معرفی گروههای تحقیقاتی دفتر همکاری حوزه و دانشگاه جامعه شناسی

گروه جامعه شناسی فعالیت خود را از تابستان 1361 به منظور پژوهش در مسائل کلیدی جامعه شناسی به مفهوم عام آن(مردم شناسی، جمعیت شناسی، انسان شناسی زیستی، جغرافیای انسانی و جامعه شناسی به مفهوم خاص آن) با نظر به مبانی و معارف اسلامی شروع کرد.

فعالیت پژوهشی گروه، طبق طرح مصوب، در سه مرحله صورت گرفت. مرحله نخست، تهیه طرحواره جامع مسائل جامعه شناسی بود که در تابستان 1361 با مشارکت حدود سی نفر از اساتید حوزه و دانشگاه، در دانشگاه الزهرا انجام گرفت، و در این مرحله، اساتید محترم دانشگاه ضمن شرکت در کنفرانسهای معارف قرآن استاد مصباح، به همکاری جدی و محققانه با اساتید حوزه در خصوص تهیه طرحواره جامعه شناسی پرداختند، و طی جلسات فراوان بحث و تبادل نظر، آن را تهیه و در قالب یک جزوه به عنوان الگوی راهنمای مرحله دوم طرح منتشر کرده و در اختیار اعضای گروه و سایر صاحبنظران رشته جامعه شناسی قرار داد. ⁽¹⁾

مرحله دوم فعالیت پژوهشی گروه که به صورت کنفرانسهای هفتگی در قم برگزار شد، بحث و بررسی در باب مسائل کلیدی جامعه شناسی (محورهای اصلی طرحواره) را مد نظر داشت. در این مرحله، اساتید حوزه و دانشگاه طبق یک نوع تقسیم کار منظم در قالب کمیته های درون گروهی، به تهیه مقالات تحقیقی در خصوص محورهای یاد شده پرداختند. هر مقاله در سه جلسه بحث و بررسی مورد ارزیابی و نقد قرار می گرفت و سپس در کنفرانسهای گروه ارائه می شد. بخش پایانی هر کنفرانس به نقد و ارزیابی شرکت کنندگان در کنفرانس (اعم از اعضای گروه و سایر شرکت کنندگان) اختصاص داشت. مقالات کنفرانس همراه با نقدها به صورت جزوه هایی تکثیر شده، و در اختیار مراکز آموزش عالی و کتابخانه دانشگاههای کشور قرار گرفت. همچنین در جهت زمینه سازی برای مرحله سوم طرح، جزوه ها به منظور اظهار نظر برای صاحبنظران حوزه و دانشگاه ارسال شد. ⁽²⁾

در مرحله سوم طرح، از طریق بازبینی و تجدید نظر اساسی در مقالات، با توجه به نقدها و اظهار نظرها و تحقیقات مجدد، بخشی از مباحث کنفرانسها در قالب یک جلد کتاب با عنوان «درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی » منتشر شد. ⁽³⁾ این کتاب، نخستین اثرجامعه شناسی بود که با همکاری اساتید حوزه و دانشگاه به صورت یک کار جمعی و با توجه به مبانی اسلامی، مستقیما به برخی از مبانی جامعه شناسی می پرداخت. در تدوام کار پژوهشی گروه، سه محور پی گیری شده است: از یک سو تجدید نظر و بازنگری جدی در کتاب درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی مد نظر قرار گرفت، و بر این اساس مباحث کتاب با افزایش، پیرایش و تکاملی که در تحقیقات بعدی نسبت به آنها صورت گرفت، به سه جلد تبدیل شد; از سوی دیگر برای عمق بخشیدن و گسترش مباحث جامعه شناختی مطرح شده در کتاب، گروه علاوه بر بهره گیری از بیش از یکصد منبع لاتین، به ترجمه بیش از سی مقاله از منابع جامعه شناسی اقدام کرد. محور سوم فعالیت گروه در این مقطع، فیش برداری آیات و روایات بود که در این خصوص بیش از ده هزار فیش تهیه شد، که البته بیشتر ناظر به مباحث مبنایی جامعه شناسی، از قبیل اصالت فرد و جامعه، قانونمندی جامعه و جبرهای اجتماعی است.

