امام علی علیه السلام به عنوان شایسته ترین شاگرد مکتب وحی، نخستین امام شیعه و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، نزد همه مسلمانان جایگاهی والا دارد و پرداختن به آثار آن حضرت و مواریث گرانبهای وی، مطلوب هر مسلمان و اقتدای به او وسیله رستگاری هر انسان است.
در کتب حدیث، فهارس، رجال و علوم قرآنی، چه شیعه و چه اهل سنّت، آثاری برای آن حضرت شمرده اند که: کتاب علی علیه السلام ، صحیفه علی و مصحف علی علیه السلام حجم بیشتری از گزارشهای رسیده را به خود اختصاص داده اند.(1)
نویسنده در این گفتار بر آن است تا پژوهشی درباره کتاب علی علیه السلام که مورد اهتمام امامان اهل بیت علیهم السلام و گنجینه ای از منابع علوم آن بزرگواران بوده است، داشته باشد. گفتار حاضر از دو بخش تشکیل می شود: 1. نامهای کتاب علی علیه السلام 2. ویژگیهای کتاب
نامهای کتاب علی علیه السلام
احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه نشانگر آن است که کتاب علی علیه السلام به نامهای دیگری نیز نامیده می شده است:
یک جامعه
در احادیث فراوانی از کتاب علی علیه السلام به جامعه یاد شده است.
جامعه از ریشه جمع گرفته شده است. معنای آن گردآوردن و ضمیمه ساختن چیزی به چیز دیگر است. جامعه بار معنایی خاصی دارد. از گفته لغت نویس دقیق عرب، احمد بن فارس برمی آید که جامعه به معنای عظیمة (بزرگ) می باشد.(2)
با توجه به احادیث فراوان و محتوای مطالبی که در زمینه های معارف، اخلاق و احکام از کتاب علی علیه السلام گزارش شده، بر می آید که کتاب عظمت خاصی داشته است.
راویان زیادی (ده نفر) از شیعه، از امام باقر، امام صادق و امام رضا علیهم السلام درباره جامعه، ویژگیها و محتوای آن که شباهت تامی به ویژگیها و محتوای کتاب علی علیه السلام دارد روایت کرده اند.
ابوبصیر(3) هشت حدیث درباره کتاب علی علیه السلام و هفت حدیث از محتوای آن در بابهای ارث، حدود و دیات روایت کرده است. از پانزده حدیث، هشت حدیث آن با عنوان جامعه از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده است.(4)
ابوشیبه خراسانی
(5) دو حدیث درباره جامعه روایت کرده است.
(6)
ابوعبیده حذّاء زیاد بن عیسی(7) که بیشتر با کنیه از او یاد می شود، دو حدیث درباره جامعه نقل نموده است.(8)
ابومریم انصاری(9) یک حدیث درباره جامعه روایت کرده است.(10)
سلیمان بن خالد(11) از امام صادق علیه السلام یک حدیث درباره جامعه روایت کرده است.(12) افزون بر آن، او چند حدیث از محتوای کتاب علی علیه السلام درباره صید محرم و معیار داوری و دو حدیث درباره ویژگیهای کتاب علی علیه السلام با نام صحیفه روایت کرده است.
علی بن ابی حمزه بطائنی(13) ضمن حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره جامعه و محتوای آن که حلال و حرام است، حدیثی روایت کرده است.(14)
علی بن حسین بن علی بن الحسین (نوه امام سجاد علیه السلام ) در حدیثی از امام صادق علیه السلام ، درباره جامعه روایت نموده است.
(15)
علی بن رئاب(16)، حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره ویژگیهای جامعه روایت کرده است.
