جام جم، 1/8/81
این مقاله به مسئله رجعت (رجوع فرد به حیات دنیا، پس از مرگ) می پردازد . نویسنده، نخست با ذکر سه مقدمه، جوانب عقلی این مسئله را می کاود:
مقدمه اول: احکام نفس همواره از مطلع حقیقت وی طلوع می کند و در افق بدن، که به منزله زمین و بسیط پهناور اوست، ظهور و تجلی می یابد . از همین رو، هرگاه بعد از مرگ، توجه نفس ناطقه به بدن طبیعی، به نحو اتم، حاصل شود، زندگی جدید، براساس روش عقلی، محال نخواهد بود .
مقدمه دوم: هر حقیقتی خاصیت و اثری دارد که نماینده مقام وجودی و مرتبه هستی اوست . اثر نفس حیوانی، در ابتدای امر، انفعال و تاثر و فراگرفتن علم و عرفان از مافوق و مبادی عقلی خود است . آن گاه که عقل بسیط در معقولات راسخ شد، نوربخش و خلاق علوم خواهد بود و در این مرتبه، خاصیت و اثر مطلوب آن، روشن کردن عالم نفوس انسانیه به طور عام، یا تاثیر در جماعتی محدود خواهد بود .
اگر این مقام از نفس ناطقه تا اعلی مراتب عقل ارتقا یابد، روح خاتمیت محقق می شود . خاصیت این مرتبه از وجود، مقام معلمیت عموم و تهذیب کل نفوس، تا قیام قیامت است . مقام امام نیز خلافت، یعنی مقام منیع و محیط است .
مقدمه سوم: مطابق علم الاهی، قسر دائمی ممکن نیست . قسر، از نظر اصطلاح، ممنوع شدن یک وجود از بروز اثر طبیعی خود می باشد .
از این سه مقدمه برمی آید که بازگشت ارواح و نفوس پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیهم السلام به بدن های عنصری، نه تنها ممکن، بلکه ضروری است; زیرا از مقدمه اول روشن گشت که توجه روح به بدن عنصری، نوعی قهاریت و قدرت مخصوص است و سرانجام ممکن است نفس بتواند ماده بدن را در هر عصری، به مقتضای اراده خود، صورت مخصوصه بدهد .
از سویی، روشن شد که خاصیت وجودی روح پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار، تعلیم و تهذیب عمومی است . آگاهان واقف اند که به واسطه وجود موانع و قاسرهای مختلف، بروز اثر و طلوع آفتاب سعادت کبری در حوزه مدینه انسانی، در زمان خود ایشان ممکن نشد . پس به ضرورت عقل و حکم محقق در مقدمه سوم، باید روزی باشد که نفوس کلیه الاهیه و معلمان مدرسه دنیا، در مقام تعلیم عمومی برآیند; توجهی به بدن های خود نمایند و خود را در جامعه نمایان سازند .
اگر چنین روزی نباشد، قرار دادن قوای عالیه و مبادی تعلیمات عمومی و دستگیری نوعی در روح مبارک پیامبر، لغو، عبث و منافی حکمت خواهد بود . نویسنده، در ادامه، به جنبه های قرآنی و روایی این مسئله می پردازد .
