به مناسبت بیستمین سالگرد شهادت آیت اللّه مجاهد و فقیه فرزانه، شهید حاج آقامصطفی خمینی«ره»، فصلنامه حضور که از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی انتشار می یابد، در آخرین شماره خود، متن گفتگوی با همسر مکرّم حضرت امام خمینی«قده» در باره آن شهید عزیز را منتشر ساخته است. این گفتگوی کوتاه که توسط سرکار خانم مصطفوی، فرزند حضرت امام«قده»، صورت گرفته، نکات خواندنی و ارزنده ای را در بر دارد.
در بیستمین سالگرد شهادت آیت اللّه مجاهد علامه شهید حاج آقامصطفی خمینی(ره) پای صحبت همسر گرامی حضرت امام خمینی(س) می نشینیم.
مادر! چنانچه مطلع هستید اول آبان، بیستمین سالگرد شهادت داداش است، و اگر اجازه می فرمایید چند سؤال کوتاه در باره ایشان از شما می کنیم و امسال به همین مناسبت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(س) سمیناری در قم برگزار می کند. لطفا ابتدا در باره تولد ایشان و خوابی که دیده اید توضیح فرمایید.
چند ماهی از ازدواجمان گذشته بود و من مطلع بودم که باردارم، شبی خوابی دیدم که دیگران تعبیر کردند که بچه پسر است.
در خواب پیرزنی را دیدم که قبلاً هم قبل از ازدواج او را به خواب دیده بودم و می شناختم. بعد از سلام و تعارفات به او گفتم: کجا می روی؟ گفت: پیش حضرت زهرا(س) می روم. گفتم: من هم می آیم، و با هم رفتیم تا به یک در بزرگ باغ رسیدیم، شبیه دری که «باغ قلعه» در قم داشت. وارد باغی شدیم که درخت تبریزی در آن زیاد بود. توی باغ یک قطعه فرش افتاده بود که روی آن یک ملحفه مثل پتو چهارلا شده بود و خانمی با لباس اطلس آبی با گلهای بزرگ مخملی (مثل یک کف دست) نشسته بود، کت تنشان بود و مثل آن کت را مادربزرگم داشت. خانم گیس داشتند و موهایشان تا پایین صورتشان بود، با صورتی کشیده و سبزه. من سلام کردم و خیلی مؤدبانه با آن پیرزن کنار فرش نشستیم. بعد از مدتی خانم بلند شد و رفت. چند دقیقه ای طول
کشید، بچه ای که در کنار فرش توی گهواره پارچه ای (مانند قدیم) بود به گریه افتاد. من بلند شدم و رفتم پیش بچه و عقیده ام شد که آن بچه، امام حسین(ع) است. بچه را بلند کردم، یعنی زیر بازوهایش را گرفتم و با احترام بلند کردم. بچه حدود هشت ماهه بود و بچه چاقی بود.
همین موقع خانم آمد و یک کاسه بلور و بشقاب هم زیر آن بود و آبی هم توی کاسه بود که به نظرم آمد شربت است و برای پذیرایی از ما آورده بودند، کاسه و بشقاب را به دست من دادند و بچه را از من گرفتند و نشستند. من هم کاسه را آوردم و گذاشتم جلوی پیرزن تا احترام کرده باشم و او هم با دست کاسه را به طرف من داد. دقیقه ای گذشت و بیدار شدم و همه گفتند که فرزندم پسر است و نام آن را هم «حسین» بگذاریم.
و چطور اسم مصطفی را انتخاب کردید؟
من خیلی دوست داشتم که نامش «مصطفی» باشد و نمی دانم آقا چه دوست داشتند، ولی من ایشان را راضی کردم و گفتم چون نام پدرتان مصطفی بوده است، بسیار مناسب است و آقا هم راضی شدند و اسمش را «محمد» گذاشتیم، لقبش را «مصطفی» و کنیه اش را «ابوالحسن» گذاشتیم، ابوالقاسم نگذاشتیم که هر سه مشابه حضرت رسول(علیه السلام) نشود.
تولد او در چه تاریخ و در کجا بود؟
21 رجب سال 1309 هجری شمسی در قم، در محله ای نزدیک «عشق علی» که حالا خراب شده است و به آن «الوندیه» می گفتند. دومین خانه ای که اجاره کردیم همین خانه بود. اولین خانه را آقای حاج سیداحمد زنجانی پیدا کرده بودند که شش ماه در آن بودیم، ولی به جهاتی که نمی دانم، صاحبخانه نمی خواست یا کرایه اش سنگین بود، بیرون آمدیم.