عمر بن أبان کلبی(17) ضمن حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره علوم اهل بیت علیهم السلام از جامعه و ویژگیهای آن یاد کرده است.(18)
حسن بن علی فضال(19) از امام رضا علیه السلام ضمن حدیثی درباره صفات امام علیه السلام که از جمله وجود جامعه نزد آن حضرت است روایت کرده است.(20)
اینک از باب نمونه به چند حدیث که در آنها از کتاب علی علیه السلام با نام جامعه یاد شده و ویژگیهای آن را توصیف کرده است، می پردازیم:
مرحوم کلینی به سند خویش و صفار در بصائر الدرجات از ابوبصیر روایت کرده اند که امام صادق علیه السلام به او فرمود:
«یا ابا محمد انّ عندنا الجامعة و ما یدریهم ما الجامعة؟ قلت: جعلت فداک و ما الجامعة؟ قال: صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم ، املاء من فلق فیه و خطه علی علیه السلام بیمینه، فیها کلّ حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الأرش فی الخدش.»(21)
ای ابامحمد جامعه نزد ما است و چه می دانند که جامعه چیست؟
گفتم: قربانت گردم جامعه چیست؟
فرمود: صحیفه ای که طول آن هفتاد ذراع به ذراع رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که املاء آن از لبان مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است و علی علیه السلام آن را به دست خویش نوشت. هر حلال و حرامی و هر چه مردم به آن نیاز داشته باشند، حتی جریحه خراش، در آن موجود است.
در حدیث دیگری ابوبصیر می گوید من نزد امام باقر علیه السلام بودم که جامعه را خواست، در آن نگاه کرد و این مسأله در آن بود: «المرأة تموت و تترک زوجها...»
زنی که بمیرد و بجز شوهرش وارثی نداشته باشد، تمام ترکه او از آن مرد است.(22)
صفار به سند خویش از علی بن رئاب از امام صادق علیه السلام روایت می کند که از آن حضرت درباره جامعه پرسیده شد. فرمود:
«صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع و پهنای پوست دبّاغی شده بسان ران شتر دو
کوهانه که در آن است تمام آنچه را که مردم به آن نیاز دارند و هیچ قضیه ای نیست مگر این که حکم آن موجود است حتی جریمه خراش.(23)
در مجلسی که سخن از ابن شبرمه (قاضی کوفه از طرف منصور دوانیقی) به میان می آید، امام صادق علیه السلام فرمود: او کجا از جامعه اطلاع دارد؟ املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و خطّ علی علیه السلام که در آن، حلال و حرام است، حتی جریمه خراش.
(24)
دو صحیفه
در احادیث فراوانی از کتاب علی علیه السلام به صحیفه تعبیر شده است، که اوصاف آن همان صفات و ویژگیهای کتاب علی علیه السلام و جامعه است.
صحیفه از ریشه صحف گرفته شده است. این ریشه دلالت بر انبساط و گستردگی دارد. منظور از صحیفه چیزی است که بر آن نوشته می شود؛ جمع آن صحف و صحائف است.(25)
هفده نفر از راویان کتاب علی علیه السلام در ضمن دهها حدیث، افزون بر نقل محتوای کتاب درباره ویژگیهای کتاب، عنوان صحیفه را یاد کرده اند. (برای پرهیز از اطناب کلام، در یادکرد راویان و احادیث آنان، خوانندگان محترم را به رساله در جستجوی کتاب علی علیه السلام از نگارنده بخش راویان کتاب علی علیه السلام ارجاع می دهد.)
برای نمونه به چند حدیث اشاره می شود:
عبدالرحمان بن ابی عبداللّه می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:
«إن فی البیت صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق اللّه من حلال و لاحرام الاّ و فیها حتّی ارش الخدش.»(26)
در خانه صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع می باشد. خداوند حلال و حرامی نیافریده است مگر این که حکم آن در آن موجود است، حتی جریمه خراش.