هم اکنون در بخش پژوهش گروه جامعه شناسی سه کمیته فعالیت دارند: گروه مؤلفان جلد دوم مبانی جامعه شناسی، گروه مترجمان پروژه ترجمه و نقد کتاب ;[Weber and Islam] نوشته «برایان. اس. ترنر» و گروه مؤلفان جلد اول نظریه های جامعه شناسی. ⁽⁴⁾ گروه در نظر دارد بخشی از فعالیت پژوهشی خودرا در قالب پروژه های تحقیقی، از طریق عقد قرار داد انجام دهد. اعضای گروه هم اکنون ده نفر از اساتید حوزه و دانشگاه می باشند که به صورت مقطعی، پاره وقت و تمام وقت، مشغول فعالیت پژوهشی هستند.

گروه آموزشی

گروه جامعه شناسی به منظور تامین نیروی حوزوی آشنا به مباحث جامعه شناسی، اقدام به برگزاری دو دوره آموزشی کرده است، که برخی از اعضای گروه، نخست برای تکمیل مطالعات خویش و گذراندن مقطعهای بالاتر آموزش جامعه شناسی، در خارج از کشور مشغول تحصیل هستند. گروه دوم آموزشی، سال آخر آموزش خود را می گذرانند، و ان شاءالله در سال تحصیلی 75 - 74 وارد مرحله تحقیق خواهند شد.

در برنامه آموزشی گروه، سعی شده است واحدهای مقطع کارشناسی ارشد مد نظر قرار گیرد، و بر سه محور «مبانی » و «روش تحقیق » و «نظریه های جامعه شناسی » که نقش اساسی را در تحقیقات جامعه شناختی به عهده دارند، تاکید بیشتری شود; همچنین سرمایه گذاری نسبتا زیادی بر آموزش زبان انگلیسی شده که بحمدالله موفقیت چشمگیری حاصل آمده است، و طبق اظهار نظر اساتید محترم، از کیفیت بالایی برخوردار است. گروه آموزشی جامعه شناسی به عنوان کارآموزی تحقیق، موضوعهای متعددی را به شرح زیر فیش برداری کرده است: نهاد آموزش و پرورش، فرهنگ پذیری و جامعه پذیری، گروههای اجتماعی، طبقات و قشربندی اجتماعی، ساخت، سازمان و نهاد اجتماعی، عمل، رفتار و واکنش اجتماعی، آسیب شناسی اجتماعی، تغییرات اجتماعی، نهاد حکومت، نهاد اقتصاد، نهاد خانواده، و مقالات مختلفی را در برخی مسائل جامعه شناسی تهیه کرده است.

سمینارها و کنفرانسهای علمی

از جمله فعالیتهای گروه، برگزاری نخستین سمینار تخصصی جامعه شناسی با عنوان «فرد و جامعه »، در سال 1370 بود که با شرکت جمعی از اساتید و محققان رشته جامعه شناسی از حوزه و دانشگاه برگزار شد، و علاقه مندان به مباحث تخصصی جامعه شناسی در آن شرکت داشتند.

همچنین گروه، اقدام به برگزاری چندین کنفرانس درون گروهی تحت عنوان «فطرت و جامعه پذیری » و «اندیشه تحول در حوزه از منظر امام خمینی(ره)» کرد، که جمعی از علاقه مندان به این مباحث از حوزه و دانشگاه و اعضای سایر گروههای پژوهشی دفتر در آن شرکت کردند.

ارائه مقاله به مجلات علمی و سمینارهای تخصصی، از دیگر فعالیتهای گروه است. مقالات «توسعه و مبانی ارزشی »، «قانونمندی جامعه از دیدگاه قرآن »، «روش وحی و جامعه شناسی »، «مقدمه ای برمبانی جامعه شناسی دینی » از مقالاتی است که اعضای گروه برای مجلات علمی یا سمینارها و کنفرانسهای تخصصی تهیه کرده اند.

شیوه تحقیق در گروه

روند تحقیق در گروه، مراحل زیر را می پیماید:

ابتدا با توجه به دو معیار «مباحث کلیدی و مبنایی » و «نیازها و ضرورتهای نظام آموزشی دانشگاه »، موضوع تحقیق در گروه، مورد بررسی و تصویب قرار می گیرد و زیرمجموعه های عنوان کلی تحقیق مشخص می شود. بر همین اساس، طرح اجرایی و محتوایی تحقیق فراهم می شود. طرح تحقیق از طریق معاونت پژوهشی در شورای دفتر، بررسی و مورد تصویب قرار می گیرد. پس از آن در بین اعضای گروه، تقسیم کار صورت گرفته و هر یک از پژوهشگران گروه، اقدام به تهیه فهرست تفصیلی مباحثی می کند که عهده دار تحقیق آن است. فهرستها در جلسات گروهی مورد بحث و بررسی قرار گرفته به تصویب می رسد، و زمان بندی سه مرحله ای مقاله تحقیقی هر عضو، مشخص می شود. پژوهشگران عضو گروه، مقاله را در سه مرحله برای نقد و بررسی در جلسه گروه ارائه می دهند، و پس از نقد و بررسی هر قسمت، محقق موظف است بر اساس پیشنهادها و انتقادات موردتایید گروه، در مقاله خویش را تکمیل نماید.

