در شماره گذشته ،بخش اول از این مقاله که عهده دار معرفی کتابهای مصطلح الحدیث اهل سنّت است درج گردید. موءلف در بخش نخست، پس از اشاره به ادوار شکل گیری مصطلح الحدیث در اهل سنّت، چهل کتاب متقدم را بررسید. اینک بخش پایانی مقاله که حاوی معرفی 72 کتاب دیگر است منتشر می گردد.
41. تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، حافظ جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی (849 911ق) تحقیق و تعلیق: دکتر احمد عُمَر هاشم، بیروت، دارالکتاب العربی، 1414 ق / 1993م.
در این کتاب عین کتاب «التقریب» نواوی به صورت معرب آمده، آن گاه در پاورقی شرح سیوطی ذکر شده است. نقل اقوال بدون توضیح در این کتاب زیاد است، لذا ابهام زیادی دارد. گاه با عنوان «قلت»، یا «تنبیه»، مطلبی از خود اضافه می کند. از دانشمندان قبل از ابن صلاح که در مقدمه ابن صلاح آرای آنها آمده است و نیز از دانشمندان پس از ابن صلاح، مانند ابن دقیق العید (صاحب المنهل الروی)، عراقی، ابن حجر عسقلانی و طیبی نیز نقل قول کرده است. این کتاب یک دوره مصطلح الحدیث اجتهادی است و مرجع تحقیق خوبی جهت آشنایی با آرای دانشمندان در مورد یک مسئله است. سیوطی در این کتاب دایره تنویع علوم حدیث را تا 93 نوع توسعه داده است که یا بیان توسعه بلقینی است و یا این که خود بدان افزوده است. سیوطی هر جا که نوعی را اضافه کرده است بدان اشاره می کند، مثلاً در نوع 78 می نویسد:
...ما رواه الصحابة عن التابعین عن الصحابة. هذا نوع زدتُه انا. و قد الف فیه الخطیب و قد انکر بعضهم وجود ذلک و قال: ان روایة الصحابة عن التابعین انما هی فی الاسرائیلیات و الموقوفات، و لیس کذلک فمن ذلک حدیث سهل بن سعد الانصاری عن مروان بن الحکم عن زید بن ثابت ان النبی (ص) ....
در جای دیگر چنین می افزاید:
...النوع التاسع و الثمانون: «معرفة اسباب الحدیث» (ص 343). هذا النوع ذکره البلقینی فی محاسن الاصطلاح، و شیخ الاسلام فی النخبة، و صنف فیه ابو حفص العکبری و ابوحامد بن کوتاه الجوباری.قال الذهبی لم یسبق الی ذلک....
النوع الحادی و التسعون «معرفة من لم یرو الاّ حدیثا واحداً» هذا النوع زدته انا.
42. الفیة الحدیث (نظم الدرر فی علم الاثر)، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر السیوطی (849 911ق)، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق/1993م.
این الفیه چنین آغاز می شود:
للّه حمدی، و الیه استند
و ما ینوب فعلیه اعتمد
ثم علی نبیّه محمد (ص)
خیر صلاة و سلام سرمد
و چنین ادامه می یابد:
علم الحدیث ذوقوانین تحد
یدری بها احوال متن و سند
فذانک الموضوع و المقصود
ان یعرف المقبول و المردود
سیوطی می گوید: من این الفیه را در پنج روز سرودم:
نظمتها فی خمسة الایام
بقدرة المهیمن العلاّ م
این کتاب با شرح و تحقیق احمد محمد شاکر نیز چاپ شده است. محقق در 220 صفحه مقدمه آن، راجع به پیدایش و سیر تاریخی مصطلح الحدیث و شخصیت سیوطی و الفیه و شروح الفیه و خصوصیات شروح سخن گفته است. این کتاب همچنین توسط شیخ محمد بن علامه علی بن آدم بن موسی الاتیوبی (مدرس دار الحدیث خیریة مکة المکرمة) با نام اسعاف ذوی الوطر بشرح نظم الدرر فی علم الاثر شرح شده و در دو مجلد توسط مکتبة الغرباء الاثریة در مدینه و به سال 1414ق به چاپ رسیده است.
43. البحر الذی ذخر فی شرح الفیة الأثر، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر السیوطی (849 911ق)،تحقیق و تعلیق: ابی انس انیس بن احمد بن طاهر الاندونیسی، مدینة المنورة، مکتبة الغرباء الاثریة، 1420ق / 1999م.
سیوطی الفیه خود را شرح کرده و آن را قطر الدرر علی نظم الدرر نام نهاد و پس از مدتی نام آن را به البحر الذی ذخرفی شرح الفیة الاثر تغییر داد. او در این کتاب، مباحث مصطلح الحدیث را به شکل مبسوط و با عبارات شیوا و روشن، مورد بحث قرار داد است. بر خلاف تدریب الراوی که به دلیل التزام به حفظ انشای نووی، مطالب را بسیار گنگ و مبهم مطرح کرده، این کتاب بسیار شیوا و فصیح نوشته شده است. این کتاب در سه جلد به چاپ رسیده است؛ همراه با مقدمه 220 صفحه ای محقق که خود یک کتاب مستقل در باره پیدایش مصطلح الحدیث، سیر تاریخی آن، سیوطی و شخصیت وی در علم حدیث، الفیه سیوطی و شروح آن و خصوصیت شرح حاضر است.
44. الفلک الدوار فی علوم الحدیث و الفقه و الاثار، السید صارم الدین ابراهیم بن محمد الوزیر(834 914ق)، تحقیق و تعلیق: محمد یحیی سالم عزان، صعدة (یمن)، مکتبة التراث الاسلامی؛ صنعاء، دار التراث الیمنی، چاپ اول، 1415ق / 1994م.
نویسنده که خود زیدی مذهب است در این کتاب تلاشها و نقش شیعه را به طور عموم و زیدیه را به طور اخص در زمینؤ علم الحدیث بیان می کند. مقدمه موءلف دو قسم است. قسم دوم که صفحه های 194 تا 220 را شامل می شود، دربارؤ مصطلح الحدیث است:
خبر واحد، مشهور، مستفیض، فرد، غریب، شاهد، متابع، صحیح، حسن، ضعیف، محفوظ، معروف، منکر، مضطرب، مقبول، محکم، مختلف الحدیث، ناسخ و منسوخ، مردود، معلق، معضل، منقطع، مرسل، متروک، منکر، مقلوب، مصحّف، محرّف، مختلط، صحابی، مسند، مقطوع، علو، موافقة، مساواة، مصافحة، روایة الاقران، مدبج، مسلسل، صیغ الاداء، طرق الروایة، المقبولة و المردودة، مراتب الجرح، مراتب التعدیل
45. فتح الباقی بشرح الفیة العراقی، ابو زکریا محمد الانصاری السنیکی الازهری (م 926ق)، تحقیق و تعلیق: الحافظ ثناء اللّه الزاهدی (از علمای پاکستان)، بیروت، دار ابن حزم الجامعة الاسلامیة، 1420ق / 1999م؛ صادق آباد پاکستان.
این کتاب شرح نسبتاً جامعی از الفیه عراقی است، به طوری که کلمه به کلمه اشعار الفیه را توضیح داده و شرح کرده است.
کتب تألیف شده در قرن دهم را می توان چنین نام برد:
46. قَفْو الأثر فی صَفْو علوم الأثر، الامام العلامة رضی الدین محمد بن ابراهیم الحلبی الحنفی الشهیر به ابن الحنفی (908 971ق)، تحقیق: عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مکتب المطبوعات الاسلامیة ؛ بیروت، دار البشائر الاسلامیة، چاپ دوم، 1408ق.
موءلف این کتاب، شرح نخبة الفکر را مختصر کرده است. این کتاب همراه با کتاب بلغة الاریب فی مصطلح آثار المبیب از امام الحافظ المحدث اللغوی محمد مرتضی الزبیدی (م 1205ق) چاپ شده است.
47. شرح الدیباج المذهب فی مصطلح الحدیث، شمس الدین محمد الحنفی التبریزی المشتهر بمنلاحنفی (از علمای قرن دهم)، مصر، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، چاپ دوم، 1371ق / 1951م.
این کتاب شرح بر کتاب الدیباج المذهّب، تألیف السید الشریف علی بن محمد الجرجانی الحنفی از علمای قرن نهم است.
48. شرحُ شرحِ نخبة الفکر فی مصطلحات اهل الأثر، علی بن سلطان محمد الهروی القاری (930 1014ق)، مقدمه: الشیخ عبد الفتاح ابوغدّة، تحقیق و تعلیق: محمد نِزار تمیم و هیثم نِزار تمیم، بیروت: شرکة دار الارقم بن ابی الارقم، 1415ق / 1994م.
کتاب همراه با شرح نخبة الفکر (نزهة النظر) است که متن نزهة النظر در بالا و شرح آن در پایین آمده است.
49. الیواقیت و الدرر، محمد المدعو عبد الروءوف المناوی (952 1021)، تحقیق: دکتر مرتضی الزین احمد (استاد دانشکده علوم اسلامی و عربی دانشگاه امام مهدی سودان)، ریاض، مکتبة الرشد، 1999م.
این شرح از شروح کلمه به کلمه نزهة النظر است و از تعلیقاتی سودمند برخودار است.
50. مقدمة فی اصول الحدیث، المحدث الجلیل الشیخ عبد الحق الدهلوی (958 1052ق)، تقدیم و تعلیق: سلمان الحسینی الندْوی، بیروت، دار البشائر الاسلامیة، چاپ دوم، 1406ق / 1986م.
کتاب بدون مقدمه موءلف، ولی با مقدمه سی صفحه ای از محقق درباره تاریخچه این علم و شرح مختصری از زندگی موءلف آغاز می شود.