محمد بن عبدالملک گوید: حدود شصت نفر نزد امام صادق علیه السلام بودیم، شنیدم می فرمود:
به خدا سوگند نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است و بقیه حدیث مانند حدیث قبل می باشد.(27)
سلیمان بن خالد گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:
همانا نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است به املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دست خط علی علیه السلام است. حلال و حرامی نیست مگر این که در آن موجود است، حتی جریمه خراش.(28)
صحیفة الفرائض
امامان اهل بیت علیهم السلام در خصوص مسائل ارث، بیشتر از سایر بخشهای فقه به کتاب علی علیه السلام استشهاد کرده اند. در این باب تعبیرات گوناگونی درباره کتاب علی علیه السلام وارد شده است. کتاب علی علیه السلام ، فرائض علی علیه السلام ، صحیفه کتاب فرائض و صحیفة الفرائض، تعبیراتی هستند که در احادیث راویان برجسته ای چون محمد بن مسلم، زراره، ابوایوب خزاز، ابوبصیر، قاسم بن سلیمان، عبدالرحمان بن حجاح و عبدالملک، از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام آمده است.(29)
از ملاحظه این احادیث و تعبیرات گوناگون آن بر می آید که بخش قابل توجی از کتاب علی علیه السلام درباره مسائل بسیار مهم ارث که مقید اطلاقات قرآنی و مخصص عمومات آن است، می باشد و چون جمهور مسلمانان در این مسائل به ظواهر قرآن عمل می کرده اند، امامان اهل بیت علیهم السلام با توجه به میراث پدرشان کتاب علی علیه السلام به بیان حقیقت پرداخته اند و در خصوص این گونه مسائل برای اطمینان خاطر یاران خویش بخشی از کتاب علی علیه السلام را که از آن بر فرائض علی علیه السلام یا صحیفة الفرائض تعبیر شده است، نشان داده و تأکید فرموده اند که این مطالب از کتابی است که املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دستخط علی علیه السلام آن را پدید آورده است.
شیخ حرّ عاملی مؤلف وسائل الشیعه می نویسد: از احادیث فراوانی استفاده می شود که زراره صحیفه فرائض به خط علی علیه السلام را خوانده بوده است و به همین خاطر اصحاب ائمه علیهم السلام در این مسائل به او رجوع می کرده اند.(30)
سه کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام
نام و عنوان دیگری که در شماری از احادیث آمده، کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد. در کتاب کافی، ضمن دو حدیث: در باب ادب دعا و کفاره صید محرم و در من لایحضره الفقیه در یک حدیث و حدیثی از ثواب الاعمال شیخ صدوق و امالی شیخ مفید... از کتاب علی علیه السلام به کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام تعبیر شده است.(31)
شاهد بر یکی بودن دو کتاب این است که همان احادیث و محتوای آن در برخی اسناد و طرق با عنوان کتاب علی علیه السلام آمده است؛ از باب نمونه: حدیث ادب دعا در کتاب کافی به روایت محمد بن مسلم از کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده و به روایت ابوکهمس از کتاب علی علیه السلام آمده است.
(32)
چهار کتاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم
نام دیگری که در برخی احادیث آمده و با مقایسه متن حدیث با سایر احادیثی که از کتاب علی علیه السلام نقل شده است، به نظر می رسد همان کتاب است، کتاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم می باشد. در کتاب کافی حدیثی معتبر از ابوحمزه از امام باقر علیه السلام روایت شده و در آن آمده است:
«وجدنا فی کتاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم اذا ظهر الزنا من بعدی کثر موت الفجأة و اذا طفف المکیال و المیزان أخذهم اللّه بالسنین و النقص...»(33)
همین حدیث با همان مضمون در کتاب علل الشرایع، ثواب الاعمال، امالی شیخ طوسی و صدر آن (نخستین بخش از حدیث) در جای دیگری از کافی و محاسن آمده و در همه آنها حدیث از کتاب علی علیه السلام روایت شده است.
(34)
علامه مجلسی می نویسد: هیچ گونه منافاتی بین آن دو نیست؛ زیرا املاء کننده کتاب، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و نویسنده علی علیه السلام بوده است. بنابراین نسبت دادن کتاب به هر یک از آن دو بزرگوار روا می باشد.(35)
پنج امالی رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم
نام دیگری که از احادیث رسیده، برای کتاب علی علیه السلام گرفته شده است، عنوان امالی رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم می باشد.
کتابشناس بزرگ مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعة در باب أمالی از اولین کتابی که به این نام یاد می کند، امالی رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم است.
وی می نویسد:
امالی آقای ما و پیامبر ما ابوالقاسم، فرستاده خدا که آن را بر امیرالمؤمنین علیه السلام املاء فرمود و او به خط خویش آن را نوشت. این نخستین کتابی است که در اسلام از سخن بشر از املاء پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و خط وصی او نوشته شده است. نسخه کامل آن نزد امام حجت منتظر (عج) ذخیره می باشد.(36)
یکی از محققان معاصر نیز درباره نامگذاری کتاب علی علیه السلام می نویسد:
کتاب علی به امالی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نامگذاری می شود.(37)
نکته ای که یاد آن شایسته است این که این عنوان انتزاعی است از احادیث در باب ویژگی کتاب علی علیه السلام که املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بوده است و در احادیث، کتاب به این نام مطرح نشده است.
