درباره کتاب دُرر و مؤلف آن

این کتاب، که در پیشدید شماست [1] ، نوشته عبدالقادر بن محمد بن عبدالقادر بن محمد انصاری حنبلی مصری، از علمای قرن دهم هجری است. بی مقدمه باید گفت علاقه نویسنده به حج، به خاطر آن است که پدرش عمری را در دیوان حجِّ حکومتِ ممالیک سپری کرده است. پدر وی، محمد بدرالدین بن عبدالقادر جزیری است، که در 880 ق. به دنیا آمد [2] و به سال 944 درگذشت. وی در زمان ممالیک چرکسی و حتی پس از روی کار آمدن عثمانی ها، در سال 923، شغل خود را در دیوان حج مصری همچنان داشت.

جزیری، شرح حال پدر و شغل وی را با عنوان «کاتب دیوان امرة الحاج من دیوان السلطنة الشریفه» به تفصیل آورده است [3] . آن ایام پسر [4] ، همراه پدرش به حج می رفت; «و سافرت معه نائباً مرّات» [5] و ضمن آن، به کار تجارت و علم اندوزی می پرداخت; «و أتسبّب مع ذلک ببعض التجارة» [6] ; اما به سرعت تجارت را رها کرد و به سراغ علم رفت.

او شرحی از تحصیلات و مشایخ خود را همانجا به دست داده است [7] .

سر و کار عبدالقادر و پدرش با امر حج، سبب شد تا وی کاری عظیم و شگرف در زمینه حج انجام دهد، که همین «کتاب درر الفرائد المنظمه فی أخبار الحاج و طریق مکة المعظمه» است. این کتاب ویژه اخبار حج است. گرچه به مطالبی نیز به صورت حاشیه ای، و همچنین مطالبی در باره تاریخ مصر، به خصوص والیان این دیار پس از روی کار آمدن عثمانیان دارد که بسیار مغتنم است.

مطالب این کتاب نیز، مانند تواریخ دیگر، آن مقدار که مربوط به زمان خودِ مؤلف و مشاهدات اوست، ارزش زیادی دارد. در واقع حوادث مربوط به حج در دهه های میانی قرن دهم، بسیار مفصل تر از بخش های دیگر است و دلیلش هم معاصر بودن مؤلف با این تحولات می باشد.

البته نگارش در باره حج، راه های حج، حوادث مکه و مدینه، که غالبا مربوط به حج است، پیشینه دیرینه دارد. آثار فراوانی در این زمینه نوشته شده که بسیاری از آن ها مورد استفاده همین مؤلف در این کتاب است. اما آن آثار هر کدام به موضوعی خاص; مثلاً راه ها، یا شاهانی که حج به جای آورده اند، یا اخبار مکه اختصاص داشته است; اما آنچه در این کتاب جالب است، توجه به موضوع حج به صورت یک کل یا به عبارتی بررسی تمامی ابعاد آن، به صورت یک کار دایرة المعارفی و البته در قالب موضوعی است. نگاهی به عناوین اصلی کتاب، به خوبی نشان می دهد که هدف مؤلف نوشتن کتابی دایرة المعارفی در باره حج، با زاویه دید تاریخی است. بیان نظام حج گزاری در دوره ای که حج و دیوان حج یکی از گسترده ترین سیستم های اداری را داشت، از ویژگی های مهم این کتاب و برگرفته از تجربه های شخصی وی در کنار پدرش می باشد. بیان اصطلاحات اداری مربوط به حج، که بسیاری هم برگرفته از کلمات فارسی است و از طریق ترک های مملوکی به نواحی مصر و شامات رفته، با دقت و مبسوط بیان شده است. برخی از نمونه ها: مَهتار طشت خانه، مَهتار فراش خانه، مهتار رکاب خاناه، ارمغانات، حوائج خاناه، و بسیاری دیگر.

چاپ کتاب به هیچ روی در شأن موضوع و حجم اطلاعات آن نیست. وجود اغلاط فراوان، ناخوانی ها و بدخوانی های گسترده، نداشتن فهرست اعلام و اماکن و بسیاری از دشواری های دیگر، اموری است که می طلبد این کتاب یک بار دیگر با تصحیح عالی، به وسیله چند متخصص که با تاریخ و جغرافی، در ابعاد وسیع آشنایی داشته باشند، عرضه شود.

گزارش مقاله ما، بر اساس چاپ مصحّحی به نام محمد حسن اسماعیل از انتشارات دارالکتب العلمیه است. وی می گوید: کتاب را بر اساس سه نسخه تصحیح کرده است، چیزی که ادعای وی را در مقابله سه نسخه در پاورقی ها نشان دهد، وجود ندارد; گرچه صفحاتی از این چند نسخه پس از مقدمه آمده است. شگفت آن که در مقدمه چند سطریِ او هم، اشاره ای به زندگی مؤلف نیست و معلوم نیست از کجا روی جلد نوشته شده که وی در سال 977 درگذشته است.

قطب الدین نهروالی (917 990) که روابط نزدیکی با نویسنده داشته، در البرق الیمانی که در سال 982 نوشته شده، از وی یاد کرده و بر او رحمت فرستاده است و این نشانگر آن است که پیش از این تاریخ درگذشته است.