مطالب کتاب شامل این فصول است:
الفصل الاول: فی تعریف الحدیث و انواعه. الفصل الثانی: فی تعریف السند و المتن و عوارضهما. الفصل الثالث: فی الشاذ و المنکر و المعلل و الاعتبار. الفصل الرابع: فی الصحیح و الحسن و الضعیف. الفصل الخامس: فی العدالة و وجوه الطعن المتعلقة بها. الفصل السادس: فی الغریب و العزیز و المشهور و المتواتر. الفصل السابع: فی تعدد مراتب الضعیف و الصحیح و غیره و بعض اصطلاحات الترمذی. الفصل الثامن: فی الاحتجاج بالحدیث الصحیح و الحسن و الضعیف. الفصل التاسع: فی مراتب الصحیح و عدد الصحاح و کتبها. الفصل العاشر: فی الکتب الستة المشهورة.
کتاب در قطع کوچک در 112 صفحه به چاپ رسیده است. دوره ششم: عصر رکود و جمود
این دوره شامل قرنهای یازدهم تا سیزدهم است. چنان که محمد محمد ابو زهر در کتاب خود الحدیث و المحدثون بیان می کند، پایان قرن دهم در بیان اهل سنت، پایان عصر تلاشهای علمی محدثان است و در قرنهای یازدهم تا سیزدهم کار درخشانی در حوزه حدیث و به تبع آن مصطلح الحدیث دیده نمی شود. از جمله کتب قرن یازدهم کتاب زیر را می توان نام برد:
51. شرح البیقونیة فی مصطلح الحدیث، محمد بن صالح بن عثیمین، تحقیق: ابوعبد اللّه سید بن عباس الجلیمی، قاهره، مکتبة السنة، الدار السلفیة، چاپ اول، 1415ق/ 1995م.
اصل کتاب، منظومه ای در مصطلح الحدیث است از عمر بن محمد بن فتوح الدمشقی البیقونی الشافعی که تا قبل از 1080ق / 1669م زنده بوده است. وی از علمای حدیث و اصول فقه است و کتاب فتح القادر المغیث در زمینؤ حدیث از وی است. محمد بن صالح بن عثیمین، منظومه وی را شرح کرده است. این منظومه در 34 بیت سروده شده و چنین آغاز می شود.
ابدأ بالحمد مصلیا علی
محمد خیر نبی ارسلا
و ذی من اقسام الحدیث عدة
و کل واحد اتی وحده
ولها الصحیح و هو ما اتصل
اسناده و لم یشذا و یعل
و چنین پایان می یابد:
و الکذب المختلق المصنوع
علی النبی فذلک الموضوع
و قد أتت کالجوهر المکنون
سمیتها منظومة البیقونی
فوق الثلاثین باربع أتت
قسامها ثم بخیر ختمت
در قرن دوازهم کتب زیر را می توان نام برد:
52. توضیح الافکار لمعانی تنقیح الأنظار، العلامة محمد بن اسماعیل الامیر الحسنی الصنعانی صاحب سبل السلام (1099 1182ق)، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، دار الفکر، 1366ق / 1947م.
این کتاب شرح تنقیح الانظار فی علوم الاثار، تألیف حافظ محمد بن ابراهیم معروف به ابن الوزیر (م 840ق) است که صنعانی آن را شرح کرده است. در این کتاب، متن تنقیح الانظار در پرانتز و شرح شارح به دنبال آن آمده است. کتاب در دو جلد چاپ شده است.
53. قصب السکر نظم نخبة الفکر، العلامه محمد بن اسماعیل الصنعانی.
وی کتاب نخبة الفکر را به نظم در آورده و در 206 بیت سروده است.
در قرن سیزدهم کتب زیر را می توان یاد کرد:
54. توجیه النظر الی اصول الأثر، طاهر بن صالح بن احمد الجزائری الدمشقی (1268 1338ق) (1858 1920م)، بیروت: دار المعرفة. پایان تألیف کتاب سال 1328ق است.
مطالب کتاب شامل این موارد است:
بیان معنی الحدیث، سبب جمع الحدیث فی الصحف و ما یناسب ذلک، تثبت السلف فی امر الحدیث خشیة ان یدخل فیه ما لیس منه، تمییز علماء الحدیث ما ثبت منه ممالم یثبت و فیه فوائد اقسام الخبر (واحد و متواتر)، اقسام الحدیث (صحیح حسن ضعیف)، خلاصه کتاب علوم الحدیث حاکم نیشابوری، حدیث معلل و اختصار کتاب علل الحدیث ابن ابی حاتم الرازی، روایة الحدیث بالمعنی و ما یتعلق بذلک.
55. مقدمة فی مصطلح الحدیث، العلامه عبد القادر بن احمد بن مصطفی بن بدران الدوْمی ثم الدمشقی الحنبلی (1265 1346ق)، اعتنی بها: ابوبکر نور الدین بن صلاح الدین طالب، ریاض، دار اطلس للنشر و التوزیع، چاپ اول، 1420ق / 1999م.
مطالب کتاب شامل این عناوین است:
الفصل الاول: تاریخ تدوین السنة النبویة. الفصل الثانی: کشف حال الوضاعین. الفصل الثالث: فی بعض اصطلاحات المحدثین (شامل: صحابی، تابعین، محدث، حافظ، خبر، اثر، سنت، اسناد، متن، صحیح، حسن، ضعیف و انواع هر یک). اصل متن کتاب 53 صفحه است. دوره هفتم: عصر بیداری و بازگشت به حدیث
قرن چهاردهم و عصر حاضر به یک معنا در جهان اهل سنت و به تبع آن در میان شیعه، عصر بازگشت مجدد به حدیث است. یکی از عوامل مهم این بازگشت، حملات مستشرقان به اسلام در این قرن است که موجب شد دانشمندان مسلمان به قرآن و حدیث روی آورند.
این بازگشت، آثار فرهنگی متنوعی را در پی داشت؛ لذا می توان عصر کنونی را عصر پیدایش کتب متنوع در حوزه حدیث برشمرد که عالمان، علاوه بر تدوین کتب جامع مصطلح الحدیث، به تألیف کتابهایی مستقل در شعبه های مصطلح الحدیث پرداختند.
در دسته اول کتب زیر را می توان برشمرد:
56. 120 سوءال و جواب فی مصطلح الحدیث و علومه، (و هو کتاب دلیل ارباب الفلاح لتحقیق فی الاصطلاح)، العلامة الشیخ حافظ احمد الحکمی (1342 1377ق)، قاهره، دار الحرمین، چاپ اول، 1419ق / 1999م.
نویسنده کتاب، شیخ حافظ بن احمد بن علی الحکمی از علما ادب حیزان (بین حجاز و یمن) است. این کتاب در حقیقت برگرفته از کتاب 200 سوءال و جواب فی العقیدة الاسلامیة است که بخش تحقیق دار الحرمین 120 سوءال آن را جداگانه چاپ و تحقیق کرده است. در این کتاب در تمام زمینه های علم مصطلح الحدیث اهل سنّت، سوءال و جواب با ذکر منبع و مصدر جواب آمده است. پاسخ سوءالات گاه کوتاه و گاه چون مطلب، کلی بوده است، به تفصیل آمده است، به طوری که چند صفحه برای یک سوءال اختصاص یافته است. از نمونه سوءالهای این کتاب می توان مورد زیر را ذکر کرد:
سوءال 48: «ما حکم مرسل الصحابی؟»
ج قال النووی رحمه اللّه «ما تقدم من الخلاف فی المرسل کله فی غیر مرسل الصحابی: اما مرسل الصحابی کاخباره عن شی ء فعله النبی(ص) او نحوه مما یعلم انه لم یحضره لصغر سنه او لتأخر اسلامه او غیر ذلک، فالمذهب الصحیح المشهور الذی قطع به جمهور اصحابنا و جماهیر اهل العلم انه حجة، و اطبق المحدثون المشترطون للصحیح القائلون بأن المرسل لیس بحجة علی الاحتجاج به وادخاله فی الصحیح، و فی صحیحی البخاری و مسلم من هذا ما لایحصی».
57. قواعد فی علوم الحدیث، ظفر احمد بن لطیف العثمانی التهانوی (1310 1394ق)، تحقیق و تعلیق: عبدالفتاح ابوغدة، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیة، چاپ اول، هند، 1348ق / 1930م؛ چاپ پنجم، ریاض، 1404ق / 1984م.
کتاب مطالب و مباحث را به طور تحلیلی بحث و بررسی کرده و شامل مطالب زیر است:
مقدمه: المبادی و الحدود (تعریف علم الحدیث روایة و درایة فایده و موضوع آن). حدود الفاظ تستعمل فی هذا العلم (حدیث اثر متن سند اسناد مسنَد مسنِد محدث حافظ حجة حاکم). انواع الحدیث (صحیح حسن ضعیف متواتر مشهور آحاد مستفیض عزیز غریب مسند متصل مرفوع معنعن معلق منقطع مرسل مدرج مسلسل مصحف محرف موقوف مقطوع معضل مدلس شاذ محفوظ منکر معروف موضوع متروک معلل مضطرب مقلوب مزید مهمل شاهد متابع اعتبار محکم مختلف الحدیث ناسخ و منسوخ طبقه صحابی تابعی مخضرم).
الفصل الاوّل: فی ان التضعیف و التوثیق للرجال و التصحیح و التحسین للاحادیث امر اجتهادی. الفصل الثانی: فی بیان ما یتعلق بالتصحیح و التحسین من قواعد مهمة و اصول.
الفصل الثالث: فی حکم العمل بالحدیث الضعیف فی فضائل الاعمال. الفصل الرابع: فی حکم الرمغ و الوقف و الوصول و القطع، و فی حجیة اقوال الصحابة و اجلّة التابعین و فی حکم الزیادة من الثقة. الفصل الخامس: فی احکام المرسل من الاحادیث و الاخبار و المدلس منها و المعلق و المنقطع و المعضل. الفصل السادس: فی المضطرب و احواله. الفصل السابع: فی اصول الجرح و التعدیل و الفاظهما و اسباب الجرح.