کتاب علی علیه السلام با چند نام
از احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه درباره نگاشته های امام علی علیه السلام استفاده می شود که کتاب علی علیه السلام با نامهای گوناگون خوانده می شده است. برخی از بزرگان مانند شیخ آقا بزرگ تهرانی بر این عقیده هستند که این اسامی و تعدد آنها گواه آثار گوناگونی است که در یک مطلب مشترک هستند و آن این که تمام آنها به املاء پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و دستخط علی علیه السلام بوده است. ایشان بر عقیده خویش هیچ گونه دلیلی نمی دهد.(38)
در مقابل ایشان علامه سیدمحسن امین بر این باور است که جامعه، کتاب علی، صحیفه و... تعبیرات گوناگونی است از یک حقیقت. وی می نویسد:
از ملاحظه تمامی اخبار و ضمیمه کردن آنها با یکدیگر آشکار می شود که جامعه و کتاب علی علیه السلام وقتی بدون هیچ قیدی یاد می شود و چیزی که طول آن هفتاد ذراع است... و کتابی که به املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، و دستخط علی علیه السلام و صحیفه ای که طول آن هفتاد ذراع و صحیفه عتیقه، مراد از تمام این اوصاف یک کتاب است.(39)
دیدگاه نگارنده
با تأمل در احادیث رسیده و دقّت در آنها به دست می آید که به غیر از جفر، سایر عناوین، اسامی دیگر کتاب علی علیه السلام است که در مورد حلال و حرام و نیازهای امت اسلام و جامعه بشری بوده است. به این احادیث و شباهت آنها توجه کنید:
فضیل بن یسار می گوید:
«قال لی ابوجعفر علیه السلام : یا فضیل عندنا کتاب علی علیه السلام سبعون ذراعا، ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الاّ و هو فیه حتی ارش الخدش...»(40)
مروان از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود:
«عندنا کتاب علی سبعون ذراعا.»(41)
ابوبصیر از امام صادق علیه السلام درباره جامعه روایت می کند:
«صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کلّ حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الأرش فی الخدش.»(42)
محمد بن عبدالملک از آن امام حدیث می کند که فرمود:
«عندنا و اللّه صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق اللّه من حلال او حرام الاّ و هو فیها حتی أنّ فیها أرش الخدش.»(43)
از این احادیث و همانند آنها استفاده می شود که کتاب علی علیه السلام و صحیفه و جامعه... یکی می باشد. البته «جفر» حسابی جداگانه دارد و از برخی احادیث بر می آید که گاهی بر آن نیز کتاب علی علیه السلام اطلاق می شده است.
ویژگیهای کتاب علی علیه السلام
1. املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و خط علی علیه السلام
احادیث فراوانی به این ویژگی که کتاب علی به املاء(44) رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دستخط علی علیه السلام بوده، تصریح دارند؛ از باب نمونه: کلینی و صفّار به سند متصل از بکر بن کرب صیرفی روایت می کنند که گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود:
«اما و اللّه إنّ عندنا کتابا املاء رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم و خطّ علی...»(45)
در حدیث دیگری از ابوبصیر که کلینی و صفار آن را روایت کرده اند چنین آمده است:
«صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم املاه من فلق فیه و خطّه علی علیه السلام بیمینه...»(46)
صحیفه ای که طول آن هفتاد ذراع به ذراع رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از لبهای وی املاء شده و علی علیه السلام آن را به دست خویش نوشته است...
2. جامعیت کتاب علی علیه السلام
مهمترین ویژگی کتاب علی علیه السلام جامعیت آن می باشد. نوشته های امام علیه السلام جامع و دربردارنده تمام نیازهای امت اسلام و جامعه بشری در هر عصر و نسل و زمان و مکانی بوده و هست. به این مطلب در احادیث فراوانی که از امامان معصوم علیهم السلام به ما رسیده، تصریح شده است.
