منهج النور دانشنامه علوی

معرفی نرم افزار

نرم افزار ارزشمند «منهج النور دانشنامه علوی» کار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که با در برداشتن 110 عنوان کتاب در بیش از 280 جلد درباره نهج البلاغه و غرر الحکم، بزرگ ترین دایرة المعارف رایانه ای سخنان امام علی(ع) به شمار می رود. برای آشنایی بیشتر خوانندگان محترم مجله «پژوهش و حوزه» به معرفی این لوح فشرده می پردازیم.

این برنامه شامل: 33 عنوان شرح و تعلیقه در 163 جلد به زبان های فارسی و عربی، 26 ترجمه به زبان های فارسی، انگلیسی و فرانسوی و 7 شرح و ترجمه منظوم می باشد. همچنین متن نهج البلاغه براساس پنج نسخه معتبر به نمایش گذاشته شده است.

قابلیت های کارآمد این برنامه، در چهار بخش اصلی ارائه گردیده که به این شرح است:

1 . دانشنامه

دانشنامه اصلی ترین بخش برنامه منهج النور است که متن نهج البلاغه و ترجمه و شرح آن را به همراه امکانات متعددی ارائه می کند. این امکانات در چهار قسمت عرضه گردیده است:

1.1 . نمایش

متن نهج البلاغه براساس پنج نسخه: «فیض الإسلام، بنیاد، صبحی صالح، ابن ابی الحدید و محمد عبده» به همراه قابلیت تطبیق بین هر نسخه در این بخش ارائه شده است. در صورتی که متنِ در حال نمایش، نسخه فیض الإسلام باشد، با استفاده از امکان پخش صوت می توان صوت متن جاری را شنید.

کاربر در این قسمت، به متن، ترجمه و شروح مختلف نهج البلاغه دسترسی یافته و می تواند از قابلیت های گوناگونی همچون: مقایسه میان دو متن، مشاهده نسخه خطّی متن مورد نظر (براساس نسخه سال 469 ه .ق از نهج البلاغه فیض الإسلام) و مصادر نهج البلاغه بهره مند گردد و از امکاناتی مانند: دسترسی به اَعلام متن، اَمثال موجود در نهج البلاغه و معنای لغاتی که در شروح مختلف ترجمه شده، استفاده مطلوب را ببرد.

عبارات نهج البلاغه در پنج قالب: مقدمه، خطبه ها، نامه ها، کلمات قصار و غرایب ارائه گردیده که پژوهشگر می تواند هر یک از این قالب ها را انتخاب کند. همچنین محقق می تواند با وارد کردن شماره خطبه، نامه یا حکمت دلخواه به متن مورد نظر دست یابد؛ چنان که درج شماره جلد و صفحه متن نیز قابلیت دسترسی به متن دلخواه را برای کاربر فراهم می آورد.

قابلیت های دیگر این قسمت عبارتند از:

متن. کاربر در این برگه، به متن نسخه های پنج گانه نهج البلاغه همراه با امکان مقایسه میان آن ها دسترسی دارد.

ترجمه. در برگه ترجمه، متن نهج البلاغه و نیز ترجمه آن به سه زبان: فارسی، انگلیسی و فرانسوی در دو پنجره مستقل ارائه شده است. ضمن این که امکان دستیابی به ترجمه های موجود در برنامه و ترجمه های منظوم نهج البلاغه برای پژوهشگر فراهم می باشد.

شعر. ترجمه های منظوم کلام امام علی(ع)، در این قسمت عرضه شده است. ضمن این که کاربر می تواند به کمک گزینه «ترجمه» که در این برگه قرار دارد، کتاب های ترجمه شده به نثر را در پنجره ای جدید مشاهده نماید.

شرح. در این برگه، متن نهج البلاغه به همراه مهم ترین شروحی که بر آن نگاشته شده، ارائه گردیده است. با استفاده از گزینه های موجود در این پنجره، می توان به شرح مورد نظر خود دست یافت و آن را مطالعه کرد. در صورت فعّال بودن امکان «ارتباط»، پنجره متن و شرح با یکدیگر منطبق می شود. قابل توجّه است که در این برگه، به کمک گزینه «مقایسه »دو پنجره از شروح و ترجمه های موجود در برنامه ارائه می شود و کاربر می تواند در این جا به دو عنوان شرح و تفسیر از متن انتخابی دسترسی داشته باشد.

2.1 . جست وجو

با انتخاب این گزینه، امکانات متنوعی برای جست وجوی الفاظ و عبارات نهج البلاغه به روش های مختلف، در اختیار محقق قرار می گیرد. از ویژگی های این بخش، جست وجو در متن نسخه های نهج البلاغه و یا پژوهش در عناوین فصل ها و ابواب آن ها است.