فائدة: ... ذکر الفاظ التوثیق من المرتبة الاولی حتی الثالثة و انها یحتج بأهلهل.
ذکر الفاظ الجرح و مراتبها و حکم من وُصِف بها.
تنبیه: 2 . فی الفرق بین قولهم حدیث منکر و منکر الحدیث و یردی المناکیر.
4 . تضعیف الراوی قد یکون بالنظر عن هو اقوی منه و نماذج من ذلک.
6 . فی بیان المراد من قولهم فی الراوی و لیس مثل فلان.
7 . لا یلزم من قولهم: (انکر ما رواه فلان کذا) ضعف الحدیث او ضعف راویه و بعض النماذج.
8 . قولهم فی الراوی: له اوهام، او یهم فی حدیثه او یخطی ء فیه، لاینزله عن درجة الثقة و شرح ذلک
58. الموجز فی مصطلح الحدیث، موسی النّوّی العربی، دمشق، مکتبة الغزالی، چاپ اول، 1417ق / 1996م.
کتاب در قطع کوچک در 96 صفحه شامل مطالب زیر است:
الباب الاول: تعریف عام بمصطلح الحدیث. الباب الثانی: فی علوم رواة الحدیث، (صفة الرواة، الجرح و التعدیل و مراتبه و مصادره).
الباب الثالث: فی علوم رواة الحدیث (آداب طالب الحدیث و المحدث و کیفیة السماع و تحملها). الباب الرابع: فی علوم الحدیث من حیث القبول او الرد (صحیح حسن ضعیف موضوع علامات وضع و...). الباب الخامس: فی علوم المتن (قدسی مرفوع موقوف مقطوع غریب ناسخ و منسوخ مختلف الحدیث او مشکله محکم الحدیث) الباب السادس: فی علوم السنه: 1 . من حیث الاتصال (متصل مسند معنعن موءنّن مسلسل العالی النازل المزید) ؛ 2 . من حیث الانقطاع (منقطع مرسل معلق معضل مدلس المرسل الخفی). الباب السابع: فی العلوم المشترکة بین السند و المتن ؛ تفرد الحدیث (غریب اِفراد)، تعدد رواة الحدیث (متواتر مشهور مستفیض عزیز تابع شاهد)، اختلاف روایة الحدیث (زیادة الثقات شاذ محفوظ منکر و معروف مضطرب مقلوب مدرج مصحف المعل او المعلل)
59. أسئلة و اجوبة فی مصطلح الحدیث، مصطفی بن العَدَوی، ریاض، دار المسلم للنشر و التوزیع، چاپ اول، 1414ق.
کتاب شامل 175 سوءال و جواب در زمینه مصطلح الحدیث است. سوءالات کتاب پیرامون: این موضوعات است: اهمیة علم الحدیث، معنی سند و متن، اقسام الحدیث بالنسبة لعدد الطرق، المتواتر، آحاد (مشهور عزیز غریب)، اقسام الحدیث صحةً و متناً، المستدرک و المستخرج، مراتب الحدیث الصحیح، المجهول و المختلط، الفرق بین المسانید و المعاجم و السنن، الحدیث الموضوع، حسن، ضعیف (منقطع مغلوب مدلس مقطوع)، المعلق مسند، متصل، مرفوع، موقوف، تدلیس (فی الاسناد التسویة الشیوخ العطف)، العنعنات فی الصحیحین، المدرج المعضل، المضطرب، الشاذ، المنکر، علل، تفرد، اعتبار، متابع، شاهدانواع تحمل الحدیث، الاسناد العالی و النازل، ناسخ و منسوخ، مخضرم، تابعی، صحابی، الموءتلف و المختلف....
60. دراسات فی علوم الحدیث، محمد عوض الهزایمة (مدرس فی کلیة الخوارزمی، عمان اردن)، تقدیم: الدکتور امین القضاة، عمان، دار عمار، چاپ دوم، 1411ق / 1991م.
مطالب کتاب به این شرح است: معانی مصطلحات علوم الحدیث، مکانة النسة النبویة و اهمیتها، شروط الحدیث الصحیح، شروط الحدیث الحسن، تمییز بین القرآن الکریم و الحدیث القدسی، تمیز بین الحدیث القدسی و الحدیث النبوی، انواع الضعف و سبب ضعف کل نوع علم الجرح و التعدیل ....
در پایان کتاب 29 سوءال گزینه ای و نُه سوءال تشریحی مطرح شده است. کتاب برای دانشجویان دانشکده های اردن نوشته شده است.
61. التمهید فی علوم الحدیث، الدکتور همام عبد الرحیم سعید، عمان، دارالفرقان، 1992م.
مطالب کتاب شامل این عناوین است:
الوحدة الاولی: تعریف بالحدیث و السنة و السنه و المتن و الصحابی و التابعی. الوحدة الثانیة: تعریف بعلوم الحدیث و نشأتها و تطورها و الکلام عن الکتابة و التدوین و التصنیف و الروایة باللفظ و الروایة بالمعنی. الوحدة الثالثة: المتواتر و الاحاد و الاسناد و العالی و الاسناد النازل و المرفوع و الموقوف و المقطوع. الوحدة الرابعة:
الوحدة الخامسة: الحدیث الصحیح و اهم کتب الصحة. الوحدة السادسة: تعریف الحدیث الحسن. الوحدة السابعة: تعریف الحدیث الضعیف و انواعه و حکم الاحتجاج به. الوحدة الثامنة: تعریف الموضوع و اسباب الوضع. الوحدة التاسعة: الجرح و التعدیل و اهمیة و کیفیة معرفة العدالة و الجرح.
62. النکت علی نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر للحافظ ابن حجر العسقلانی، علی بن حسن بن علی بن عبد الحمید الحلبی الاثری، الریاض، دار ابن الجوزی، چاپ سوم، 1416ق / 1995م.
موءلف در مقدمه کتاب چنین آورده است: « ...جد العزم منی علی تحقیق «النزهة» و تنقیحها و ضبط نصها و تجویدها....» .
63. تأملات فی الحدیث عند السنة و الشیعة، تألیف: زکریا عباس داود، بیروت، دار النخیل، چاپ اول، 1416ق / 1995م.
موءلف که خود شیعی مذهب است به بحثی تطبیقی پیرامون حدیث شیعه و اهل سنت پرداخته است. بعضی از مطالب کتاب عبارت است از:
السنة عند الفقهاء و المحدثین الشیعة و السنة، الحدیث و معانیه اللغویة و الاصطلاحیة، الفرق بین الحدیث و الخبر و الاثر، الحدیث فی اصطلاح محدثی الشیعة، الفرق بین القرآن و السنة، دلیل حجیة السنة (من القرآن و العقل). الفصل السادس: تعریف علم الحدیث درایة، سند، متن، اقسام الحدیث عند السنة و الشیعة، صحیح، حسن، موثق، ضعیف، انواع الضعیف (معلق مرسل مقطوع معضل مدلس مضمر معلل مضطرب مقلوب متروک منکر).
این کتاب پژوهش ارزشمندی در زمینه حدیث مقارن است.
64. تیسیر علوم الحدیث للمبتدئین، مع تدریبات عملیة تعین الطالب علی ممارسة هذا العلم، ابو عبد الرحمن عمر و عبد المنعم سلیم، دبی، مکتبة الصحابة ؛ قاهره، مکتبة ابن تیمیة، چاپ اول، 1417ق / 1997م.
مطالب کتاب شامل این عناوین است:
القسم الاوّل: مذکرة اصول الحدیث للمبتدئین ؛ تعریف علم الحدیث، حدیث، خیر، اثر، حدیث صحیح، عدالت و ضبط، اول من جمع الحدیث الصحیح ...الحدیث الحسن و الضعیف، اقسام الضعیف: 1 . الحدیث الضعیف بسبب السقط عن السند (مرسل منقطع معضل معلق مدلّس) 2 . الضعیف بسبب الطعن فی عدالة الراوی (موضوع متروک) 3. الضعیف بسبب الطعن فی ضبط راویه (منکر مدرج مختلط مزید مقلوب مضطرب معلل مسلسل مرفوع موقوف مقطوع).
القسم الثانی: مذکرة الجرح و التعدیل.
القسم الثالث: مذکرة علل الحدیث للمبتدئین ؛ حدّ الحدیث المعلل، اقسام العلل، العلة بین الفقهاء و المحدثین، مراحل دراسة السند، انواع الاختلاف بین الرواة (1 . فی وقف الحدیث و رفعه 2 . فی وصل الحدیث و ارساله 3 . فی ابهام راو و تعریفه). الاختلاف علی راو فی: 1 . السند علی وجهین او وجوه عدة 2 . تصریح احد الرواة بالسماع من شیخه 3. اسم شیخه و فی متن الحدیث 4 . زیادة فی متن الحدیث 5 . زیادة فی سند الحدیث 6 . لفظة من الفاظ الحدیث 7 . متن الحدیث و حکمه الشرعی 8.مخرج الحدیث.
اجناس العلل.. تدریبات عملیة علی دراسة الاسانید و اکتشاف العلل (16 تمرین)
موءلف ابتدا در مورد هر حدیث تعریف آن را ذکر می کند، سپس مثالی در آن زمینه می آورد و اگر توضیحی افزون بر تعریف لازم باشد بیان می کند و آن گاه به حکم احتجاج به آن حدیث می پردازد و در پایان هر مبحث نیز سوءالاتی می آورد. از جمله تدریبات می توان «التدریب الاول» را ذکر کرد:
اخرج ابن ابی عاصم فی «السنة» (64) و ابن ماجة (3993) حدیثاً من طریق هشام بن عمار، عن الولید بن مسلم، عن الاوزاعی، عن قتادة، عن انس مرفوعاً:
ان امتی ستفترق علی اثنین و سبعین، کلها فی النار الاّ واحدة و هی الجماعة»
و اخرج ابو القاسم الاصبهانی فی «الحجة فی بیان المحجة» (18) من طرق عن جماعة عن الاوزاعی، حدثنی زید الدقاشی، عن انس به.