عبداللّه بن میمون قدّاح از امام صادق علیه السلام چنین روایت می کند:
«فی کتاب علی علیه السلام کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی أرش الخدش و الهرش.»(47)
در کتاب علی علیه السلام تمام نیازهای مردم، حتی جریمه خدش و هرش موجود است.
خلیل در کتاب العین، خدش را به معنای پارگی پوست، کم یا زیاد و هرش را به معنای خراش (خاراندن بدن با ناخن) دانسته است.(48)
فضیل بن یسار گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمود:
«یا فضیل عندنا کتاب علی سبعون ذراعا ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الاّ و هو فیه حتی أرش الخدش...»(49)
ای فضیل، کتاب علی علیه السلام پیش ما است، طول آن هفتاد ذراع می باشد، چیزی روی زمین نیست که مورد نیاز باشد، حتی جریمه خراش مگر این که حکم آن در کتاب موجود است.
شیخ کلینی به سند متصل و صحیح از ابوعبیده روایت می کند که امام صادق علیه السلام در پاسخ به این پرسش که جامعه چیست؟ فرمود:
«تلک صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کل مایحتاج الیه الناس الیه و لیس من قضیة الاّ و هی فیها حتی أرش الخدش...»(50)
و پیش از این نیز به حدیث ابوبصیر از امام صادق علیه السلام که کلینی و صفار آن را درباره جامعه روایت کرده اند، اشاره شد.
(51)
افزون بر احادیث گذشته که بر این مطلب صراحت دارند، آن بخش از احادیث کتاب علی علیه السلام که در کتب حدیثی شیعه از امامان اهل بیت علیهم السلام روایت شده، جامع بودن کتاب را اثبات می کند و روشن است که با احادیث اهل سنّت درباره صحیفه غلاف شمشیر امام علیه السلام همخوانی ندارد.
بخاری در صحیح به سند متصل از ابوجحیفه روایت می کند که می گوید: به علی گفتم آیا نزد شما کتابی است؟
فرمود: نه، مگر کتاب خدا یا فهمی که به مرد مسلمانی عطا شده باشد، یا آنچه در این صحیفه است.
گفتم: در صحیفه چیست؟
فرمود: دیه، آزادی اسیر و این که مسلمان به کافر کشته نمی شود.(52)
بخاری همین مضمون را با مختصر تغییری در متن و سند در مواضع دیگری از صحیح روایت کرده است.
(53) اما با توجه به این که حدود 75 نفر از راویان حدیث که برخی از آنان از اهل سنت می باشند؛ مانند غیاث بن ابراهیم، طلحة بن زید و... و بر وثاقت بسیاری از آنان در کتب رجال شیعه و اهل سنت تصریح شده است، و احادیثی که از محتوای کتاب علی علیه السلام از امامان علیهم السلام روایت شده، اطمینان حاصل می شود که نقل اهل سنت از امام علی علیه السلام درباره انکار نوشته ای دیگر نزد آن حضرت یا باید حمل بر تقیه شود، یا توجیهی دیگر برای آن جستجو شود، البته اگر صدور آن از امام علیه السلام ثابت باشد.
(54)
اینک به برخی از عناوین ابواب کتاب علی علیه السلام که نشانه جامعیت آن کتاب است اشاره ای می شود و خواننده محترم را به فصل هشتم رساله «در جستجوی کتاب علی علیه السلام » و جوامع حدیثی شیعه برای مطالعه خود احادیث ارجاع می دهد:
1. امام علی علیه السلام در کتاب علی علیه السلام ، علی و شیعه، جریان غدیر خم
2. دانش و دانشمندان در کتاب علی علیه السلام
3. باورها و ادبها در کتاب علی علیه السلام
4. گناهان و آثار آن در کتاب علی علیه السلام
5. استشهاد به کتاب علی در ابواب فقهی:
طهارت و مسائل آن در کتاب علی علیه السلام
نماز و مسائل آن در کتاب علی علیه السلام
حج و عمره و مسائل مربوط به آن
معیار قضاوت و داوری
خوردنیها و احکام آن
زنان و برخی مسائل ازدواج
دفتر میراث
حدود در کتاب علی علیه السلام
قصاص و دیات در کتاب علی علیه السلام
حدیث مناهی.