امکانات ویژه ای جهت «فهرست سازی» و انجام عملیات گوناگون از فهرست های ایجاد شده در این برنامه عرضه شده است و کاربران می توانند با استفاده از این قابلیت، فهرست های پویا و متنوعی از کلمات را به شکل های مختلف تهیه و تنظیم کنند و این فهرست ها را در متن و یا فهرست کتب جست وجو کرده و یا آن ها را با یکدیگر ترکیب نمایند و پژوهش های گوناگونی را در آن ها به انجام رسانند.

با استفاده از گزینه «دامنه کتابی» امکان محدود کردن دامنه جست وجو برای کاربر فراهم می شود. افزون بر این، محقق قادر است عناوینی خاص از فهرست نسخه ها را حذف یا انتخاب کرده و در دامنه محدودتری به تحقیق بپردازد.

3.1 . فهرست ها

در تمامی کارتابل های این بخش، دو برگه: «فهرست» و «فهرست منتخب» وجود دارد که از طریق انتخاب برگه فهرست می توان مثلاً به آیات، احادیث، اشعار، ادعیه، امثال و یا اَعلام موجود در نهج البلاغه دست یافت، و یا با فعّال ساختن برگه فهرست منتخب، به جست وجو و گزینشِ موردی در امور یادشده پرداخت.

بخش «فهرست ها»، دارای کارتابل های گوناگون ذیل می باشد:

آیات. امکان جست وجوی آیاتِ به کار رفته در متن نهج البلاغه، در این کارتابل فراهم آمده است. قسمت «آیات» دارای دو گزینه است؛ در صورت انتخاب برگه «فهرست»، تعداد 140 آیه ای که در نهج البلاغه به کار رفته است، نمایش داده می شود و در صورت فعّال بودن برگه «فهرست منتخب»، امکان جست وجو و گزینش موردیِ آیات برای محقق فراهم می آید.

احادیث. با انتخاب گزینه «احادیث»، جست وجوی 42 حدیث نبویِ موجود در متن نهج البلاغه، برای کاربر امکان پذیر است. احادیث این بخش، از فهرست روایات نبوی نسخه صبحی صالح گرفته شده است.

اشعار. باگزینش کارتابل «اشعار»، متن 15 شعر به کار رفته در متن نهج البلاغه در اختیار کاربر قرار می گیرد.

ادعیه. امکان جست وجوی 15 مورد دعای موجود در متن نهج البلاغه، از طریق گزینه «ادعیه» فراهم آمده است. امثال. پژوهشگر با گزینش این قسمت، می تواند 202 مَثَل به کار رفته در متن نهج البلاغه را جست وجو کند.

اَعلام. فهرست تفصیلی اَعلام نهج البلاغه (به تعداد 593 عَلَم) در این برگه گنجانده شده است. با فعّال شدن هر یک از اَعلام، نشانی و متن عبارتی که مشتمل بر آن عَلَم است، قابل دستیابی می باشد. برای سهولت جست وجو در اَعلام، دو نوع دامنه در نظر گرفته شده است:

الف. دامنه نسخه ها. کاربر می تواند دامنه پاسخ ها را به تعدادخاصّی از نسخه های موجود در برنامه محدود کند و به پژوهش در نسخه یا نسخه های مورد نظر بپردازد.

ب. دامنه اَعلام. در این قسمت می توان محدوده جست وجو در اَعلام را مشخص نمود. گزینه های موجود در این دامنه عبارتند از: اشخاص، گروه ها، کتاب ها، زمان ها، جای ها، حیوانات، ستارگان، گیاهان و معادن. در حالت پیش فرض برنامه، تمامی این اَعلام فعّال هستند و پژوهشگر می تواند برخی از این اَعلام را به دلخواه از دامنه خارج کند که در این صورت، فهرست براساس دامنه جدید بازسازی خواهد شد.

مصادر. فهرستی ارزشمند از مصادر نهج البلاغه در این قسمت ارائه شده است که در صورت فعّال بودن برگه «فهرست»، 356 مورد از مصادرِ نهج البلاغه به نمایش در می آید و با انتخاب برگه «فهرست منتخب» امکان ساختن فهرست های گوناگون از این مصادر برای کاربر فراهم می شود. با فعال شدن هر یک از مصادر، نشانی روایاتی از نهج البلاغه که در آن کتاب نقل شده، به همراه نشانی مأخذ مصدر ارائه می گردد.