منهم: معاویة بن صالح، و ابو اسحاق الفزاری، و عیسی بن یونس.
* اِکْتَشِف العلة فی سند هذا الحدیث، و رجّع الوجه المحفوظ
*الجواب:
لو نظرنا فی السندین المذکورین، لوجدنا أنه قد اختلف فی روایة هذا الحدیث علی الاوزاعی، فالسند الاول ظاهره الصحة. ولکن یبقی الاختلاف علی الاوزاعی فیه.
و الولید بن مسلم من اصحاب الاوزاعی، ولکنه قد خولف فی سنده عن الاوزاعی، خالفه الأکثر و الأتقن، فلاشک أن روایتهم هی الأصح.
ولکن یرد هنا: ان الوهم فی السند الاول قد یکون ممن هو دون الولید بن مسلم، ألا و هو هشام بن عمار، فانه کان قد تغیر، و کان یلقن فیتلقن، و قد انکر علیه غیر حدیث اخطأ فیه، فالحمل علیه فی هذا الوهم أولی من الحمل فیه علی الثقة الضابط و من هنا یتضح لنا: ان السند الاول شاذ و ان الوجه المحفوظ عن الاوزاعی هو الوجه الثانی، و هو معلول بضعف یزید الرقاشی.
65. معجم مصطلحات الحدیث، سلیمان مسلّم الحرش، حسین اسماعیل الجمل، الریاض، مکتبة العبیکان، چاپ اول، 1417ق / 1996م.
شیوه موءلفان چنین است که هر اصطلاحی را که تعریف می کنند در پاورقی نام کتابها و شماره جلد و صفحات آن را که اصطلاح در آن تعریف شده است ذکر می کنند. مثلاً در صفحه 66 تحت عنوان شاهد چنین آمده است:
هو الحدیث المشارک لحدیث آخر فی اللفظ و المعنی فقط مع الاختلاف فی الصحابی، فالفرق بین الشاهد و المتابع اختلاف الصحابی فی الشاهد و اتحاده فی المتابع علی الاصح.
آن گاه در پاورقی آمده است:
علم الحدیث: ابن صلاح: الباعث الحثیث: ابن کثیر، المقنع: ابن ملقن، التقیید و الایضاح: عراقی، النکت علی کتاب ابن الصلاح: ابن حجر، فتح المغیث: السخاوی، تدریب الراوی: السیوطی، قفوالاثر: ابن الحنبلی، الیواقیت و الدرر: المناوی، توضیح الافکار: الصنعانی. این موارد همراه با شماره صفحات کتب آمده است.
این کتاب شامل 65 اصطلاح است و در پایان مختصری از زندگی 28 تن از اعلام مصنفین ذکر شده است.
66. الاجتهاد فی علم الحدیث و اثره فی الفقه الاسلامی، الدکتور علی تایف بقاعی، بیروت، دار البشائر الاسلامیة، چاپ اول، 1419ق / 1998م.
این کتاب رساله دکتری موءلف است که در سال 1418ق / 1997م از آن دفاع شده است.
کتاب با تقریظ دکتر نور الدین عتر (استاد راهنما) و دکتر وهبة زحیلی (استاد مناقش) و دکتر کامل موسی (استاد مناقش) آغاز می شود.
بعضی از مطالب کتاب عبارت اند از: التمهید: توضیح معانی الاجتهاد و الحدیث و الفقه.
الباب الاول: الاجتهاد المتعلق بالسند (جرح و تعدیل روایة المجهول روایة اصحاب البدع الحدیث المرسل المدلس). الباب الثانی: الاجتهاد المتعلق بالمتن (غریب الحدیث مختلف الحدیث الناسخ و المنسوخ). الباب الثالث: الاجتهاد فی العلوم المشترکة بین السند و المتن (زیادات الثقات الحدیث المعل).
کتبی که از این پس به معرفی آن ها می پردازیم مربوط به قرن چهاردهم است، ولی چون تاریخ تألیف کتب و تاریخ تولد و یا احتمالاً وفات موءلفین مشخص نبوده است به صورت مجموعه ای یکجا عرضه می شود:
67. اصول علم الحدیث بین المنهج و المصطلح، الدکتور ابولبابة الطاهر صالح حسین التونسی (ت 1940م)، دارالمغرب الاسلامی، چاپ اول، 1997م.
کتاب شامل این مطالب است: نظرات حول مصطلحات حدیثیة، کتابة الحدیث النبوی الشریف، حجیة خبر الواحد و وجوب العمل به، الوضع فی الحدیث.
68. معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الأسانید، الدکتور محمد ضیاء الرحمن الاعظمی (الاستاذ بجامعة الاسلامیة بالمدینة المنورة)، الریاض، مکتبة اضواء السلف، چاپ اول، 1420ق / 1999م.
موءلف تحت هر اصطلاح، تعریفی را که خود ذکر می کند یا از اقوال علمای گذشته برگزیده است با ذکر منبع بیان می کند و به اختلاف اقوال نیز می پردازد. مثلاً در ص 198 (حرف شین) تحت عنوان «الشاذ» ابتدا به تعریف این اصطلاح از معرفة علوم الحدیث به نقل از شافعی می پردازد. سپس تعریف ابن کثیر را نقل می کند. آن گاه به مناقشه و بررسی تعریفها می پردازد و در پایان رأی و نظر بهتر را ذکر می کند. کتاب شامل 295 اصطلاح است.
69. رسالة فی علوم الحدیث و اصوله، کمال الدین الطائی، مقدمه: محمد خلیفه التونسی، بغداد، مطبعة سلمان الاعظمی، 1391ق / 1971م.
کتاب از دو قسمت کاملاً مجزا تشکیل شده است. در قسمت اول (ص 1 53) تنها مباحث صحاح سند و ویژگیهای آن، کثرت روایت و حکم روایت به معنا در حدیث آمده است.
قسمت دوم کتاب یک دوره مصطلح الحدیث است که انواع اصطلاحات حدیثی را به اختصار تعریف می کند و گاه برای آنها به ذکر مثال می پرازد. این مطالب در کتب دیگر کمتر دیده می شود. (برای نمونه: ص 108 تعریف حدیث مسلسل و مثال های آن، ص 75 حدیث ضعیف و معرفی اضعف اسانید، 79 معرفی حدیث مرسل و بیان مراتب اعتبار مراسیل بترتیب).
70. علوم الحدیث و مصطلحه، دکتر صبحی صالح، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هجدهم، 1991م.
مباحث کتاب به این شرح: الباب الاول: تاریخ الحدیث
الفصل الاول: الحدیث و السنة و اصطلاحات اخری. الفصل الثالث: الرحلة فی طلب الحدیث. الفصل الرابع: دور الحدیث و القاب المحدثین. الفصل الخامس: تحمل الحدیث و صوره. الباب الثانی: التصنیف فی علوم الحدیث. الفصل الاول: علم الحدیث روایة و درایة
الفصل الثانی: کتب الحدیث روایة و مراتبها. الفصل الثالث: شروط الراوی.
الباب الثالث: مصطلح الحدیث
الفصل الاول: اقسام الحدیث. الفصل الثانی: الحدیث الصحیح. الفصل الثالث: الحدیث الحسن، القاب تشمل الصحیح و الحسن. الفصل الرابع: الحدیث الضعیف. الفصل الخامس: القسم المشترک بین الصحیح و الحسن و الضعیف. الفصل السادس: الموضوع و اسباب الوضع. الفصل السابع: الحدیث بین الشکل و المضمون.
الباب الرابع: مکانة الحدیث فی التشریع و اللغة و الادب
الفصل الثانی: الحدیث الصحیح حجة فی التشریع.
الباب الخامس: طبقات الرواة
1 . ابن سعد و منهج التصنیف فی الطبقات 2 . طبقات الرواة.
71. لمحات فی اصول الحدیث، دکتر محمد ادیب صالح، بیروت دمشق، المکتب الاسلامی، چاپ دوم، 1393ق.
کتاب شامل این عناوین است: تعریف اصول الحدیث و اهمیت آن و پیدایش آن از آغاز تا عصر حاضر به اختصار، تعاریف صحابی، تابعی، سنت، حدیث، حجیت سنت، خبر و اثرحدیث قدسی، روایت و درایت، تقسیمات حدیث به متواتر و آحاد و بررسی حجیت خبر واحد، حدیث صحیح، شرایط و مراتب صحت، بحثهای گسترده درباره حدیث حسن و ضعیف و ذکر مراتب آنها و شروط عمل به حدیث ضعیف، انواع حدیث ضعیف، مرفوع، موضوع، تحمل و ادای حدیث.
72. قواعد فی علم الحدیث علی ضوء ما افاده الامام الفقیه الشیخ اشرف علی التهانوی، حبیب احمد الکیرانوی، مکتب الدراسات و البحوث العربیة و الاسلامیة، بیروت، دار الفکر العربی، چاپ اول، 1990م.
کتاب در ده فصل تنظیم شده است:
الفصل الاول: فی ان تضعیف الرجال و توثیقهم و تصحیح الاحادیث و تحسینها امر اجتهادی و لکل وجهة. الفصل الثانی: فی بیان ما یتعلق بالتصحیح و التحسین من قواعد مهمة و اصول. الفصل الثالث: فی حکم العمل بالضعیف و شرائطه اذا لم یرو الامن وجه واحد.
الفصل الرابع: فی حکم الرفع و الوقف و الوصل و القطع. الفصل الخامس: فی احکام المرسل من الاحادیث و الاخبار المدلس منها و المعلّق و المنقطع و المعضل. الفصل السادس: فی المضطرب و هو الذی یروی علی اوجه مختلفة. الفصل السابع: فی اصول الجرح و التعدیل و الفاظهما و اسباب الجرح....
73. القواعد الاساسیة فی علم مصطلح الحدیث، محمد بن علوی المالکی الحسنی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1379ق ؛ چاپ ششم، جده، 1402ق.