مفصلترین حدیثی که از کتاب علی علیه السلام به صورت حدیثی واحد در کتب حدیثی شیعه موجود است و برخی از مضامین آن در کتب حدیثی اهل سنت نیز آمده است، حدیث مناهی می باشد که مشتمل بر حدود صد و پنجاه حکم از احکام طهارت، نماز، مسائل مربوط به خانواده، خوردنیها و آشامیدنیها، احکام تجارت و معاملات، مسائل اخلاقی، قرآنی و... می باشد.(55)
3. جاوید ماندن
جاوید ماندن، از ویژگیهای جالب توجه و نکته ای زیباست که درباره کتاب علی علیه السلام در کلام و سخن امامام معصوم علیهم السلام تعبیر شده است. تعبیر به ماندگاری کتاب علی و تازه و جاوید بودن آن نشانه حقیقتی است انکارناپذیر؛ زیرا وقتی قرار باشد اثری از آثار رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و نوشته ای از امیرمؤمنان برای همه امامان پایدار بماند، طبیعتا باید تازه بماند و گذشت روزگار آن را کهنه نگرداند.
شیخ کلینی به چند طریق از حسن بن محبوب و او از علی بن رئاب از ابوبصیر روایت می کند که درباره برخی مسائل ارث از امام صادق علیه السلام پرسیدم، فرمود: آیا کتاب علی را برایت بیرون بیاورم؟ گفتم: مگر کتاب علی علیه السلام کهنه و مندرس نشده است.
فرمود: کتاب علی کهنه نشده، سپس کتاب والا منزلتی را بیرون آورد....(56)
شیخ طوسی نیز در تهذیب همین حدیث را روایت کرده است.
(57)
صفار به سند خویش از ابوبصیر روایت کرده است که امام باقر علیه السلام صحیفه ای را که در آن حلال و حرام و مسائل ارث بود بیرون آورد، ابوبصیر پرسید: این چیست؟
امام پاسخ داد: املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که علی آن را به دست خویش نوشته است.
ابوبصیر گوید: گفتم این کهنه نشده است؟
امام فرمود: چه چیز آن را کهنه کند؟
گفتم: فرسوده نشده؟
امام فرمود: چه چیز آن را فرسوده کند؟(58)
در حدیثی دیگر از حمران بن اعین از امام باقر علیه السلام روایت شده که امام علیه السلام به اتاق بزرگی اشاره فرمود و گفت: ای حمران! همانا در این خانه صحیفه ای است به دستخط علی علیه السلام و املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که طول آن هفتاد ذراع می باشد. اگر ما زمام امور مردم را به دست بگیریم، حتما بین آنها به آنچه خدا نازل کرده حکم می کنیم و از آنچه در این صحیفه است، تجاوز نمی کنیم.
(59)
آری محتوای کتاب علی علیه السلام با تبلیغ فرزندان معصوم وی تا حد قابل توجهی به وسیله راویان حدیث و ناقلان آثار اهل بیت علیهم السلام و اصول معتمد و کتب حدیثی شیعه به صورت جاوید درآمده و آثار بابرکت آن در فقه پیروان اهل بیت علیهم السلام تجلی کرده است، اما با این حال مطالبی از کتاب نیازمند فراهم شدن بستری مناسب برای اجرای آن است، که همان زمامداری معصومین علیهم السلام بر مردم باشد.
4. کتاب علی، از اسرار امامت
از احادیث فراوانی استفاده می شود که کتاب علی علیه السلام از مواریث امامت به شمار می رفته است؛ از این رو امامان علیهم السلام آن را به هر کسی نشان نمی داده اند و به طبع در اختیار هر کس همه کتاب یا بخشهایی از آن را قرار نمی داده اند و تنها افراد خاص و مورد اعتماد از شیعه و سنّی موفق به زیارت آن شده اند.