در باره تحصیل او و مدرسه رفتن او توضیح دهید.
مصطفی خیلی دیر زبان باز کرد و تا چهار سالگی فقط چند کلمه می گفت.
وقتی شش ساله شد او را به یک مکتب در نزدیکی منزل گذاشتیم که خیلی در حرف زدنش تأثیر داشت. هفت سالگی به مدرسه موحّدی رفت، کسی هم به درس خواندن او توجهی نداشت. اوایل، یعنی تا کلاس سوم، گاهی من او را نگه می داشتم تا درس بخواند. ولی بعد که بزرگتر شد، اصلاً نمی آمد تا درس بخواند فقط به دنبال بازی بود و شبها می آمد و
مقداری نان و پنیر و چای می خورد و می خوابید.
شما همیشه شبها نان و چای می خوردید؟
نه، او کوچکتر که بود زودتر می خوابید و چیزی می خورد (هر چه حاضر بود). گاهی آبگوشت، یا تاس کباب بود و گاهی هم من برایش کته و تخم مرغ درست می کردم. بعدها که 12 10 ساله شد، بیدار می ماند تا با ما شام بخورد.
از شروع دوران طلبگی بفرمایید.
بعد از آنکه شش کلاس درس خواند، دیگر به مدرسه نرفت، زیرا در آن زمان مرسوم اهل علم نبود که بچه ها را به دبیرستان بفرستند. به همین دلیل مشغول تحصیل علوم طلبگی شد.
در هفده سالگی، آقا پیشنهاد کرد که عمامه بر سر بگذارد و لباس روحانی بپوشد. البته، او در اول خیلی رضایت نداشت، ولی آقا چند نفر از دوستان خود را دعوت کرد و در مراسمی او را برای این کار آماده کرد. ظاهرا بعد از آن، وقتی از منزل خارج شده بود و دوستانش او را دیده
بودند، به او تبریک گفته بودند و تشویق کرده بودند. به این ترتیب، او هم بسیار به تحصیل علاقه مند شد و در طلبگی به سرعت رشد کرد، به طوری که معروف بود که خوب درس می خواند و طلبه فاضلی شده است، تا کم کم که بیشتر رشد کرد و خودش به مقامات علمی رسید، حوزه درس تشکیل داد و مدرس شد.
حالا مقداری هم در باره ازدواج ایشان بفرمایید.
ازدواج مصطفی در 22 سالگی بود. یک وقت شایع شد که ما با آقامرتضی حائری وصلت کرده ایم، به طوری که مصطفی می گفت: «وقتی آقای حائری از صحن حرم بیرون می آید، رفقا می گویند که پدرزنت آمد.»
این شایعه به گوش آقا رسیده بود و یک شب آقا از من پرسید که دختر آقای حائری را دیده ای؟ من هم کمی توضیح دادم. آقا گفت: «چطور است این دروغ را راست کنیم؟» گفتم که هر طوری صلاح می دانید. فردا صبح هم آقا پیغام فرستاده بود و ظهر آنها جواب داده بودند و باز آقا پیغام داده بود که همان شب بروند برای صحبت. بعد به ما خبر دادند که مردها رفته اند و ما زنها هم بعدا رفتیم و قرار عقد گذاشته شد.
اما در مورد فرزندان؛ اولین فرزند آنها «محبوبه» بود که مننژیت گرفت و مرحوم شد. دومین فرزند «حسین» است که معمّم و جوان خوبی است، و سومین فرزند «مریم» است که دکتر شده است.
در باره فعالیتهای داداش در دوران انقلاب و دستگیری و تبعید او و آنچه خودشان برای شما تعریف کرده اند بفرمایید.
بعد از تبعید آقا به ترکیه، مصطفی جواب گوی مردم و اجتماعات بود و به فعالیت ادامه داد. به همین جهت او را هم گرفتند و به زندان بردند. دو ماه در زندان بود و بعد از دو ماه او را آزاد کردند، چون عقیده ساواک این بود که دیگر مردم متفرق شده اند و حوادث را از یاد برده اند. مصطفی هم تا آزاد شد به قم آمد و به صحن رفت، و آنجا جمعیت جمع شد و با سلام و صلوات او را به خانه آوردند. دو یا سه روز هم در منزل بود ولی وقتی دیدند که مردم قم هنوز آرام نشده اند، ریختند و او را هم گرفتند و به ترکیه تبعید کردند.
