تشیّع با اعتقاد به عصمت امامان(ع) و باور به استمرار نبوت در امامت، از منابع بسیار غنی در دین شناسی برخوردار است. شیعیان، علاوه بر آنچه اهل سنت از اقوال و سیره پیامبر(ص) که در طول 23 سال صادر شده پذیرفته اند، اقوال و سیره امامان(ع) را که در طول سیصد و اندی سال پس از پیامبر ظهور یافته نیز باور دارند.
این گنجینه ها، میراث حدیث شیعه است که اهل سنّت، خود را از آن محروم ساخته و بدین ترتیب، بزرگترین خسارات علمی را برخود وارد آورده اند.
تا اواسط قرن چهارم که غیبت کبرا آغاز می گردد، مدوّنات حدیثی شیعه بسیار بود. شیخ حرّعاملی در«وسائل الشیعة»، رقم آنها را 6600 گفته است.1 مجلسی اول، در «روضةالمتقین»، رقم را به هشت هزار رسانده است.2 برخی از نویسندگان معاصر، عناوین 1695 عدد از این مدوّنات را ارائه کرده اند.3 علامه تهرانی در«الذریعة»، ذیل کتاب حدیث، 738 کتاب4 و ذیل عنوان اصول اربعمأة، 117 اصل را نام برده است.5
پس از قرن چهارم که دوره اول حدیث شیعه به پایان می رسد، تا قرن چهاردهم نیز کتب بسیاری تألیف شده است.
گرچه از آثار دوره اول، اطلاعاتی اندک در اختیار است، اما باب بحث و تحقیق در آن گشوده است و می تواند فوائد علمی بسیار به همراه داشته باشد. شناختن آنها و حتی فهرست کردن عناوین آنها امری لازم و ضروری است؛ چنانکه معرفی و شناساندن کامل کتب دوره های بعد که اینک در دسترس است بایسته ای دیگر است.
واقعیت آن است که اگر از چند و چون این آثار و سیر نگارش آنها و آنچه بر آنها در بستر زمان رفته، اطلاعی در دسترس نباشد، نمی توان بهره ای وافی و کامل از آنها برد.
عالمان سنّی در معرفی کتب حدیثی خود، پیش تر از عالمان شیعی حرکت کرده اند. تدوین آثاری چون«قواعد التحدیث»، نوشته جمال الدین قاسمی که بحثی از آن به شناساندن کتب حدیث اختصاص دارد و نیز«دلیل مؤلّفات الحدیث الشریف المطبوعة»، نوشته محیی الدین عطیّه، گواه این مدعاست.
در میان شیعه، اگر از خاتمه«وسائل الشیعة»6 و خاتمه«مستدرک الوسائل»7 و برخی رساله ها8 و نوشته های ضمنی دیگر9 بگذریم، تألیفی جامع و کامل در معرفی کتب حدیث، در دست نیست.
در این سلسله مقالات، با استمداد از ارواح مقدّس معصومان(ع)، تلاش می شود تا متون حدیثی شیعه امامی، به گونه ای نسبتا جامع و کامل، معرّفی گردد؛ بدان امید که روزی این کار به سامان رسد و یکجا انتشار یابد.10
ابتدا نکاتی که در روشن شدن عنوان بحث و شیوه کار مفید است، بیان می گردد:
1 مقصود از کتاب حدیث، نوشته ای است که حاوی سنّت فعلی یا قولی و یا تقریر معصوم باشد؛ خواه چنین کتابی منتسب به شخص معصوم باشد، یا راویان و محدّثان آن را گردآورده باشند. بنابراین، کتبی که در آنها احادیثی نقل شده، ولی قصد و غرض اصلی مؤلف، پرداختن به موضوعات دیگر بوده (نه نقل و گردآوری حدیث)، گرچه احادیث بسیار نیز در آن منقول باشد کتاب حدیث به شمار نمی روند و در این مجموعه جای نمی گیرند. در مثل، جامع السعادات، المحجّة البیضاء، علم الیقین، و… در این کتابشناسی، جایگاهی ندارند؛ چنانکه کتب شرح حدیث و ترجمه آن نیز محور شناسایی و معرفی قرار نمی گیرند.