پس از تکمیل کل مقالات، مسؤول گروه و یکی از دیگر اعضای گروه، عهده دار ویرایش علمی و نهایی کتاب می شوند، و کتاب پس از ویرایش علمی، تحویل معاونت پژوهشی می شود.

سیاستهای کلی گروه بر سه اصل استوار است: «پرداختن به مسائل کلیدی »، «تامین منابع آموزشی و پژوهشی دانشگاهها» و «در نظر داشتن نیازها و ضرورتهای علمی-تحقیقی جامعه.»

از این رو، گروه به بررسی مسائل مبنایی و تالیف متون می پردازد، و در عین حال در تعیین محورها، واحدهای درسی دانشگاه را مد نظر دارد، و در کنار آن از چندی پیش به بررسی مقالات علمی ناظر به تحقیقات رشته جامعه شناسی همت گمارده است.

استناد به منابع دست اول تا حد امکان، در نظر گرفتن گرایشهای مختلف رشته و دیدگاهها و مکتبهای مختلف جامعه شناسی، رجوع به پیشینه ها و تاریخچه مباحث، عرضه دیدگاههای مذهبی بویژه دیدگاههای اسلامی و ابداع در مباحث و پردازش آنها، اموری است که گروه بر تامین آنها در تحقیقات خود سعی دارد.

آثار گروه

آثار منتشر شده گروه تاکنون عبارت است از:

1 . درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی;

2 . تاریخچه جامعه شناسی ;

3 . مبانی جامعه شناسی(جلد اول);

4 . مجموعه مقالات سمینار تخصصی جامعه شناسی ;

5 . مقالات توسعه و مبانی ارزشی، مقدمه ای بر مبانی جامعه شناسی دینی;

6 . بیش از سی مقاله تحقیقی(حاصل سمینارهای اولیه گروه.)

گزارشی از آثار منتشر شده گروه جامعه شناسی

1 . درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی:

این کتاب، مشتمل بر پنج فصل با عناوین «نگاهی به گذشته تفکرات اجتماعی، تعریف، موضوع و هدف جامعه شناسی، قلمرو جامعه شناسی، روش جامعه شناسی و جامعه چیست؟»، در سال 63 منتشر شد، و پس از دو بار تجدید چاپ مورد بازبینی و تجدید نظر قرار گرفت، و بخشی از آن در دو جلد تحت عناوین «تاریخچه جامعه شناسی » و «مبانی جامعه شناسی »، در سال 1373 به وسیله انتشارات سمت به چاپ رسید.

2 . تاریخچه جامعه شناسی:

در این کتاب، ضمن تاکید بر شناخت پدیده های تاریخی، و با نظر به اهمیت پیشینه رشته های علمی آمده است: شاید از دیدگاهی معرفت شناسانه بتوان گفت، تاریخچه تحولات نظری یک رشته علمی، بخشی از آن علم است.

یکی از اهداف این کتاب، بررسی موضوعات اساسی و زیر بنایی علوم اجتماعی است. در این کتاب، سعی شده نظریات و دیدگاههای جدید به صورت ابتکاری و عمیق بررسی شود، که بیانگر آگاهی از ضرورت بنیان نهادن علم جامعه شناسی برشالوده های مستحکمتر است. بر این اساس، کتاب فوق با مطرح نمودن تفکرات اجتماعی دانشمندان غیر یونانی به فرهنگها و تفکرات دیگر، به عنوان منبع بالقوه ای نگاه می کند که بتوان از آن مفروضات جدیدی استخراج نمود، تا راهگشای نگرش نوین در بازنگری علوم انسانی باشد.

این کتاب در پنج فصل تهیه شده و مباحث زیر را در بردارد:

الف) جامعه شناسی و پیشینه های آن;

ب) اندیشه های دینی و باستانی;

ج) مشرق زمین و طلوع اسلام;

د) دوره نوزایش(رنسانس) تا پیدایش جامعه شناسی;

ه’) تاریخچه جامعه شناسی جدید.