این کتاب تلخیص کتاب المنهل اللطیف فی اصول الحدیث است که توضیح و معرفی آن پس از این کتاب خواهد آمد و در حکم یک کتاب درسی ساده یا فهرستی بر مباحث مصطلح الحدیث است که بسیار زیبا طراحی و تألیف شده است. مباحث مختصر و مفید و انشا روان و قابل فهم برای مبتدیان فن است. کتاب در قطع کوچک در 85 صفحه چاپ شده است.
74. المنهل اللطیف فی اصول الحدیث، محمد بن علوی المالکی الحسنی، بیروت، دار الفکر، چاپ سوم، 1368ق / 1978م.
کتاب شامل این مطالب است: یک دوره مطالب مصطلح الحدیث و کلیاتی در حوزه تدوین حدیث، کتابشناسی حدیث، محدثان اولیه، کبار صحابه، قواعد جرح و تعدیل با تقسیماتی جدید و ابتکاری، تبیین احکام ضعیف، مرسل، معلق و ارزش هر نوع از اقسام حدیث.
نویسنده با نوعی بینش اصولی و فقهی وارد مباحث مصطلح الحدیث و علم الحدیث شده است. کتاب از نظر بیان مثالهای متنوع، خوب و قابل استفاده است. این پژوهش، تفصیل کتاب قبل است که در 320 صفحه به چاپ رسیده است.
75. الحدیث النبوی، مصطلحه، بلاغته، کتبه، محمد الصباغ، بیروت، المکتب الاسلامی، چاپ چهارم، 1401ق / 1981م.
برخی از ابواب کتاب عبارت اند از:
باب اول: موقعیت سنت در اسلام. باب سوم: مصطلح الحدیث، تعریف اصطلاحات الولیه تحمل حدیث و طرق آن، تعریف انواع حدیث از متواتر و واحد تا صحیح و حسن و اقسام ضعیف، اقسام مشترک به اختصار. باب چهارم: جعل در حدیث و آغاز پیدایش آن. باب پنجم معرفی انواع کتب حدیث (جوامع مسانید معاجم مستخرجات مستدرکات ...).
76. قواعد اصول الدین، دکتر احمد عمر هاشم، بیروت، دار الکتب العربی، 1404ق / 1984م.
برخی از مطالب کتاب چنین است:
تعریف علم الحدیث و مهم ترین اصطلاحات حدیثی، تقسیم حدیث به صحیح، حسن و ضعیف و انواع حدیث ضعیف تقسیم حدیث به اعتبار طرق آن (متواتر و آحاد)، انواع مشترک حدیث در صحیح و حسن و ضعیف، انواع روایات و حکم هر نوع، ناسخ و منسوخ در حدیث، صحابه....
77. تاریخ فنون الحدیث، محمد عبد العزیز الخولی، شیخ خلیل المیس، بیروت، دار القلم، چاپ اول، 1984م.
جایگاه سنت در قرآن، مصطلح الحدیث، تخریج الحدیث، غریب الحدیث، جرح و تعدیل، و ناسخ و منسوخ از عناوین این کتاب است.
78. منهج النقد فی علوم الحدیث، الدکتور نور الدین عتر، بیروت دمشق، دار الفکر المعاصر، چاپ سوم، 1412 ق / 1992م.
کتاب در هفت باب و یک خاتمه نگارش یافته است:
الباب الاول: فی التعریف العام بمصطلح الحدیث. الباب الثانی: فی علوم رواة الحدیث.
الباب الثالث: فی علوم روایة الحدیث. الباب الرابع: فی علوم الحدیث من حیث القبول او الرد.
الباب الخامس: فی علوم المتن. الباب السادس: فی علوم السند. الباب السابع: فی علوم الحدیث المشترکة بین السند و المتن.
79. اصول الحدیث علومه و مصطلحه، دکتر محمد عجاج الخطیب، بیروت، دارالفکر، 1417ق / 1997م.
کتاب شامل این مباحث است: معنای سنت در لغت و اصطلاح فقها و محدثین و علمای اصول، حدیث، خبر، اثر، متن، سند، جایگاه سنت در شریعت، تحمل حدیث، علم تاریخ روات، جرح و تعدیل، غریب الحدیث، مختلف الحدیث، علل الحدیث، ناسخ و منسوخ، مصطلح الحدیث، اقسام حدیث (صحیح حسن ضعیف و انواع هر یک)، صحابه، تابعین و طبقات آنها، حدیث موضع، آداب روایت حدیث، القاب اهل حدیث.
80. مهمات علوم الحدیث، دکتر ابراهیم بن علی آلکلیب، الریاض، دار الوراق، 1419ق.
کتاب شامل تعریف مصطلح الحدیث و سیر تاریخی تدوین آن تا عصر حاضر، تقسیم حدیث به واحد و متواتر، تقسیمات واحد به صحیح و حسن و ضعیف، بررسی دقیق اقسام ضعیف با مثال برای هر نوع و بیان حکم هر یک، و آداب تحمل طبقات صحابه است.
81. مصطلح الحدیث و اثره علی الدرس اللغوی عند العَرَب، الدکتور شرف الدین علی الراجحی، بیروت، دار النهضة العربیة، چاپ اول، 1983م.
فصلهای کتاب عبارت اند از:
الفصل الاول: آداب المحدث و اللغوی. الفصل الثانی: طرق الاخذ و التحمل عند المحدثین و اللغویین ؛ السند، الاسناد، تقسیمات حدیث (صحیح حسن ضعیف طرق اسناد مسند مرفوع موقوف مقطوع مرسل منقطع معضل مدلس). الفصل الرابع: الجرح و التعدیل عند المحدثین و اللغویین. الفصل الخامس: التصحیف و التعریف عند المحدثین و اللغویین.
الفصل السادس:... الموضوع من الحدیث، علامات الوضع فی السند، علامات الوضع فی المتن، الفصل السابع: المصنفات الجزئیة و الخاصة عند المحدثین و اللغویین؛ غریب، مستدرک، مستخرج، جزء.
52. مصطلح الحدیث و رجاله، الدکتور حسن محمد مقبولی الأهوَل، صنعا یمن، مکتبة الجیل الجدید، چاپ دوم، 1410ق / 1990م.
این کتابی مختصر است که جهت دانشجویان شریعت دانشگاه صنعا و دانشکده شریعت و قانون نوشته شده و شامل مطالب زیر است:
تعریف حدیث، خبر، اثر و تفاوت بین آنها و ذکر مثال برای هر یک، حدیث قدسی و تفاوت آن با قرآن و حدیث نبوی، سنت، تعریف و اقسام آن و معانی سنت از نظر محدثین و اصولیین و فقها، جایگاه سنت در قرآن و حجیت آن، تعریف بعضی از اصطلاحات محدثین، تعریف علم الحدیث و روایت و اقسام آن، طرق تحمل حدیث، علم درایة الحدیث، متواتر و آحاد و انواع آن، صحیح، حسن، ضعیف و اقسام آن، طبقات روات، جرح و تعدیل.
83. علوم الحدیث، محمد علی قطب، بیروت، دارالحدیث للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1407ق.
کتابی است مختصر در 115 صفحه در قطع کوچک و شامل مباحث زیر:
حدیث، سنت، طلب الحدیث، رحلات، محدث، حافظ، حجة، تلقی حدیث، طبقات الروات، جرح و تعدیل، اقسام الحدیث (صحیح حسن ضعیف). موضوع.
این کتاب با نام مختصر علوم الحدیث توسط دار القلم در بیروت و به سال 1407ق / 1987م برای سومین بار به طبع رسیده است.
84. علوم الحدیث، دکتر عبد الکریم زیدان و دکتر عبد القهار داود عبد اللّه، بغداد، مطبعة عصام، چاپ دوم، 1409ق / 1988م.
کتاب شامل این مباحث است:
تعریف علوم الحدیث و اهمیت آن، تعریف سنت و ارتباط آن با قرآن، حدیث، خبر، اثرسنت، بدعت، حدیث قدسی، اقسام حدیث، صحیح، حسن، ضعیف، متواتر و آحاد، علم الاسناد، اهمیة الاسناد، شروط راوی، وضع در حدیث.
85. دراسات فی علوم الحدیث، الدکتور اسماعیل سالم عبد العال، قاهره، دار الهدایة، چاپ اول، 1407ق / 1987م.
برخی مطالب کتاب عبارت اند از:
التمهید فی التعریف بالسنة و الحدیث و اصطلاحات اخری. الفصل الاول: حجیة السنة و منزلتها التشریعیة. الفصل الثالث: علوم الحدیث روایة. الفصل الرابع: علوم الحدیث درایة اولاً: علم مصطلح الحدیث ؛ طرق نقل الحدیث و تحمله، انواع الحدیث: القسم الاول: الحدیث من حیث الصحة و الضعف، اقسام الضعیف ؛ القسم الثانی: و هو ما ینشأ بسبب الطعن فی عدالة الراوی و ضبطه.
86. الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، الدکتور الشیخ محمد بن محمد ابو شهبة، جدة، عالم المعرفة، چاپ اول، 1403ق / 1983م.
کتاب شامل این مباحث است:
شرح القاب المحدثین، الحدیث القدسی و الفرق بینه و بین القرآن، الحدیث القدسی و الحدیث النبوی، علم الحدیث روایة و درایة، الاسناد المتصل الصحیح، شروط الراوی فی الاسلام، الفرق بین عدل الروایة و عدل الشهادة، طرق التحمل و طرق الاداء، الاسناد العالی و النازل، کتابة الحدیث و ضبطها و صفة روایتها، اقسام الحدیث فی اصطلاح العلماء من حیث: 1 . عدد رواته 2 . نسبته الی قائله 3 . القبول و الرد، الحدیث الموضوع.
87. الموجز فی مصطلح الحدیث، الدکتور عبدالسلام محمود أبوناجی، الجامعة المفتوحة، 1996م.