در بسیاری از احادیث امامان علیهم السلام تعبیر به «عندنا» فرموده اند. این تعبیر در اختصاص کتاب به آن بزرگواران ظهور دارد.(60) و در برخی از احادیث تصریح شده که از صفات امام این است که جامعه (کتاب علی علیه السلام ) نزد او باشد.(61)
پی نوشتها
1. محمد بن اسماعیل بخاری در صحیح ج1، ص38، ج9، ص13 و... از صحیفه یاد کرده است. ابن سعد در طبقات، ج2، ص238، ابونعیم در حلیة، حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، ج1، ص36، ابن ندیم در فهرست، ص30 و جلال الدین سیوطی در اتقان، ج1، ص59 و 74 از مصحف امام علی علیه السلام یاد نموده اند. جوامع حدیثی شیعه، در ضمن احادیث فراوانی از امامان اهل بیت علیهم السلام درباره صحیفه و کتاب علی علیه السلام یاد فرموده اند که در ادامه تحقیق با منابع و مأخذ آن آشنا خواهیم شد. برای آگاهی بیشتر درباره مصحف امام علیه السلام بنگرید به: کافی، کتاب فضل القرآن، ج2، ص632؛ تفسیر عیاشی، 2، ص307؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص50 و....
2. احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق، ج1، ص479.
3. چهار تن از راویان حدیث شیعه با کنیه ابوبصیر یاد می شوند: یحیی بن قاسم، لیث بن بختری، عبداللّه بن محمد و یوسف بن حارث، ولی در دو نفر اول مشهورترند. آن دو از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده اند و هر دو دارای کتاب بوده اند. بنگرید به: رجال نجاشی، (ابوالعباس احمد بن عباس) چاپ چهارم؛ قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1413 ق، ص321 و 441؛ محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة، بیروت، دارالاضواء، 1403 ق، ج2، ص368.
4. کافی، ج1، ص329، ج7، ص356؛ بصائر الدرجات، ص166 163 و 172.
5. ابوشیبه خراسانی از راویان حدیث امام صادق علیه السلام بوده است؛ نام و حال او در کتب رجال روشن نیست؛ جامع الرواة، ج2، ص393.
6. کافی، ج1، ص57؛ بصائر الدرجات،ص166 و 170.
7. ابوعبیده حذّاء از راویان ثقه است و نزد اهل بیت علیهم السلام منزلتی نیکو داشته و دارای کتاب بوده است؛ رجال نجاشی، ص171.
8. بصائر الدرجات، ص169 و 173؛ اصول کافی، ج1، ص241.
9. ابومریم انصاری (عبدالغفار بن قاسم) از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت کرده است. وی ثقه و دارای کتاب بوده است؛ رجال نجاشی، ص246.
10. بصائر الدرجات، ص180.
11. سلیمان بن خالد از امام باقر و صادق علیهماالسلام روایت کرده است. وی در قیام زید شهید همراه او بود و دستش را قطع کردند. وی اهل فقه، قرائت قرآن و دارای کتاب بوده است؛ بنگرید به: رجال نجاشی، ص183.
12. بصائر الدرجات، ص164.
13. علی بن ابی حمزه بطائنی از اصحاب امام صادق و کاظم علیهماالسلام بوده و کتابهای متعددی تصنیف کرده است؛ رجال نجاشی، ص249.
14. بصائر الدرجات، ص181.
15. همان، ص177.
16. علی بن رئاب، از بزرگان حدیث شیعه، فردی ثقه و دارای منزلتی والا و دارای اصل و کتابهایی بوده است؛ رجال نجاشی، ص250؛ رجال علامه، ص93.
17. عمر بن أبان کلبی ثقه و از راویان حدیث امام صادق علیه السلام و دارای کتاب بوده است؛ رجال نجاشی، ص285.
18.ارشاد مفید، ج2، ص185؛ روضة الواعظین، (قتال نیشابوری)، ص211.
19. حسن بن علی فضال از محدثان و دانشمندان برجسته شیعه و از اصحاب اجماع می باشد و دارای کتابهایی بوده که نجاشی رحمه الله نوشته او را نام می برد؛ رجال نجاشی، ص35.
20. من لایحضره الفقیه، ج4، ص418؛ عیون اخبار الرضا، ص192؛ معانی الاخبار، ص102؛ احتجاج، ج2، ص231.
21. کافی، ج1، ص295؛ بصائرالدرجات، ص162.
22. کافی، ج7، ص125؛ بصائر الدرجات، ص166؛ بحارالانوار، ج26، ص25، ح22.