3 . مبانی جامعه شناسی:

در این کتاب نیز سعی بر آن است که مباحث از ویژگیهای یاد شده در تاریخچه جامعه شناسی برخوردار باشد.

کتاب در پنج فصل تهیه شده است و مباحث زیر را دربردارد:

فصل اول: تعریف، موضوع و هدف جامعه شناسی.

فصل دوم: قلمرو جامعه شناسی و رابطه آن با علوم و معارف دیگر، که در این فصل به رابطه جامعه شناسی با فلسفه، جهان بینی، انسان شناسی، ایدئولوژی و معارف بنیادی پرداخته شده است.

فصل سوم: روش تحقیق در جامعه شناسی; شامل تاریخچه، انواع تحقیق، روش و مراحل تحقیق، مشکلات و موانع و نارساییهای تحقیقات اجتماعی و مساله بیطرفی علمی است.

فصل چهارم: پایگاه علمی جامعه شناسی، که به مباحث موضوع، روش و دستاوردهای جامعه شناسی می پردازد.

فصل پنجم: منشا زندگی اجتماعی، که آراء اندیشمندان کهن در یونان و روم، و حکما و اندیشمندان مسلمان را درباره منشا زندگی اجتماعی بررسی می کند.

گروه، آثار زیر را در دست تحقیق و تالیف دارد:

1 . کتاب مبانی جامعه شناسی(جلد دوم)، که سر فصلهای آن عبارت است از: فطرت و جامعه پذیری، قانونمندی جامعه، منشا زندگی اجتماعی، فرد و جامعه، جبرهای اجتماعی و سنتهای اجتماعی در قرآن.

2 . ترجمه و نقد کتاب وبر و اسلام ;(Weber and Islam)

3 . تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام(دیدگاههای جامعه شناختی متفکران مسلمان);

4 . فلسفه علوم اجتماعی.

پی نوشتها:

1 . در بهار همان سال، اعضای حوزوی گروه با همکاری برخی از اعضای دیگر گروهها و با اشراف آقای محمد تقی مصباح یزدی به تدوین طرحواره جامع (فهرست محتوایی نظامدار) انسان شناسی اقدام کرد، که به صورت جزوه ای منتشر شد.

2 . موضوعات مطرح شده در کنفرانسها به قرار زیر است:ااتعریف جامعه شناسی، قلمرو و هدف جامعه شناسی، اهداف جامعه شناسی، رابطه جامعه شناسی با جهان بینی و ایدئولوژی، رابطه جامعه شناسی با انسان شناسی، تبیین رابطه جامعه شناسی با سایر علوم، روش تحقیق جامعه شناسی، پایگاه علمی جامعه شناسی، تاریخ جامعه شناسی وتفکرات اجتماعی، سیری در تفکرات اجتماعی دانشمندان اسلامی، نظریه های جامعه شناسی، اهمیت مفاهیم و اصطلاحات در جامعه شناسی، قانونمندی جامعه، جبرهای اجتماعی و تاریخی، فرد و جامعه، انواع جوامع، جامعه شهری، جامعه روستایی، توسعه و توسعه نیافتگی، نهادهای اجتماعی، نهاد آموزش و پرورش، نهاد اقتصاد، مبحث تعاون، نهاد خانواده، نهاد حکومت، نهاد دین، گروههای اجتماعی، اوقات فراغت، جامعه شناسی معرفت، خدمات اجتماعی، آسیب شناسی اجتماعی، ساخت و سازمان اجتماعی جمعیت، تغییرات اجتماعی، فرهنگ، نابرابری اجتماعی، انسان شناسی زیستی.

3 . در این مرحله، هم به مقتضای نوع پژوهش و هم به دلیل بازگشایی دانشگاهها، تعداد محدودتری از اساتید حوزه و دانشگاه در فعالیت پژوهشی گروه شرکت داشتند. همکاران این مرحله، آقایان: محمود محمدی عراقی، علی محمد کاردان، اکبر میرسپاه، غلامعباس توسلی، محمود رجبی، مهدی طالب، محمود تقی زاده، حمید انصاری، سید محمد میرزایی و عسکری خانقاه بودند.

4 . این گروه، اخیرا تشکیل شده و برنامه ریزی فعالیت آن و تقسیم کار بین اعضا انجام یافته است.