جزیری آثار دیگری هم دارد که خلاصة الذهب فی فضل العرب، از آن جمله است. توجه وی به دفاع از عرب در ضمن همین کتاب هم آشکار است. با وجود تهاجم قبایل عربی، نگاه وی چنان است که معمولاً حقوق آنان پرداخت نمی شده و همین سبب آن حوادث می شده است! عمدة الصفوة فی حل القهوة اثر دیگری است که در باره حکم قهوه در سال 966 نوشته شده و کتاب های مربوط به این موضوع همزمان با رواج یافتن قهوه در شرق، در میان فقهای سنی فراوان است.

فهرست اجمالی کتاب چنین است:

باب اوّل: ابتدای بنای کعبه و فضل آن و معنای حج و عمره و اخبار مکه و قبایل ساکن در آن، تا پیش از اسلام.

باب دوم: در باره امارت حاج و این که رسول چگونه حج گزارد و شرایط امیر الحاج، مناصب تابعه امارت حج.

باب سوم: فتح مکه و امیر الحاج های از زمان رسول تا زمان مؤلف و مرور بر برخی از وقایع در مکه و راه های حج.

باب چهارم: شرح دیوان امارت حاج. چگونگی آماده شدن کاروان و شرح مسیرها، شرح شترها و وسائل سفر و قیمت ها، تاریخ امارت حج و اعتبار و ارزش آن در ادوار مختلف.

باب پنجم: که از مهم ترین ابواب کتاب است، اختصاص به راه ها، مسافت ها و مراحل میان شام و مصر تا مکه و طوایف عرب مقیم در طول راه دارد. همین طور مختصری در باب بدر و شهدای این جنگ و منطقه بدر، رابغ و نیز شرحی در باره مکه و فضایل و اسامی آن در این باب آمده است.

باب ششم: در باره مدینه و کیفیت زیارت و اعمالی است که زائر هنگام ورود باید انجام دهد.

باب هفتم: در باره شخصیت ها و زنان و مردانی است از صحابه و خلفا و وزرا و اکابر امرا. فصل خاصی در این آخرین باب کتاب، به زنان اختصاص یافته است. هرچند در موارد دیگری از کتاب هم درباره زنان مطالبی وجود دارد.

چاپ حمد جاسر از درر

وقتی کار نگارش این مقاله پایان یافت، جایی خواندم که این اثر را استاد مرحوم حمد جاسر، در سه مجلد، در سال 1403 چاپ کرده است. از این که کار کتاب را بر اساس آن انجام نداده بودم، بسیار متأسف شدم. در سفر عمره در شعبان سال 1427 (شهریور 1385) نسخه چاپی آن را در کتابخانه مسجد نبوی به دست آوردم و تازه متوجه شدم چه کار ارجمندی ارائه شده است. حمد جاسر در آنجا مقدمه ای مفصل نوشته و ضمن آن می گوید: این اثر، در نوع خود اثری منحصر به فرداست ومؤلف وقایع را تا سال 972 در آن آورده است. اما این که چرا شخصیت وی مغفول واقع شده، بسا به خاطر تندی های وی درحق علما و قضات و مدرسان باشد. وی می نویسد: نخستین بار چند نفر از علمای مدینه نسخه ای از آن را، در این شهر به دست آورده، آن را استنساخ کردند و نسخه را برای چاپ برای محب الدین خطیب فرستادند. وی آن را بانسخه ای در الأزهر مقابله و در سال 1384 در 714 صفحه به چاپ رساند. به نظر حمد جاسر هر دو نسخه یک اصل داشته وبه شدّت مغلوط بوده و به علاوه، بر اساس مسوده اولِ مؤلف کتابت شده بوده است. این در حالی است که مؤلف بعدها نسخه خود را تکمیل کرده و برابر نیمی از کتاب بر آن افزوده است. مسوده در سال 961 تمام شده اما یادداشت هایی تا سال 972 بر آن افزوده شده است. طبعاً چاپ جدید آن، که از حمدجاسر است، بر اساس نسخه های دیگری که آن اضافات را دارد، فراهم آمده است.

حمد جاسر سپس به بیان شرح حال مؤلف پرداخته و در این باره به تفصیل سخن گفته و در ادامه شرحی از نسخه های مورد استفاده خود هم، ارائه کرده است. چاپ حمد جاسر در سه جلد و طی 1923 صفحه به انجام رسیده و از آنجا تا ص2299 فهارس متعدد کتاب شامل فهرست اعلام، امکنه، اصطلاحات خاص، قبایل، اشعار و کتب است. بخش اصطلاحات آن، به دلیل اشتمال آن ها بر لغات و ترکیبات فارسی و ترکی، عالی است. مؤلف در انتهای نسخه، ضمن اشاره به این که مسوده کتاب در سال 961 تمام شده، گویا چنان اشارت دارد که کتابت نهایی در رجب سال 990 بوده است. این که این تعبیر از کاتب است یا مؤلف، باید تحقیق بیشتری صورت گیرد. ارجاعات مقاله ما همه به چاپ دارالکتب العلمیه است که ناشری است با آثار سرقتی از دیگران و بدون تحقیق که البته به نام تحقیق و تصحیح چاپ می کند.