2 . کتابخانه

در این بخش، متن مهم ترین کتب مربوط به نهج البلاغه همراه با امکاناتی مانند: «قرآن» و «لغت نامه» عرضه شده است. قسمت های مختلف «کتابخانه» عبارتند از:

1. 2 . نمایش

این گزینه به منظور نمایش متن 110 عنوان کتاب موجود در برنامه ارائه گردیده است و امکان انتخاب عنوان کتاب و جلد و صفحه آن، برای کاربر وجود دارد. پیش فرض برنامه، فعّال بودن کلیه موضوعات؛ یعنی: «سید رضی، غررالحکم، ترجمه، شرح و تعلیقه، امثال و اَعلام، فرهنگنامه، اسناد، فرهنگ لغات، مستدرک، کتاب شناسی و در باره نهج البلاغه» می باشد؛ اما با استفاده از دامنه موضوعی می توان دامنه فهرست موجود را براساس موضوع آن ها به کتبی خاص محدود کرد. برخی قابلیت های مهمّ این بخش از قرار ذیل است:

پژوهش. در هنگام نمایش متون، در قسمت های نمایش و جست وجو، هرگاه محقق دکمه «پژوهش» یا کلید سمت راست ماوس را بفشارد، پنجره ای در دسترس قرار می گیرد که در آن سه عنوان: «جست وجو»، «قرآن» و «لغت نامه» وجود دارد. با انتخاب عنوان «جست وجو»، کلمه جاری مستقیما به خط جست وجوی ترکیبی منتقل می شود و می توان آن را در کتب فعّال برنامه جست وجو کرد. همچنین است انتخاب عنوان «قرآن» یا «لغت نامه».

مقایسه. کاربر می تواند بر اساس نیاز پژوهشی خود به انتخاب دو عنوان از 110 عنوان کتب موجود در برنامه اقدام نماید و به مقایسه بین آن دو بپردازد. انتخاب کتاب در این قسمت، به نوع دامنه موضوعی که محقق آن را برگزیده است، بستگی دارد و فقط کتاب هایی را می تواند با یکدیگر مقایسه نماید که در فهرست دامنه انتخابی قرار دارند.

2. 2 . جست وجو

با انتخاب این گزینه، امکانات متنوعی برای جست وجوی الفاظ و عبارات با روش های مختلف در اختیار کاربر قرار می گیرد. از ویژگی های این برنامه، قابلیت جست وجو در متن کتب و یا جست وجو در عناوین فصل ها و ابواب کتب است که در هر دو صورت، متن جواب های جست وجو شده، قابل دسترسی است.

همچنین امکان «فهرست سازی» و انجام عملیات گوناگون در فهرست های ایجاد شده، در این برنامه عرضه شده است. با استفاده از این قابلیت می توان فهرست های پویا و متنوعی از کلمات به شکل های مختلف تهیه کرد و این فهرست ها را در متن کتاب ها جست وجو نموده و یا آن ها را با یکدیگر ترکیب کرد و جست وجوهای گوناگونی را در آن ها به انجام رسانید.

امکان محدود کردن دامنه جست وجو برای کاربر به سه طریق در نظر گرفته شده است:

اول. دامنه کتابی، با استفاده از این قسمت می توان دامنه جست وجو را به کتبی خاص محدود ساخت. در صورتی که یک کتاب بیش از یک جلد داشته باشد، کاربر می تواند برخی از مجلدات را حذف کند و به پژوهش در محدوده انتخابی بپردازد.

دوم.دامنه مؤلفی؛ به کمک این فهرست می توان دامنه جست وجو را بر اساس نام مؤلفان کتب محدود نمود. همچنین در این قسمت، پژوهشگر قادر است در صورت تمایل، برخی از کتب یک مؤلف را از دامنه خارج کند و هر گاه کتابی بیش از یک جلد داشته باشد،می تواند برخی از مجلدات را به دلخواه از دامنه خارج سازد.

سوم. دامنه محیطی؛ این قابلیت موجب می گردد که کاربران دامنه جست وجو را به شکل های مختلف محدود کرده، هرچه سریع تر به مطلب مورد نظر دست یابند. از طریق این نوع دامنه، می توان یک محیط را دامنه برای محیط دیگر قرارداد؛ یعنی بر روی جست وجوی پیشین، جست وجوی دیگری انجام داد و این روند را تا چند مرحله دنبال کرد. استفاده از قابلیت دامنه محیطی یا جست وجو در جست وجو، به دو روش: «جست وجو در متن» و «جست وجو در فهرست» امکان پذیر است.