مصطفی می گفت: «چه خوب شد که مرا بردند، چون آن شب را در یک منزل خیلی شیکی گذراندم و جاهای شیک را هم دیدم.»
این خواست خدا بود که مصطفی را به نزد آقا ببرند، زیرا آقا خیلی تنها بود و مصطفی مونس خوبی برای او بود.
فعالیتهای آنها در ترکیه چه بوده است؟
در این یک سال که آنها در ترکیه بوده اند، همه فعالیت آنها کار علمی بوده است. بعدا شنیدم که مصطفی در ترکیه دو کتاب نوشته است. و آن طوری که خودشان می گفتند، داداش از آقا مراقبت می کرده و حتی غذا درست می کرده است. در ترکیه گاهی هم مصطفی با علی بیک (نگهبان آنها) به تماشای اطراف می رفته است.
ورود آقا و داداش به عراق به چه صورتی بوده است؟ آیا شما از آن وقایع اطلاع دارید یا خیر؟
دولت ایران با ترکیه توافق کرده بود که آقا یک سال در ترکیه بماند، ولی دولتهای خارجی به دولت ترکیه اعتراض کرده بودند که مگر ترکیه زندان ایران است که زندانیان سیاسی را به آنجا تبعید می کنند؟ به همین جهت دولت ترکیه بعد از یک سال از نگه داشتن آقا امتناع کرد و با آقا مشورت می کنند که دوست دارند به ایران برگردند یا اینکه به عراق بروند. آقا در جواب گفته بودند: «من باید فکر کنم». روز بعد می روند خدمت آقا و قبل از اینکه آقا نظر خود را بگوید اعلام می کنند که تصمیم بر این شده است که آقا به عراق بروند.
دولت ایران می خواست آقا به عراق بروند تا با وجود علما و مراجع تقلید آنجا مثل آقای حکیم و آقای شاهرودی و آقای خویی، آقا فراموش شود.
داداش می گفت: «ما را آوردند به فرودگاه ترکیه و سوار هواپیمای عراق شدیم و من دقت کردم و دیدم که هیچ کس از مأموران ترکیه به هواپیما نیامدند. در فرودگاه بغداد مقداری پول ایرانی را تبدیل کردم و با آقا بیرون آمدیم و رفتیم کاظمین.»
سال قبل، من و داداش به عراق رفته بودیم و در کاظمین مهمانخانه ای بود به نام «اخوان» که اصلاً ایرانی بود و با داداش دوست
شده بود. آنها به همان مهمانخانه می روند و آقا برای زیارت به حرم می روند و مصطفی هم مشغول تلفن می شود. به آقا شیخ نصراللّه خلخالی که از دوستان آنها بود و از کارگردانان حوزه عراق بود تلفن می کند و وقایع را توضیح می دهد. آقا شیخ نصراللّه هم طلاب و فضلای عراق را جمع می کند جهت استقبال از آقا.
آنها دو روز در کاظمین می مانند و بعد به سامراء می روند و یک شب هم در آنجا می مانند (آقا دیگر در تمام مدتی که در عراق بودیم به سامراء نرفت). از آنجا به سمت کربلا حرکت می کنند. در کربلا مورد استقبال قرار می گیرند و آقای شیرازی منزل خودشان را به امام می دهند و آقا تا آخر همان منزل را در کربلا داشتند.
آقای خلخالی در نجف منزلی را اجاره می کند و به طلبه ها پول می دهد که زندگی تهیه کنند و به سرعت برای آقا در نجف یک منزل با اثاثیه تهیه می شود و وقتی آقا به نجف می آیند، آقایان نجف همه به احترام آقا در منزل آقا جمع می شوند و استقبال می کنند.
حالا که مطلب به اینجا کشیده شد، مختصری هم در باره دستگیری آقا در قم بگویید.
یک شب من دیدم صدای همهمه از کوچه می آید، از اتاق بیرون آمدم و بدون چادر بودم، دیدم که یک نفر از پایین پرید بر سر دیوار خانه. من جا خوردم و در همان تاریکی ایستادم. هیچ کس توی حیاط نبود، من تا خواستم آقا را صدا بزنم دیدم یکی دیگر هم آمد روی دیوار و نفر سوم. تا خواستم بگویم آقا، دیدم از اتاق بیرون آمدند و من با دست اشاره به دیوار کردم، آقا گفتند: آمدم.