منابع کتاب

مؤلف در این کتابِ بسیار با ارزش و پر اطلاع، از منابع مختلفی استفاده کرده است که به طور کلی می توان آن ها را شامل دو بخش دانست:

منابع مکتوب: منابع مکتوب وی بسیار گسترده بوده و شامل آثار فراوانی در جغرافی و تاریخ، به خصوص منابع تاریخ و جغرافی مکه است که تنها به اسامی بخشی از آن ها اکتفا می کنیم. گفتنی است، وی به رغم آن که از بسیاری از کتاب های مورد استفاده خود نام می برد، اما در موارد بیشتری مطالبی نقل کرده و منبع آن ها را بیان نکرده است. به هر روی، شماری از منابع او با ذکر برخی از صفحاتی که از آن آثار نقل شده، به این شرح است:

تاریخ مکه ازرقی (1/26)

مرآة الزمان سبط بن جوزی (1/76)

کتاب المشارق (1/109)

مروج الذهب (1/99)

حَجّة الاسلام برهان الدین بقاعی (1/120)

مسالک الابصار که به اسم نویسنده آن، ابن فضل الله از آن نقل می کند (2/73)

تقویم البلدان (2/67، 161)

سفرنامه مکه یک مغربی (که بعد از حج به عراق آمده و گزارشی از مراحل سفر نوشته است (2/73، 80)

خطط مقریزی (2/110)

المسالک و الممالک ابوعبید بکری (1/92، 2/112، 126 و 307)

عجایب البلدان المسمی بخریده (2/112).

السلوک مقریزی (2/146).

نزهة العیون (2/197)

اتحاف الوری (در بسیاری موارد)

العقد الثمین (در بسیاری موارد).

الذیل علی مرآة الزمان (2/248).

عیون التواریخ (2/485)

و ده ها عنوان کتاب دیگر که خوشبختانه بر اساس فهرست نام کتاب ها که حمد جاسر در انتهای چاپ سه جلدی خود از این کتاب آورده، می توان نام آن ها را به دست آورد.

منابع شفاهی: منابع شفاهی وی مطالبی است که او از طریق مسافرت به حرمین وشنیدن از اشخاص یا با نامه نگاری، به برخی از چهره های برجسته در حرمین و گرفتن اطلاعات از آنان، به دست آورده است. این بخش حجم بالایی از مطالب موجود در کتاب را تشکیل می دهد.

از جمله کسانی که مطالب زیادی از او نقل کرده و بیشتر آن ها از طریق نامه نگاری بوده، قطب الدین نهروالی است که فقیه حنفی و قاضی حنفیان مکه و مورخ بوده و کتاب البرق الیمانی و نیز کتابی با عنوان «الاعلام بأعلام بیت الله الحرام» در تاریخ مکه دارد. [8] .

برای نمونه، گزارش سفر حج همسر شاه طهماسب را، خود بر اساس آنچه در مکه دیده، نقل کرده است. وی گزارشی هم از طریق همین قطب الدین نهروالی از شخصی به نام سید مرتضی از احفاد شریف جرجانی که در سال 968 به حج آمده بوده، از روی کار آمدن صفویان از او نقل کرده که خواندنی و حاوی نکات تازه است [9] وی در نقل از نهروالی با عبارت «أخبرنی صاحبنا الشیخ العلاّمة المحقّق البلیغ الأوحد قطب الملة و الدین النهروالی المکی الحنفی ...» [10] . و جای دیگر: «و کتب إلی صاحبنا الشیخ العلامة القطب النهروالی مفتی مکة» [11] . البته نقل های شفاهی، منحصر به آنچه از نهروالی نقل می کند نیست، بلکه موارد دیگر هم وجود دارد [12] .

اطلاعاتوی درباره حوادث دوران حیاتش; یعنی رخدادهای بین940 977 مفصل تر و دقیق تر از بخش های دیگر کتاب است.

گزارش وی از برخی از راه ها یا شهرهای طول مسیر هم شفاهی است. برای مثال، در باره ینبع اشاره می کند که در حال حاضر، قاضی آنجا، رفیق ما برهان الدین ابراهیم بن یحیی شافعی است. سپس می افزاید: تا آنجا که بر من آشکار شد، به جز وی و خانواده اش در این قریه شافعی سنی وجود ندارد. غالب اهالی قرای حجاز، مذهب زیدیه داشته و خون شافعیان را مباح می دانند [13] . وی برکات پدر ابو نمی دوم را در پیری دیده بوده و او را وصف می کند و بعد هم شرحی در باره ابو نمی، فرزندش احمد و سپس حسن به دست می دهد و حتی مطلبی شفاهی از حسن، در سفرش به قاهره نقل می کند [14] . وی حتی مستقیم ازخود ابو نمی هم اخباری نقل کرده است: «فلقد أخبرنی السید الشریف أبونمی بن برکات أمیر مکة ...» [15]