2 کتب حاوی حدیث که اسناد آنها به نویسنده یا معصوم، محرز باشد، و یا کتبی که در انتساب آنها بحث و تردید است، لیک به عنوان کتاب حدیث مطرح شده اند، در این مجموعه قرار می گیرند و دیدگاههای مختلف درباره آنها ارائه می گردد؛ همچنین هر کتابی که مردّد است میان سخن معصوم و غیرمعصوم، اگر گروهی را عقیده بر آن باشد که حاوی سخن معصوم است، در این معرفی جای می گیرد. از این رو، کتبی مانند: دیوان الامام علی(ع)، فقه الرضا، مصباح الشریعة و… در این کتابشناسی معرفی خواهند شد.
3 کتب حدیثی که تا کنون به چاپ رسیده اند، معرفی خواهند شد. از این رو، کتبی چون: صحیفةالنبی، صحیفةعلیّ، صحیفةفاطمة و… و نیز بسیاری از اصول اربعمأة و کتب حدیثی دیگر که در زمان حضور ائمه تدوین شده اند در این فهرستگان نمی گنجند؛ چرا که از آنها نسخه ای در دست نیست. همچنین کتابی که دارای نسخه خطی است، ولی تا به حال به طبع نرسیده است، در این فهرستگان، یاد نخواهد شد.
4 در معرفی کتب، ترتیب تاریخی وفات مؤلفان و کسانی که اثر بدانان منسوب است، منظور شده است. گرچه ترتیب الفبایی کتب یا ترتیب الفبایی مؤلفان را نیز می توان معیار قرار داد؛ لیک معرفی با ترتیب تاریخی، فواید بسیار برای پژوهشگران به همراه دارد؛ گذشته از آنکه ترتیب الفبایی، با ضمیمه ساختن فهارس، قابل دستیابی است.
5 منابعی که صرفا با استخراج احادیث اهل سنّت(در فضائل اهل بیت ع یا دیگر موضوعات) گرد آمده اند، گرچه مؤلّفان آنها شیعه امامی باشند، در این مجموعه نمی گنجند.
6 در معرفی هر کتاب، بناست این اطلاعات ارائه گردد:
یک شناسنامه کتاب.
دو نسخه شناسی:
الف معرفی نسخه های خطی در کتابخانه ها،
ب معرفی نسخه ها در کتابنامه ها.
سه تعداد ویرایش و مشخصه های هریک.
چهار ویژگی های کتاب:
الف موضوع کتاب،
ب تعداد ابواب و احادیث،
ج وضعیت اسناد،
د تنظیم و تبویب کتاب.
پنج خلاصه فهرست مطالب.
شش پژوهشهای انجام شده درباره کتاب:
الف شرح، حاشیه و تعلیقه،
ب ترجمه،
ج تلخیص یا تکمیل،
د معجم، تصنیف و تبویب،
ه نوشته های تحلیلی در زمینه کتاب.
هفت مؤلف:
الف ویژگیهای فکری مؤلف،
ب گرایش های فکری و کلامی و فقهی زمان مؤلف،
ج شرایط اجتماعی و سیاسی زمان مؤلف.
هشت ارزیابی کتاب:
الف انتساب کتاب به مؤلف،
ب نقل کتاب به طرق معتبر،
ج دیدگاه عالمان رجال نسبت به کتاب،
د دیدگاه فقیهان درباره کتاب.