23. بصائر الدرجات، ص162، ح2.
24. همان، ص166؛ بحارالانوار، ج26، ص25.
25. معجم مقاییس اللغة، ج3، ص334.
26. بصائر الدرجات، ص160؛ بحارالانوار، ج26، ص25، ح25.
27. بصائر الدرجات، ص162 و 164؛ بحارالانوار، ج26، ص22 و 24.
28. بصائر الدرجات، ص162 و 164؛ بحارالانوار، ج26، ص22 و 24.
29. بنگرید به: کافی، ج7، ص77، 81، 93، 94، 98، 112، 119، 125، 126، 136؛ من لایحضره الفقیه، ج4، ص263، 268 و 283؛ تهذیب الاحکام، ج9، ص324، 308، 271، 247 و....
30. وسائل الشیعه، ج17، ص455.
31. کافی، ج2، ص484؛ ج4، ص390؛ من لایحضره الفقیه، ج4، ص137؛ ثواب الاعمال، ص252، امالی مفید، ص98.
32. کافی، ج2، ص485، ح2 و 7.
33. کافی، ج2، ص374؛ بحارالانوار، ج73، ص369. شایان ذکر است که مرحوم کلینی، حدیث را با دو سند از ابوحمزه روایت کرده است.
34. علل الشرایع، ج2، ص584؛ ثواب الاعمال، ص225؛ امالی شیخ طوسی، ص210؛ کافی، ج5، ص541؛ المحاسن، ج1، ص193، ح112.
35. بحارالانوار، ج73، ص369.
36. الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج2، ص306.
37. محمدرضا حسینی جلالی، تدوین السنة الشریفة، ص73.
38. الذریعة، ج2، ص307 306.
39. اعیان الشیعه، ج1، ص338.
40. بصائر الدرجات، ص167، ح1.
41. همان، ص
42. کافی، ج1، ص345؛ بصائر الدرجات، ص162.
43. بصائرالدرجات، ص164.
44. املاء آن است که انسان چیزی به نویسنده بگوید تا آن را بنویسد. در قرآن برای بیان این نکته از دو واژه املال و املاء استفاده شده است.
خلیل در العین می نویسد: «الاملاء هو الاملال علی الکاتب.» ترتیب کتاب العین، ص777.
45. کافی، ج1، ص297، ح6؛ بصائر الدرجات، ص174، ح7.
46. کافی، ج1، ص295، ح1؛ بصائرالدرجات، ص162.
47. بصائر الدرجات، ص168 و 185؛ بحارالانوار، ج26، ص35 و 50.
48. ترتیب کتاب العین، ص215.
49. بصائرالدرجات، ص167، ح1.
50. کافی، ج1، ص297.
51. کافی، ج1، ص295؛ بصائرالدرجات، ص162.
52. صحیح بخاری، ج1، ص38.
53. همان، ج9، ص13؛ ج4، ص122.
54. نکته ای که از احادیث اهل سنت استفاده می شود این است که خبر وجود کتاب یا کتابهایی نزد امام علیه السلام در جامعه اسلامی آن روز منتشر شده، که افراد درباره آن سؤال می کنند، و سوگندهای غلیظی که از امام علیه السلام در انکار نوشته دیگر نقل شده، می تواند قرینه ای بر ساختگی بودن احادیث باشد. بنگرید به: مکاتیب الرسول، ج1، ص65 64؛ تدوین السنة الشریفه، ص56؛ منع تدوین الحدیث، ص403.
55. من لایحضره الفقیه، ج4، ص18 3؛ امالی صدوق، ص422، مجلس66.
56. کافی، ج، ص119.
57. تهذیب، ج9، ص324.
58. بصائر الدرجات، ص164.
59. همان، ص163.
60. بنگرید به: احادیث گذشته از فضیل بن یسار، بکر بن کرب صیرفی، ابوبصیر و... که در بخش جامعیت کتاب علی علیه السلام یاد شد.
61. مانند حدیثی که حسن بن علی فضال از امام رضا علیه السلام درباره صفات امام علیه السلام روایت کرده است؛ (عیون اخبارالرضا، ج2، ص192؛ من لایحضره الفقیه، ج4، ص418 و...)
