از بررسی آیات و روایات معتبر در مساله مربوط به «عالم برزخ » در مقالات گذشته به این نتیجه رسیدیم که انسانها بعد از مرگ مثل سایر موجودات مادی فانی نشده، از بین نمی روند و در عالمی به نام «عالم مثال » زندگی می کنند و «عالم مثال » قالبی است که روح انسانها در آن قالب تا روز قیامت زندگی خود را خوب یا بد، در فردوس و یا عذاب و گرفتاری، ادامه می دهند . این عالم به نام «عالم برزخ » یا «قالب مثالی » نامیده می شود .
این قالب مثالی، جرم ندارد و مادی نبوده، دارای حجم و وزن نیست و عالم خواب، نمونه ای کامل از عالم مثال است و برای تصویر عالم برزخ، تصویر کیفیت خواب دیدن و جریان و احوال آن کافی است چنانکه از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است که فرمود:
«النوم اخ الموت کما تنامون تموتون و کما تستیقضون تبعثون » .
«خواب برادر مرگ است، همانطور که می خوابید می میرید (و به عالم برزخ و عالم مثال وارد می شوید) و همانطور که بیدار می شوید، برانگیخته می شوید (و قدم به عالم آخرت و عالم سؤال و جواب و عالم بررسی اعمال گذشته در دنیا یعنی روز قیامت وارد می شوید» (1).
در قرآن مجید در سوره زمر آیه 42 چنین می فرماید:
«الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها ...» .
«خداوند نفوس (انسانها) را هنگام مرگ آنها می گیرد و نیز نفوسی را که در عالم خواب نمرده است » .
از آیه و روایت بالا نتیجه می گیریم که اصولا خداوند خواب دیدن را برای انسانها به این جهت قرار داده است که بر آنان احتجاج کند که ارواح شما نیز بعد از مرگ چنین خواهد بود .
روایتی از امام موسی کاظم علیه السلام بر این امر دلالت دارد و آن روایت چنین است:
«انه روی فی الکافی باسناده عن ابی الحسن الکاظم علیه السلام انه قال فی قصة لمنکری المعاد من الامم الماضیة فاحدث الله فیهم الاحلام و لم یکن قبل ذلک فاتوا نبیهم فاخبروه بما راو و ما انکروا من ذلک فقال: ان الله تعالی اراد ان یحتج علیکم بهذا هکذا تکون ارواحهم اذا متم و ان بلیت ابدانکم تصیر الارواح الی عقاب تبعث الابدان » .
«ثقة الاسلام مرحوم کلینی در اصول کافی به سند خود روایتی از امام ابوالحسن امام کاظم علیه السلام نقل می کند که آن حضرت در بیان داستان منکرین روز قیامت از امت های سابق چنین فرمود: خداوند خواب دیدن را در میان آنها قرار داد در حالیکه آنان در مقابل گفتار پیامبرشان به او می گفتند که در مورد آنچه می گوئید که در آینده بعد از مردن رخ خواهد داد، نمونه هائی نشان بده، در پاسخ آنان فرمود:
«خداوند اراده کرده است بر شما از طریق خواب دیدن احتجاج کند بر اینکه ارواح نیز بعد از مردن هم چون خواب دیدن از بدن خارج می شوند و باز با اراده خداوند به هنگام برپائی روز رستاخیز به بدنها بر می گردند تا عقاب الهی را ببینند» .
سؤال و پاسخ
این سؤال قرنها قبل از ظهور اسلام نیز همواره مطرح بوده است که ارواح بعد از مرگ به کجا می روند؟ و چه کیفیتی دارند؟
«مرحوم کلینی » در کتاب «اصول کافی » به سند صحیح از امام هفتم امام موسی کاظم علیه السلام چنین نقل می کند:
«انه قیل له یرون ان ارواح المؤمنین فی حواصل طیر خضر حول العرش » یعنی به آن حضرت گفته شد که گروهی چنین عقیده دارند که ارواح بعد از مرگ در چینه دان پرندگان سبز در اطراف عرش الهی جمع می شوند! و در آن جای می گیرند! آیا به نظر شما این عقیده صحیح است؟
در پاسخ این سؤال امام معصوم روایتی از پیامبر گرامی اسلام چنین نقل فرمود:
«لا، المؤمن اکرم علی الله ان یجعل روحه فی حواصل طیر و لکن فی ابدان کابدانهم » (2).
«پیامبر فرمود: نه، مقام مؤمن بالاتر از این است که خداوند روح او را در چینه دان پرندگان قرار دهد بلکه در بدنهای مثالی مثل بدنهای دنیائی قرار می گیرند» .
مطابق روایات دیگر وارد شده از ائمه علیهم السلام، زندگی در عالم مثال مثل زندگی در عالم دنیا است و هر کاری که در این دنیا انجام می دهیم در آن دنیا نیز با بدنهای مثالی، آنها را انجام خواهیم داد چنانکه در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین وارد شده است:
«فاذا قبضه الله صیر تلک الروح فی قالب کقالبه فی الدنیا فیاکلون و یشربون، اذا قدم علیهم القادم عرفوه بتلک الصورة التی کانت فی الدنیا و الآخرة » .
«هنگامی که خداوند روح انسان را قبض می کند، روح او را در قالبی قرار می دهد مثل قالب دنیائی، پس می خورند و می آشامند و هنگامی که فرد جدیدی از عالم دنیا، نزد آنها برود او را به همان صورت دنیائی می شناسند (یعنی قالب مثالی آنها به قالب دنیایی شان شباهت خواهد داشت) .
و در دنباله روایت قبلی از امام صادق علیه السلام چنین وارد است:
«ان الارواح فی صفة الاجساد فی شجرة الجنة تتعارف و تتسائل فاذا قدمت الروح علی الارواح تقول دعوها فانها قد اقبلت من هول عظیم ثم یسئلونها ما فعل فلان و ما فعل فلان فان قالت لهم ترکته حیا ارتجوه و ان قالت لهم قد هلک قالوا قد هوی هوی ...» (3).
یعنی: «ارواح در عالم مثال صفات و ویژگی های اجساد را دارند و در کنار درختان بهشتی قرار می گیرند (گرچه خود اجسام و جرم آنها را ندارند) و در آنجا همدیگر را می شناسند و از حال هم سؤال می کنند، هنگامی که روحی تازه بر ارواح وارد می شود ارواح به هم می گویند او را به حال خود بگذارید زیرا او تازه از هول و هراس بزرگ و عظیمی (سختی مرگ) خلاصی یافته است .
[پس از آرامش روح تازه وارد] از برخی اشخاص اسم می برند و از حالات آنها در دنیا می پرسند، روح تازه وارد (در قالب مثالی) اگر در جواب آنها بگوید هنوز زنده است، اظهار امید به ملحق شدن وی به آنها را می کنند و اگر بگوید هلاک شده و مرده است می گویند که به آرزوی نفس خود رسیده است .
از این روایت و روایات دیگر شبیه به آن به وضوح استفاده می شود که انسانها بعد از مردن در قالبی شبیه قالب بدن جسمی زندگی می کنند منتها قالب مثالی جرم مادی نداشته، اجزاء و حجم و وزن و ... ندارد .
پی نوشت:
1) کلمات مکنونة من اهل الحکمة و المعرفة، مرحوم ملا محسن فیض کاشانی، ص 139 - 140 .
2) همان، ص 140 - تفسیر المیزان، استاد علامه طباطبائی، ج 15، ص 80 - 81 .
3) همان، ص 141 .