کتاب شامل این عناوین است:
التمهید (تعریف مصطلح الحدیث، انواع علم الحدیث، حدیث، سنت و اقسام آن متواتر و آحاد و اقسام هر یک). الفصل الاول: فی الحدیث المقبول (صحیح حسن). الفصل الثانی: فی الحدیث المردود 1 فیما کان سبب ضعفه عدم اتصال السند ؛ 2 ما کان سبب ضعفه غیر عدم اتصال السند. الفصل الثالث: فی انواع من الحدیث مشترکة بین المقبول و المردود. الفصل الرابع: فی طرق تحمل الحدیث و ادائه. الفصل الخامس: فی تعدیل الرواة و تجریحهم.
نویسنده در پایان نیز در حدود 36 صفحه به سوءالاتی پیرامون مطالب کتاب پرداخته و پاسخ پرسشها را ذیل هر یک نگاشته است.
88. الموجز فی علوم الحدیث، الدکتور مساعد مسلم آل جعفر، بغداد: دار الرسالة للطباعة، 1978م.
مطالب کتاب عبارتند از:
اسالیب روایة الحدیث، المصطلحات المتداولة فی علم الحدیث، اقسام الحدیث، مباحث متعلقة بعلوم الحدیث، استخراج، استدراک، الجرح و التعدیل، طبقات الرواة.
89. النخبة النبهانیة شرح المنظومة البیقونیة فی علم مصطلح الحدیث، محمد بن خلیفة بن حمد النبهانی الطائی المالکی الملکی الاشعری، تحقیق: خالد عبد الفتاح شبل ابو سلیمان، بیروت، موءسسة الکتب الثقافیة، چاپ اول، 1415ق / 1995م.
90. الایضاح فی علوم الحدیث و الاصطلاح، دکتور مصطفی سعید الخن و
دکتور بدیع السید اللحام، بیروت، دار الکلم الطیب، چاپ اول، 1419ق / 1999م.
کتاب در بر گیرنده این مباحث است:
التمهید: 1. التعریف بعلم اصول الحدیث و اهمیته 2. مکانة السنة النبویة و حجیتها 3 . تنوع علوم الحدیث و الحدیث المتواتر.
انواع الحدیث الرئیسیة (صحیح حسن ضعیف). الانواع المشترکة بین الصحیح و الحسن و الضعیف.
انواع الحدیث الضعیف، انواع الحدیث و علومه من حیث التفرد و معرفة الزیادات، من اللطائف الاسنادیة (معنعن موءنن مسلسل عالی و نازل).
من علوم متن الحدیث (غریب الحدیث فقه الحدیث مختلف الحدیث مشکل الحدیث ناسخ و منسوخ مصحف محرف).
اهلیة التحمل و الاداء و طرقهما.
91. المختصر الوجیز فی علوم الحدیث، الدکتور محمد عجاج الخطیب، بیروت، موءسسة الرسالة، چاپ سوم، 1407ق / 1987م.
برخی از عناوین موضوعات کتاب به این شرح است:
التمهید: مدخل الی السنة، علوم الحدیث، مصطلح الحدیث. الباب الرابع: حدیث صحیح، حسن، ضعیف، المشترک بین الصحیح و الحسن و الضعیف، الموقوف و المقطوع، الصحابة التابعون، آداب روایة الحدیث و مجالسه، القاب اهل الحدیث، الخبر الموضوع.
92. المدخل الی علوم الحدیث، علی بن ابراهیم حشیش الستامونی الأثری، مصر، مکتبة الایمان، چاپ اول، 1418ق / 1997م.
چنان که موءلف در مقدمه آورده است ظاهراً چون فردی به نام عبد المجید محمد صالح، کتابی با عنوان صواعق الحق المرسلة در طعن و جرح صحیح بخاری و تشکیک در صحت آن می نگارد، عده ای از موءلف می خواهند تا ردی بر آن کتاب بنویسد.
مطالب کتاب شامل: تعریف و موضوع و نتیجه علم الحدیث، فضیلت علم حدیث و واضع آن، حکم علم الحدیث، مسائل علم الحدیث و شرف علم الحدیث است.
93. اصول الحدیث النبوی علومه و مقاییسه، الدکتور الحسینی عبد المجید هاشم، قاهره، دار الشروق؛ بیروت، چاپ سوم، 1408ق / 1988م.
کتاب شامل این مطالب است:
مکانة السنة فی التشریع الاسلامی، حدیث، خبر، اثر، متواتر، آحاد، شروط راوی، حدیث صحیح، اقسام حدیث، معرفة صفة من تقبل روایته و من ترد روایته، اقسام طرق نقل الحدیث و تحمله، آداب طالب الحدیث، معرفة الصحابة المکثرین، ائمة الحدیث.
94. السعی الحثیث فی مصطلح الحدیث، محمد انور بدخشانی، کراچی، ادارة القرآن و العلوم الاسلامیة، جمادی الاولی 1405ق.
متن کتاب به زبان فارسی است و هر بخش شامل سوءال و جوابهایی پیرامون موضوع آن بخش.
مقدمه کتاب شامل: تعریف و موضوع و غرض مصطلح الحدیث، متن، سند، اسناد، محدث، حافظ و حاکم است. دوازده کتاب در باب تنظیم شده است: 1.حدیث، خبر، اثر، مرفوع، موقوف، مقطوع 2. اتصال و انفصال 3 . حدیث مسند و شاذ 4.اسباب طعن روای 5 . اقسام حدیث به اعتبار ضعف و قوت، اخبار آحاد 6.اقسام حدیث باعتبار وصوله الینا 7 . خبر مقبول و اقسام آن 8 . تحمل و ضبط و ادای حدیث 9.بعضی اصطلاحات دیگر 10 . انواع کتب حدیث از نگاه موضوع و اسلوب و ترتیب آنها 11 . مفهوم تخریج و بعض کتب آنها 12 . مراتب و طبقات روات.
خاتمه کتاب هم در آداب محدث و طالب حدیث است. کتاب در قطع کوچک و در 110 صفحه به چاپ رسیده است.
95. المصباح فی اصول الحدیث، السید قاسم الاندجانی، مدینه، مکتبة الزمان، چاپ دوم، 1408ق / 1978م.
موءلف کتابی در زمینه مصطلح الحدیث به زبان ترکی می نگارد و سپس همان را به زبان عربی ترجمه می کند. مطالب کتاب همان مطالب موجود در اکثر کتب مصطلح الحدیث است.
96. یانع الثمر فی مصطلح اهل الاثر، حمّاد بن محمد الانصاری، مدینه، مکتبة ابن القیم، چاپ اول، 1414ق / 1993م.
کتاب شامل حدود 106 سوءال و جواب در زمینه مصطلح الحدیث است.
97. مصطلح الحدیث، محمد بن صالح العثیمین، قاهره، مکتبة ابن تیمیة، چاپ اول، 1411ق / 1991م.
کتاب که در 64 صفحه نگاشته شده است شامل مطالب زیر است:
حدیث، خبر، اثر، حدیث قدسی، اقسام خبر. باعتبار طرق نقله (متواتر آحاد)، شرح تعریف الصحیح لذاته، منقطع، تدلیس، مضطرب، ادراج زیادة، اختصار الحدیث، روایة الحدیث بالمعنی، موضوع، جرح و تعدیل، تعارض جرح و تعدیل، اقسام خبر باعتبار مَن یضاف الیه، صحابی، مخضرم، تابعی، اسناد، مسلسل، تحمل الحدیث و ادائه، کتابة الحدیث تدوین الحدیث، طرق تصنیف الحدیث، آداب العالم و المتعلم.
98. المنهج المقترح لفهم المصطلح، دراسة تاریخیة تأصیلیة لمصطلح الحدیث، (و هی مقدمة تمهیدیة لکتابی المرسل الحنفی و علاقته بالتدلیس)، الشریف حاتم بن عارف بن ناصر العونی، الریاض، دار الهجرة، چاپ اول، 1416ق / 1996م.
مطالب کتاب عبارت اند از:
الباب الاول: تاریخ نشأة علوم الحدیث و تطور مصطلحه
(فی عصر النبی (ص) و اصحابه فی عصر التابعین فی عصر اتباع التابعین العصر الذهبی للسنة فی القرن الرابع الهجری). الباب الثالث: المنهج النظری لفهم مصطلح الحدیث و بیان بطلان ما یخالفه. الباب الرابع: کتب علوم الحدیث و مناهجها فی فهم مصطلحه ؛ الطور الاول لکتب علوم الحدیث (قبل کتاب ابن الصلاح) ؛ الطور الثانی لکتب علوم الحدیث (کتاب ابن الصلاح فما بعده). الباب الخامس: کیف نفهم مصطلح الحدیث؟ (و یتضمن الخطوات العملیة لفهم مصطلح الحدیث).
99. نظم الدرر فی مصطلح علم الاثر، جمع و ترتیب و تحقیق: احمد فرید، دار العقیدة للتراث، 1415ق / 1994م.
کتاب شامل این مطالب است:
تعریف علم الحدیث، اقسام الحدیث بحسب القبول و الرد، اقسام الحدیث باعتبار موطن الضعف، اقسام الحدیث باعتبار عدد الرواة، اقسام الحدیث باعتبار منتهی السند، لطائف الاسناد (مزید عالی و نازل سابق و لاحق روایة الاقران مدبّج مسلسل)، لطائف فی معرفة الرواة، طرق التحمل و صیغ الاداء.
100. دراسة فی مصطلح الحدیث، ابراهیم النعمة، موصل عراق، مطبعة الزهراء الحدیثة، چاپ اول، 1406ق / 1985م.
محتوای کتاب به این شرح است:
کتابة الحدیث و تدوینه، مصطلحات حدیثیة، علم الحدیث روایة و درایة، انواع الحدیث (متواتر و آحاد)، تقسیم الحنفیة (متواتر مشهور، آحاد)، صحیح، حسن، مشترکات بین الصحیح و الحسن و الضعیف، مرسل، معضل، مدلس، مضطرب، مقلوب، شاذ، منکر، متروک، معل، موضوع، اسباب الوضع، طرق تحمل الحدیث، صیغ الاداء، الجرح و التعدیل، رموز المحدثین.
