علم الحدیث

حدیث یکی از دو منبع علوم اسلامی است [1]که از آن به «سنّت» یاد می شود. "علم الحدیث" دانشی است برای شناخت قول و فعل و تقریر معصوم، و به دو بخش «روایة الحدیث» و «درایة الحدیث» تقسیم می گردد.
 
بررسی عدالت و وثاقت راویان احادیث را «علم رجال» برعهده دارد. کیفیت نقل حدیث به وسیله راویان، از لحاظ تواتر و وحدت نقل، اتصال و انقطاع آن، مراتب نقل از نظر صحت و ضعف و اصطلاحات مربوط به این خصوصیات، نیز در «مصطلح الحدیث» بررسی می شود. علم درایة الحدیث هم،از معانی و مفاهیم الفاظ وارد شده در احادیث، بحث می کند.
 
محرک اصلی مسلمانان به فراگیری و نقل اخبار و احادیث و جمع آوری آن در کتاب های حدیثی،تشویق رسول اکرم صلی الله علیه و آله بود. از طرفی، مسلمانان خود به ویژه بعد از عصر رسالت به این نیاز واقف شدند و دریافتند که احادیث، سرشار از بیانات متقنی هستند که احکام و معارف الهی را در خود جای داده اند.
 
نخست، تاریخ و سیره، شاخه ای از حدیث شمرده می شد و وقایع تاریخی با سلسله اسناد، در کتاب های حدیث نقل می گردید. چنانکه، در برخی از کتاب های حدیثی، مانند صحیح بخاری تاریخ، از احادیث، جدا نشده است. رفته رفته، کتاب های مستقلی در موضوع تاریخ نوشته شد؛ برخی از این جمله، که به قلم دانشمندان شیعه نگارش شده، عبارت است از: تاریخ یعقوبی، مروج الذهب، التنبیه و الاشراف و تجارت الامم. شاگرد مکتب علوی، عبداللّه بن ابی رافع نخستین کسی است که در علم تاریخ دست به نگارش زده است. وی نام صحابه ای را که در رکاب امیرالمومنین علیه السلام در جنگهای جمل، صفین و نهروان به شهادت رسیده اند، در کتابی جمع آوری کرده است.
 
احادیث بسیاری از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در طول بیست سال رسالت آشکارش و به ویژه پس از هجرت که احکام و قوانین اسلامی در مسائل فردی و اجتماعی گسترش یافت، صادر شد که سخنانی در شرح و بیان قرآن، اخلاق، عقاید، عبادات، قوانین مدنی و کیفری، آداب معاشرت، کیفیت تشکیل خانواده و ترغیب بر فضایل، از جمله مهم ترین آن ها بود. اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در شنیدن و حفظ احادیث دقّت و همّت بسیار می کردند. در این میان، گروهی بیش از دیگران، توفیق داشتند؛ به گونه ای که به کثرت حدیث و نقل از پیامبر مشهور شده بودند و دیگران به آنها مراجعه می کردند.
 
پس از ارتحال پیامبر،اهمیت حدیث بیش از پیش احساس شد. بدین ترتیب، حدیث همدوش قرآن، ملاک عمل مردم و ابزار هدایت امّت اسلامی گردید. البته شیعه تا غیبت کبرای امام عصر علیه السلام از این منبع فیض، بهره مند بود.
 
در تدوین حدیث بین تشیّع و اهل سنّت تفاوت فاحشی روی داد. شیعه، به پیروی از اهل بیت عصمت علیهم السلام ، کتابت حدیث را از همان آغاز، شروع کرده. ولی عامه، به پیروی از رأی خلیفه دوم و نظر بعضی دیگر از صحابه، بدین بهانه که حدیث با قرآن مشتبه می شود و اهتمام به حدیث جای اهتمام به قرآن را می گیرد، کتابت حدیث را مکروه شمردند، و آن گاه متوجه اشتباه خود شدند که یک قرن از هجرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می گذشت. در قرن سوم، همزمان با امامت امام باقر علیه السلام سدّ کراهت حدیث به دست عمربن عبدالعزیز، خلیفه زاهد اموی که خود از نوادگان خلیفه دوم بود، در هم شکست، و اهل سنت نیز نگارش حدیث را آغاز کردند.
 
اولین کتاب حدیث را حضرت علی علیه السلام نگاشته است. این کتاب، نزد ائمه بود و گاه از آن نقل حدیث می کردند. مصحف فاطمه علیهاالسلام کتاب دیگری در حدیث بود که به دست معصوم، نگاشته شده بود.
 
کتاب ابورافع در سنن و احکام و قضایا و کتاب سلمان فارسی در «آثار از نخستین کتب حدیث اند که در مکتب اهل بیت و به دست شاگردان ایشان فراهم آمده است. ابوذر غفاری، اصبغ بن نباته، عبیداللّه بن ابی رافع، حرث بن عبدللّه ، ربیعة ابن سمیع، مسلم بن قیس، میثم تمار، عبیداللّه بن حّر، محمدبن قیس بجلی و یعلی بن مرّة از مصنفین طبقه اول شیعه در علم حدیث به حساب می آیند.
 
صحیفه سجادیه امام زین العابدین علیه السلام ، در طبقه دوم جای می گیرد. این کتاب را - که به زبور آل محمد معروف است - روات همه طبقات بعدی روایت کرده اند. زیدبن علی بن حسین علیه السلام ، جابربن یزید جعفی، حسین بن ثور و زیادبن منذر، از دیگر راویان این طبقه شمرده می شوند. از نیمه اول قرن دوم، همزمان با روزگار امام باقر و امام صادق علیهماالسلام ، شیعه از آزادی نسبی برخوردار گردید و نقل روایت و ضبط و کتابت حدیث به اوج خود رسید. در این دوره، چهار هزار تن از راویان موثق، از امام صادق علیه السلام روایت نقل می کردند که حاصل آن، تألیف چهارصد کتاب حدیثی در اصول، بود که به اصول اربعمأة معروف شده است.
 
با طرح مسأله ولایت عهدی امام رضا علیه السلام و هجرت ایشان به ایران، خیل عشاق، برای بهره گیری از بیانات آن بزرگوار، به محضر ایشان شتافتند؛به طوری که 360 تن، بدون واسطه، از ایشان حدیث نقل کرده اند.
 
از جمله کتب جامع حدیثی شیعه که در طی سالیان متمادی و سفرهای طولانی به دست صاحبان آنها تألیف و تدوین گردیده است، می توان کتاب های ذیل را بر شمرد: الکافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحکام، استبصار، بحارالانوار، وافی، وسایل الشیعه و مستدرک الوسایل.
 
از نخستین نویسنده هایی که در شاخه های گوناگون دانش حدیث، قلم زده اند، می توان از افراد زیر نام برد: عبیداللّه بن ابی رافع، اولین مورخ و مصنف در علم «تاریخ»؛ محمد بن اسحاق مطلبی، اولین مؤلف در علم «سیر و مغازی»؛ ابو عبداللّه بن جبلة بن حیان، نخستین نویسنده در علم «رجال»؛ و حسین بن موسی نوبختی، اولین مصنف در علم «فِرق» کتاب «الفرق». نوبختی، هم اکنون در دسترس دانشمندان و پژوهشگران علوم اسلامی است.