به سمت من آمدند و کلید قفسه و مهر خودشان را به من دادند و گفتند: «این پیش شما باشد تا خبر ثانوی من به شما برسد.» من هم گفتم: «به خدا سپردمت.» آقا رفت به طرف مأمورین و با آنها رفت بیرون و احمد هم که حدود 18 ساله بود به دنبال آنها دوید. ظاهرا توی کوچه یک اسلحه به طرف او گرفته بودند و او را به منزل برگرداندند. بعدها که آقا به نجف رفتند توسط آقاشیخ عبدالعلیّ قرهی نامه ای دادند که من مهر را توسط آقای اشراقی به او دادم.
رابطه داداش با شما و آقا چطور بود؟
داداش خیلی هم مرا دوست داشت و هم آقا را. و خیلی مطیع بود و خیلی احترام می کرد. و دوست داشت محبتش را اظهار کند. مثلاً خودش به بازار می رفت و یک لباس برای من تهیه می کرد و می آورد. و آقا هم خیلی به مصطفی احترام می گذاشت. مثلاً به ما می گفت: ناهار نخورید تا مصطفی بیاید. حتی پایش را جلوی مصطفی دراز نمی کرد. البته هیچ وقت آقا پایش را دراز نمی کرد ولی به مصطفی احترام خاصی می گذاشت. وقتی در 30 سالگی فهمید که مصطفی مجتهد است به او اجازه اجتهاد داد.
به مصطفی احترام خاصی می گذاشت. وقتی در 30 سالگی فهمید که مصطفی مجتهد است به او اجازه اجتهاد داد.
مصطفی مورد احترام دیگران هم بود. در مسجد شیخ انصاری درس داشت و می گفتند درس او شلوغ تر از درس آقا می شد. در ضمن خودش هم کتاب می نوشت و به همین دلیل که موقعیت علمی و اجتماعی داشت مورد توجه بود. و همیشه از ایران نیز عده ای مهمان داشت.
شب آخر نیز عده ای مهمان داشت که سحر صغری فهمیده بود فوت کرده؛ تسبیح در دست و در حال خواندن زیارت عاشورا.
او نه فقط خیلی احترام به آقا می گذاشت، خیلی هم مراقبت می کرد، در غذا و در بقیه مسائل خیلی رعایت می کرد حتی اینکه آقا تنها نماند. و در کارهای آقا نظارت می کرد. وقتی کسالتی پیدا می شد، فورا دکتر می آورد و سؤال می کرد که غذا چیست. مقید بود که یا هر روز یا یک روز در میان بیاید و با آقا بنشیند و صحبت کند.
از سیاست خیلی حرف می زدند. اخبار و مسائل جامعه را به آقا منتقل می کرد، چرا که هم بیشتر در اجتماع بود و هم با ایرانیها در ارتباط بود.
به طور کلی این پدر و پسر با هم رفیق بودند و به هم خیلی علاقه داشتند. مرگ داداش هم آقا را خیلی ناراحت کرد. من زن بودم و داد می زدم و گریه می کردم، ولی او مرد بود و مردی که اطرافش بودند و نمی توانست گریه کند. در مردم می گفت من مصطفی را برای آینده اسلام می خواستم ولی در شب من
می دیدم که گریه می کرد. مگر می شود پدر گریه نکند! آقا روز، خودش را نگه می داشت ولی من شبها بیدار بودم و می دیدم که واقعا گریه می کرد. برای مصطفی به طور خاصی گریه می کرد.
همین علاقه بود که برایش چهل نفر را برای نماز وحشت گرفت. و شب هفت شام داد به طوری که هر که می خواهد بیاید بخورد.
از شما شنیده ام که او را در مستحبات شریک کرده بود.
یک روز داشت نماز مستحبی می خواند (قبل از ظهر). گفتم: آقا بدهید مقداری برای مصطفی نماز بخوانند چرا که شاید در بچگی نمازش را با اشکال خوانده باشد (البته نمازش را از 12 سالگی به طور مرتب می خواند). آقا گفتند: «من او را با تمام مستحبات خودم شریک کرده ام» و آقا خیلی مستحبات داشت.
آخرین سؤال که دیگر شما هم خسته شده اید، اینکه آقا مقید بودند که داداش با شخصیتی ممتاز از سایر شهدا معرفی نشود. مثل فوت آقای اشراقی که نگذاشتند به عنوان داماد ایشان برنامه خاصی باشد. آیا شما در این زمینه مطلب خاصی دارید؟
یک روز گفتم: امسال برای داداش سالگرد نگرفتید. گفت: «آن هم مثل سایر شهدا». یعنی نظرش این بود که برای مصطفی به این عنوان که پسر اوست برنامه ای نباشد و امتیازی نداشته باشد.