101. نظرات جدیدة فی علوم الحدیث، دراسة نقدیة و مقارنة بین الجانب التطبیقی لدی المتقدمین و الجانب النظری عند المتأخرین، دکتور حمزة عبد اللّه الملیباری، بیروت، دار ابن حزم؛ مکه المکرمة، المکتبة المکیة، چاپ اول، 1416ق/1995م.
از جمله مباحث این کتاب است:
المعنیون بالمتقدمین و المتأخرین و الحد فاصل بینهم و تباین المناهج بینهم امثلة علی ذلک من المصطلحات (حسن منکر شاذ).
102. قاموس مصطلحات الحدیث النبوی، قاموس یجمع مصطلحات المحدثین مرتّبة ابجدیاً، محمد صدیق المنشاوی، تقدیم: الدکتور محمود عبد الرحمن عبد المنعم (المدرس بجامعة الازهر)، قاهره، دار الفضیلة، 1996م.
در این کتاب اصطلاحات حدیثی، به ترتیب حروف الفبا ذکر شده و تعریف هر یک به طور مختصر در مقابل آن آمده است. در آخر توضیحات نیز منبع و مصدر به صورت رمز و بدون ذکر صفحه و جلد کتاب آورده شده است؛ مثلاً در حرف «لام» چنین آمده است:
لیس بالحافظ: هی من الفاظ المرتبة الاولی من مراتب الجرح، و التی یکتب حدیث اهلها للاعتبار [التدریب].
در حرف «میم» چنین آمده است:
المُدْرَج: لغة: اسم مفعول من «أدرج» الشی ء فی الشی ء اذا أدخله و ضمّنه. [الوسیط]
اصطلاحا: هو ما کانت المخالفة فیه بتغییر السیاق فمدرج الاسناد، او بدمج موقوف بمرفوع فمدرج المتن. [ابن حجر]
موءلف در ابتدای کتاب نیز رموز موءلفین و کتب را که در کتاب خود آورده ذکر کرده است.
این پژوهش در مجموع کتابی با سبک جدید و مختصر و جامع است.
103. تقریب مصطلح الحدیث الی مسلمی العصر الحدیث، ابو ابراهیم نصر اللّه المصری، دار المجتمع، جدة، دار الفنون.
کتاب در قطع جیبی در 94 صفحه چاپ شده و شامل این مطالب است:
تمهیدات و تعریفات، الحدیث الصحیح و انواعه، الحدیث الضعیف و اقسامه، الجرح و التعدیل، طرق نقل الحدیث و اسالیب روایته، احوال الاسناد، التعرف علی صفات و طبقات الرواة.
104. تبسیط علوم الحدیث و ادب الروایة، محمد نجیب المطیعی، قاهره، مطبعة حسّان، 1979م.
مطالب کتاب چنین است:
حدیث، اثر، خبر، اقسام حدیث (صحیح حسن ضعیف)، موضوع، مقاصد الوضع، اقسام الضعیف، المدلس، ناسخ و منسوخ، التصحیفات فی المتون، المحکم و مختلف الحدیث، المعلل، الجرح و التعدیل، تحمل الحدیث، کتابة الحدیث، روایة الحدیث، حال الراوی و المروی، آداب الشیخ، غریب الحدیث، معرفة الصحابة و عدالتهم و طبقاتهم، معرفة التابعین معرفة الثقات و الضعفاء، طبقات الرواة.
105. المُبَسط فی علوم الحدیث، الشیخ یحیی مختار غزّاوی، بیروت، موءسسة الریّان، 1411ق/1991م.
کتاب شامل این عناوین است:
تعریف السنة، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، اقسام الحدیث من حیث نسبته (مرفوع موقوف مقطوع)، اقسام الحدیث من حیث منشأه (متواتر آحاد)، اقسام الحدیث من حیث القبول و الرد (مقبول مردود)، موضوع، ضعیف، مرسل، معلق، منقطع، مُعَلّ، مصحف، معضل، مرسل، مزید، شاذ، مضطرب، مدرج، مقلوب. ما یلحق بانواع الحدیث (متابع شاهد محکم و مختلف منسوخ)، طرق التحمل و الاداء، التصنیف فی الحدیث و رواته (صحیح مستدرکات مستخرجات الضعیف الموضوع السنن مصنفات)، اجزاء، جوامع، زوائد، اطراف، تخریج، غریب الحدیث، تراجم، کتب التاریخ.
کتاب در قطع کوچک و در 96 صفحه چاپ شده است.
106. مصطلح الحدیث، العلامة الشیخ عبد الغنی محمود، قاهره، المکتبة الازهریة للتراث، 1419ق / 1999م.
کتاب در 32 صفحه بدون مقدمه و بدون فهرست نگاشته شده و شامل این مطالب است:
علم الحدیث درایة و روایة، موضوعه، فائدته، خبر، حدیث، اثر، سنت، متن، سند، اسناد، مُسنَد، مُسنِد، محدث، حافظ، حجة، حاکم، متواتر، آحاد، مشهور، عزیز، غریب، مقبول (صحیح حسن)، مردود (معلق مرسل معضل منقطع مدلس)، انواع الحدیث باعتبار نهایة السند (المرفوع موقوف مقطوع)، علو السند و نزوله، مدبج، المتفق و المفترق، معرفة احوال الرواة، الموءتلف و المختلف، متشابه، مسلسل، صیغ الاداء، معرفة ادب الشیخ و الطالب.
107. الزبدة فی مصطلح الحدیث، عبده عباس الولیدی، جدّة، مکتبة الصحابة، چاپ اول، 1411ق / 1991م.
کتاب شامل 127 سوءال و جواب است که پاسخها به طور مختصر و بدون ذکر منبع آمده است. به نمونه ای از آنها بنگرید:
ص 31 ، سوءال 64: ما حکم الحدیث المرسل؟
ج: المرسل فی الاصل ضعیف مردود، لفقده شرطا من شروط المقبول و هو اتصال السند، و للجهل بحال الراوی المحذوف، لاحتمال ان یکون المحذوف غیر صحابی فی هذه الحال یحتمل ان یکون ضعیفا.
ص 22 ، سوءال 46: عرّف الحدیث الحسن لغیره؟
ج: هو الضعیف اذا تعددت طرقه و لم یکن سبب ضعفه فسق الراوی أو کذبه.
کتاب در قطع کوچک و در 55 صفحه چاپ شده و شامل همه مسائل مصطلح الحدیث است.
108. مقدمه فی بیان اصول الحدیث درایة و روایة، الشیخ علی بن محمد الهندی، جدة، دار القبلة، چاپ اول، 1405ق.
کتاب بدون مقدمه و فهرست مطالب در 31 صفحه و در قطع جیبی چاپ شده و شامل این عناوین است:
تقسیم علم الحدیث به روایة و درایة، موضوع آن، صحیح و حسن و اقسام هر یک، مسند، معضل، منقطع، متصل، مرفوع، غریب، شاذ، درجات الحدیث الصحیح، طبقات الرواة (صحابه تابعین اتباع تا پنج طبقه)، فرق بین جامع و سنن و مسند.
109. معجم مصطلحات توثیق الحدیث، الدکتور علی زوَیْن، بیروت، عالم الکتب، مکتبة النهضة العربیة، چاپ اول، 1407ق / 1986م.
این کتاب مجموعه ای از 448 کلمه و عبارت اصطلاحی است و نویسنده به طور مبسوط به تعریف هر یک پرداخته و در مورد اکثر اصطلاحات اقوال گوناگون را از علما آورده و تعریفهای مختلف آنان را پیرامون هر اصطلاح با ذکر نام گوینده بدون یاد کردن شماره جلد و صفحه کتاب بیان کرده است.
این کتاب تنها شامل اصطلاحات توثیق نیست، بلکه اصطلاحات جرح را نیز در بر دارد.
موءلف در صفحه 43 تحت عنوان «الصحابی» تمام اقوال علما را در تعریف صحابی ذکر کرده است مثل: ابن المدینی، سعید بن المسیب، بخاری، ابوزرعه، ابن الجوزی، ابن صلاح، جرجانی، شوکانی.
110. کتاب لطایف المنن فی قواعد السنن، شیخ الاسلام المحدث الحافظ نور الدین ابی الحسن علی بن احمد بن علی بن عبد المهیمن بن حسن بن علی القاهری الشافعی الشهیر بالقرانی الانصاری، تحقیق و دراسة: الدکتور نایف بن قبلان بن ریف السلیفی العتیبی، دار الاستقامة، 1416ق.
تولد نویسنده در ثلث آخر قرن نهم هجری و وفاتش قبل از سال 980ق است. در هر حال وی از علمای قرن دهم هجری است. کتاب شامل تمام مسائل مصطلح الحدیث است.
111. قواعد اصول الحدیث، الدکتور احمد عمر هاشم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1404ق / 1984م.
مطالب کتاب عبارت است از:
علم الحدیث، اهم المصطلحات الحدیثیة، نشأة علوم الحدیث، تقسیم الحدیث الی صحیح و حسن و ضعیف، انواع الحدیث الضعیف 1 الناتجة عن فقد شرط الاتصال 2المرتبة علی فقد شرط العدالة 3 المرتبة علی فقد شرط الضبط، ما یترتب علی فقد شرط عدم الشذوذ، ما یترتب علی فقد شروط عدم العلم، تقسیم الحدیث باعتبار من أضیف الیه، تقسیم الحدیث باعتبار طرقه (متواتر آحاد)، انواع من الحدیث تشترک فی الصحیح و الحسن و الضعیف، انواع الروایة و حکم کل نوع، ناسخ و منسوخ، صحابه....
112. منهج ذوی النظر، شرح منظومة علم الاثر للحافظ جلال الدین عبد الرحمن السیوطی، محمد محفوظ بن عبد اللّه التّرمِسیّّ، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی و اولاده، چاپ چهارم، 1406ق / 1985م.