3. 2. قرآن

یکی از قابلیت های ویژه در برنامه دانشنامه علوی، عرضه متن کامل قرآن کریم به خطّ عثمان طه (قرآن مدینه) است که امکان «نمایش» و «جست وجو» در آن وجود دارد.

4. 2. لغت نامه

به منظور دستیابی به معنای واژه های دلخواه، همزمان با استفاده از برنامه، می توان از لغت نامه 15 جلدی لسان العرب بهره مند گردید. لغت نامه در دو قسمت: «ریشه» و «مشتق»، با کارایی های متفاوت عرضه شده است.

3 . کتابنامه

به منظور آشنایی کاربران با موضوع و محتوای نرم افزار منهج النور، فهرستی از کتاب های برنامه همراه با اطلاعاتی در باره نویسنده و شناسنامه هر یک از کتب، در این بخش ارائه شده است. قسمت های اصلی کتابنامه عبارت اند از:

1. 3. کتب

با انتخاب گزینه «کتب»، فهرستی از کتاب های موجود در برنامه نمایش داده می شود. کاربر می تواند با استفاده از دامنه موضوعی، دامنه فهرست را محدود ساخته و به کتب مورد نظر خویش در موضوع خاص دسترسی پیدا کند و آنگاه در قسمت شناسنامه کتاب از ویژگی های چاپ آن اطلاع یابد. افزون بر این، می توان در قسمت «توضیحات» به اطلاعات مختصر و مفیدی در باره هر کتاب دست یافت.

در بخش یادداشت کتابنامه، پژوهشگر می تواند به ثبت نظرات شخصی خود در مورد هر یک از کتبِ فهرست اقدام کند و در قسمت «تصویر کتاب»، تصویری از کتاب جاری را مشاهده نماید. همچنین به کمک گزینه «متن کتاب»، امکان دستیابی به متن کتابِ جاری در بخش کتابخانه برای کاربر فراهم می باشد.

2. 3 . پدید آورندگان

فهرستی از اسامی مؤلفان، مصحّحان و مترجمانی که نام کتاب آنان در فهرست کتب آمده، در این بخش ارائه گردیده است.

3. 3 . جست وجو

در این قسمت از برنامه، قابلیت های ارزشمندی جهت انجام جست وجو در اسامی کتب کتابنامه فراهم آمده است. در بخش جست وجو، فهرستی الفبایی از کتاب هایی که در مورد نهج البلاغه نگاشته شده است، مشاهده می گردد که با فعّال شدن نام هر کتاب، اطلاعات کتابنامه ای آن به همراه توضیحاتی کوتاه در باره هر کتاب در پنجره دیگر به نمایش در می آید.

4 . سایر امکانات

با استفاده از گزینه «علامت گذاری در متن» می توان جهت مراجعات بعدی، در جاهای مختلفِ متن علامت گذاشت. افزون بر این، پژوهشگر می تواند به کمک امکان «نمایه بر متن» برای هر متنی که مطالعه می کند، نمایه یا عنوان خاصّی قرار دهد تا در صورت لزوم به آن ها مراجعه نماید. بهره گیری از قابلیت «رنگی کردن متن» کاربر را قادر می سازد که متن مورد نظر خود را رنگی کرده و یا زمینه های مختلف را به رنگ دلخواه درآورد و برای هر رنگ، عنوانی را برگزیند و سپس متن انتخابی را به دفترچه یادداشت منتقل سازد و یا به چاپ برساند. گنجاندن امکان «حاشیه نویسی» موجب شده تا پژوهندگان، دیدگاه ها و نکته های مورد نظر خویش را در این قسمت وارد کنند که در صورت نیاز به آن ها دست یابند.

در این برنامه، ویرایشگری قرار داده شده که محقق به کمک آن می تواند مطالب انتخابی را به قسمت «یادداشت» منتقل سازد و پس از ویرایش، در پرونده ای با قابلیت های گوناگون ذخیره کرده و یا به چاپ برساند. قابلیت «چاپِ» متن با اندازه های مختلف و کیفیت مناسب در این لوح فشرده ارائه گردیده است و کاربر می تواند چاپگر مورد استفاده خود را از بین چاپگرهایی که پیش تر روی سیستم نصب شده اند، انتخاب کند. چنانچه پژوهشگر به هنگام استفاده از نرم افزار با سؤال هایی روبه رو شود که مربوط به چگونگی استفاده از گزینه ها و تکمه های عملیاتی است، می تواند از طریق قابلیت «راهنمای برنامه» توضیحات راه گشایی درباره قسمت های مختلف برنامه دریافت دارد.