علوم گیاهی و... کار می‌کنند اگر با اطلاعات دقیق تحقیقات خود را ارائه کرده و این اطلاعات را مبتنی بر سیره نبوی تلفیق کنند، پژوهش‌هایی بسیار نو و جهانی خواهیم داشتیم. 

سردبیر نشریه مطالعات قرآنی برهان تصریح کرد: شاید یکی از مبانی که سبب شده جوامع علمی ما فکر کنند نتایج قرآن نتایج سنتی و قدیمی است این است که این عرصه را به اندازه‌ای تنگ گرفته‌ایم که کسی که کار مهندسی کرده، فکر می‌کند نمی‌توانند وارد مطالعات قرآنی شود و اجازه ورود به این حوزه را ندارد و تنگ‌نظری‌ها سبب شده جوانان تصور کنند، فهم قرآن در حوزه علم خاصی امکان‌پذیر است، در حالی که امام خمینی(ره) به شدت چنین فضایی را نهی می‌کند. هیچ یک از آیات قرآن نیز نشان نمی‌دهد که بحث تدبر و فهم همگانی قرآن از آنِ عده خاصی باشد؛ چرا که قرآن دعوت همگانی کرده است و اگر قفل دل‌ها را بشکنیم، ورود به عرصه تدبر در قرآن با سیره و روش‌های نبوی امکان‌پذیر خواهد بود و آیاتی مانند «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ»، «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافًا کَثِیرًا» و... همه نشان از همگانی بودن فهم و تدبر در قرآن است.

محمدرضا آرام یادآور شد: مطالعات میان‌رشته‌ای علوم قرآنی اگر مبتنی بر سیره و سنت نبوی باشد و از متدهای جدید نیز استفاده کند، می‌تواند راه را برای پژوهش‌های جدید باز کند و این سد را بشکند؛ از این رو باید تلاش کنیم اقبال عمومی را در جامعه نسبت به قرآن و فهم آن بیشتر کنیم؛ به عنوان مثال رئیس انجمن جراحان فرانسه کتابی درباره انجیل، قرآن و علم نوشت و در چاپ‌های متعدد منتشر شد که مورد استقبال زیادی قرار گرفت. در مورد این کتاب معتقد نیستم که آنچه گفته شده صد در صد درست است، اما نویسنده این کتاب تعاون خوبی بین علوم گوناگون ایجاد کرده است.

عضو هیئت علمی واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی در پایان عنوان کرد: خداوند دو کتاب «تکوین» و «تشریع» دارد که صورت هر یک واحد است، چگونه ممکن است قرآن که کلام خداوند است و عالم خلقت که از آن خداست، همدیگر را تفسیر نکنند. تمام زیبایی‌های علوم طبیعی می‌تواند ما را به قرآن برساند. متخصصان هر دو حوزه می‌توانند زبان مشترک برای هر دو کتاب ایجاد کنند و این امر شدنی است و مهم آغاز این حرکت است و اگر مخالفانی دارد، آنها هم باید حرف‌های خود را بزنند و در اختلاف آراء علم رشد می‌یابد و ضمن اصلاح دیدگاه‌ها باید راهکاری بیابیم تا قرآن وارد زندگی مردم شود.