113 . مباحث فی علوم الحدیث، منّاع بن خلیل القطّان.
کتاب شامل مباحثی از جمله: شناخت حدیث پیامبر (از نظر لغوی و اصطلاحی)، حدیث قدسی و تفاوت آن با قرآن و حدیث نبوی، سنت و جایگاه آن در تشریع اسلامی، کتابت حدیث نبوی، طریقه مسانید و معاجم و جوامع، تألیفات موضوعی، کتب اجزاء و اطراف، علم الحدیث روایةً و درایةً، تعریف صحابی، علم مصطلح الحدیث، موضوع و فایدؤ آن، تقسیم حدیث به متواتر و غیر متواتر و اقسام هر یک، مشهور، عزیز، غریب، صحیح، حسن، و سایر اقسام، طرق تحمل و صیغه های اداء، تخریج، اُسناد عالی و نازل است.
114. تیسیر مصطلح الحدیث، دکتر محمود الطحان.
کتاب شامل این مطالب است:
پیدایش علم مصطلح الحدیث و مشهورترین مصنفات این علم، تعریفات اولیه، تقسیم خبر به اعتبار وصول به ما (متواتر واحد مشهور عزیز غریب)، تقسیم خبر واحد به اعتبار قوت و ضعف (مقبول صحیح حسن و اقسام هر یک)، خبر مردود و اسباب رد آن، ضعیف به اعتبار 1 . سقط سندی [معلق مرسل معضل منقطع (مرسل الخفی معنعن موءنن)] 2 . به اعتبار طعن راوی (موضوع متروک منکر معروف معلل مخالفت با ثقات مدرج مقلوب مزید مضطرب مصحف شاذ جهالت راوی بدعت سوء حفظ)، اقسام مشترک بین مقبول و مردود، شرایط راوی، جرح و تعدیل و مراتب آن، کیفیت ضبط روایت و طرق تحمل، آداب روایت، لطائف الاسناد (عالی نازل و...)، معرفة الرواة (صحابه تابعین موالی ثقات ضعفاء ...).
در قرن چهاردهم علاوه بر تألیفات ذکر شده، کتب علمی جدیدی در شعبه های مختلف مصطلح الحدیث نگاشته شد، به گونه ای که در هر یک از شاخه های مصطلح الحدیث، علما به تألیفات موردی اقدام کردند که از یک جهت کاری همانند کار خطیب بغدادی است که در فنون مختلف حدیثی کتاب مستقل نوشت. از جمله این کتابها در قرن چهاردهم کتب زیر را می توان برشمرد:
115. التصحیف و اثره فی الحدیث و الفقه و جهود المحدثین فی مکافحته، اسطیری جمال، مکة المکرمة، دار طیبة، 1415ق / 1995م.
مباحث کتاب بدین قرار است:
باب اول: احکام تصحیف (1 . تعریف تصحیف و تحریف 2. اقسام تصحیف 3.اسباب تصحیف 4 . حکم روایة مصحف). باب دوم: تصحیف و اثر آن در حدیث (1.تصحیف و اثر آن در جرح و تعدیل 2 . تصحیف و اثر آن در تعلیل احادیث 3.تصحیف و اثر آن در علم رجال). باب سوم: تصحیف و اثر آن در فقه. باب چهارم: جهود المحدثین فی مکافحة التصحیف (تحمل و اداء توثیق النص عند المحدثین الموءلفات و الفنون الحدیثیة).
116. الحدیث الضعیف و حکم الاحتجاج به، دکتر عبد الکریم بن عبد اللّه الخضیر، ریاض، دار المسلم للنشر و التوزیع، 1417ق / 1997م.
کتاب شامل این مطالب است:
تعریف اصطلاحاتی همچون متواتر، آحاد، مشهور، صحیح، حسن، ضعیف. الباب الاول: الحدیث الضعیف و مسالک الضعف الی الحدیث ؛ الفصل الاول: السقط من السند، السقط الظاهر (معلق مرسل معضل منقطع) السقط الخفی (المدلس المرسل الخفی) ؛ الفصل الثانی: فی الطعن فی الراوی (منکر شاذ...). الباب الثانی: حکم الاحتجاج بالحدیث الضعیف.
117. الحدیث الصحیح و منهج علما المسلمین فی التصحیح، عبد الکریم اسماعیل صبّاح، ریاض، مکتبة الرشد، چاپ اول، 1419ق / 1998م.
مطالب کتاب به این شرح است:
الباب الاول: تدوین الحدیث فی عصر النبی (ص) و الصحابة و التابعین و استقراء شروط صحت الحدیث فی هذا العهد. الباب الثانی: منهج مدرسة المحدثین فی تصحیح الحدیث.
الباب الثالث: منهج مدرسة الفقهاء الاصولیین فی تصحیح الحدیث. الباب الرابع: الاجتهاد فی تصحیح الحدیث.
118. حکم العمل بالحدیث الضعیف فی فضائل الأعمال، اشرف بن سعید، قاهره، مکتبة السنة، چاپ اول، 1412ق/1992م.
119. الارسال فی مصطلح الحدیث، ابو عبید محفوظ الرحمن بن زین اللّه السلفی، امارات متحده عربی، مکتبة الفرقان، 1419ق / 1999م.
کتاب به تعریف مرسل در لغت و اصطلاح فقها و محدثان، فرق ارسال و تدلیس و انقطاع و اعضال و تعلیق، حکم مرسل و اختلاف بزرگان در این زمینه، و مراتب مراسیل می پرازد.
120. اخبار ال آحاد فی الحدیث النبوی حجیّتها، مفادها، العمل بموجبها، شیخ عبد اللّه بن عبد الرحمن الجبرین، مکة المکرمة، دار عالم الفوائد، 1416ق.
کتاب در بر دارنده این مطالب است:
تعریف خبر، ماهیت خبر، تعریف متواتر و شروط آن، تعریف آحاد و اقسام آن، شروط عمل به خبر واحد، شروط راوی، طریق شناخت اهلیت راوی، شروط معتبر در متن، وجوب تمسک به حدیث صحیح....
121. تخریج الحدیث و دراسة الاسانید، دکتر محمد الطحان.
122. طرق تخریج الحدیث، دکتر سعد بن عبد اللّه آل حمید، ریاض، دار علوم السنة، 1420ق / 2000م.
کتاب شامل این مباحث است:
معانی لغوی تخریج، معانی اصطلاحی تخریج، طرق تخریج الحدیث(1 . معرفة السند 2 . معرفة المتن 3 . معرفة موضوع الحدیث).
123. تخریج الحدیث النبوی، دکتر عبد الغنی احمد فرهول التمیمی، ریاض، دار الفرقان، چاپ اول، 1410ق.
124. طرق تخریج حدیث رسول اللّه(ص)، دکتر ابو محمد عبدالمهدی عبد القادر بن عبد الهادی (استاد دانشگاه الازهر)، دار الاعتصام.
125. التأصیل لأصول التخریج و قواعد الجرح و التعدیل، الجزء الاول: التخریج، بکر بن عبد اللّه ابو زید، ریاض، دار العاصمة للنشر و التوزیع، 1413ق.
126. کیف تدرس علم تخریج الحدیث، دکتر حمزة عبد اللّه الملیباری و دکتر سلطان الکایله، عمان اردن، دار الرزای، 1998م.
127. الحدیث المعلول، قواعد و ضوابط، دکتر حمزه عبد اللّه الملیباری، بیروت، دار ابن حزم، 1996م.
مطالب کتاب عبارتند از:
علت از نظر لغوی و اصطلاحی، احادیث مرسلة، شاذه، اقسام حدیث ضعیف (مقلوب مدرج مصحف مضطرب مفرد غریب).
128. علم علل الحدیث من خلال کتاب بیان الوهم و الایهام الواقعین فی کتاب الاحکام، لابی الحسن ابن القطان الفاسی (562 628ق)، استاذ ابراهیم بن الصدیق، مغرب، وزارت اوقاف و شوءون اسلامی، 1415ق / 1995م.
129. محاضرات فی علم التخریج الحدیث و نقده تأصیل و تطبیق، الدکتور عداب محمود الحمش، عمان اردن، دار الفرقان، چاپ اول، 1420ق / 2000م.
130. التدلیس فی الحدیث، حقیقتة و اقسامه و احکامه و مراتبه و الموصوفون به، دکتر مسفر بن عزم اللّه الدمینی، امارات متحده، چاپ اول، 1412ق / 1992م.
فصول کتاب به این شرح است:
فصل اول: اقسام تدلیس، تدلیس اسناد و ملحقات آن، تدلیس شیوخ. فصل دوم: انگیزه های تدلیس و مفاسد و طرق شناخت آن. فصل سوم: احکام تدلیس. فصل چهارم: مراتب المدلسین. فصل پنچم: المصنفات فی التدلیس و المدلسین. فصل: موصوفون بالتدلین.
131. الفیة علل الحدیث «شافیة الغُلل بمهمّات علم العلل»، محمد بن الشیخ العلامة علی بن آدم بن موسی الاتیوبی، ریاض، دار الوطن، 1415ق.
این کتاب در قالب هزار بیت شعر، تمام مباحث علم علل الحدیث را در بر دارد. اشعار توسط ناظم، در پاورقی صفحات به صورت مختصر با عنوان «مذیل الخلل عن ابیات شافیة الغلل» شرح شده است.
132. العلل فی الحدیث، دراسة منهجیة فی ضوء شرح علل الترمذی لابن رجب الحنبلی مع ترجمة ضافیة لابن رجب الحنبلی، دکتر همام عبد الرحیم سعید، اردن، دانشکده شریعت، 1400ق / 1980م.
تذکر این نکته لازم است که تألیفات موردی در زمینه مصطلح الحدیث در قرن چهاردهم بسیار است که در اینجا تنها به نمونه هایی اشاره شد.