پایان زمانی این معرفی ها«مستدرک الوسائل» میرزاحسین نوری(م 1320قمری) است. بر این اساس، فهرستی از آنچه ملاک های یادشده را در بردارد، در ابتدا ذکر می کنیم و البته آن را فهرست نهایی معرفی ها نمی دانیم:
فهرست کتب حدیث شیعه
1 دیوان الامام علی(ع)، امام علی(ع)(م 40ق)،
2 کتاب سلیم بن قیس، سلیم بن قیس هلالی(م 90ق)،
3 الصحیفةالسجادیة، امام سجاد(ع)(م 94ق)،
4 توحید مفضّل، امام صادق(ع)(م 148ق)،
5 مصباح الشریعة، امام صادق(ع)(م 148ق)،
6 أصل أبی سعید عباد العصفری،ابوسعید عباد العصفری(ق2)،
7 أصل جعفربن محمدالقرشی، جعفربن محمد القرشی(ق2)،
8 أصل جعفربن محمد الحضرمی، جعفربن محمد الحضرمی(ق2)،
9 أصل خلاّد السندی، خلاّدالسندی(ق2)،
10 أصل زید الزرّاد، زید الزرّاد(ق2)،
11 أصل زید النرسی، زید النرسی(ق2)،
12 أصل عاصم بن حمید الحنّاط، عاصم بن حمید الحنّاط(ق2)،
13 أصل عبدالله بن الجبر، عبدالله بن الجبر(ق2)،
14 أصل عبدالملک بن الحکیم، عبدالملک بن الحکیم(ق2)،
15 أصل علاء بن رزین، علاء بن رزین(ق2)،
16 أصل علی بن أسباط، علی بن اسباط(ق2)،
17 أصل مثنی بن الولید الحنّاط، مثنی بن الولید الحنّاط(ق2)،
18 أصل محمدبن المثنی الحضرمی، محمدبن المثنی الحضرمی(ق2)،
19 کتاب حسین بن عثمان، حسین بن عثمان(ق2)،
20 کتاب درست بن أبی منصور، درست بن ابی منصور(ق2)،
21 کتاب عبدالله بن یحیی الکاهلی، عبدالله بن یحیی الکاهلی(ق2)،
22 الرسالةالذهبیة، امام رضا(ع)(م 203ق)،
23 صحیفة الامام الرضا، امام رضا(ع)(م 203ق)،
24 فقه الرضا، امام رضا(ع)(م 203ق)،
25 تفسیر الامام العسکری، امام حسن عسکری(ع)(م 260ق)،
26 النوادر، احمد بن محمد اشعری قمی(م280ق)،
27 الغارات، ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی(م 283ق)،
28 بصائرالدرجات، ابن فرّوخ صفّار(م 290ق)،
29 طبّ الأئمه، ابوعتاب بن سابورالزیّات(ق3)،
30 المحاسن، احمد بن عبدالله البرقی(ق3)،
31 الزهد، حسین بن سعید الأهوازی(ق3)،
32 المؤمن، حسین بن سعید الأهوازی(ق3)،
33 قرب الإسناد، الحمیری القمی(ق3)،
34 مسائل علی بن جعفر، علی بن جعفرالعریضی(ق3)،
35 تفسیر فرات الکوفی، فرات بن ابراهیم الکوفی(ق3)،
36 تفسیرالعیاشی، العیّاشی(م 320 ق)،
37 الکافی، محمدبن یعقوب الکلینی(م 329ق)،
38 التمحیص، الاسکافی(م 336ق)،
39 دعائم الاسلام، نعمان بن محمد التمیمی(م 363ق)،
40 کامل الزیارات، جعفربن محمد بن قولویه(م 367ق)،
41 الأمالی، شیخ صدوق(م 381ق)،
42 التوحید، شیخ صدوق(م 381ق)،
43 ثواب الأعمال، شیخ صدوق(م 381ق)،
44 الخصال، شیخ صدوق(م 381ق)،
45 صفات الشیعة، شیخ صدوق(م 381ق)،
46 علل الشرائع، شیخ صدوق(م 381ق)،
47 عیون أخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق(م 381ق)،
48 فضائل الأشهر الثلاثة، شیخ صدوق(م 381ق)،
49 فضائل الشیعة، شیخ صدوق(م 381ق)،
50 کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق(م 381ق)،
51 مصادقةالاخوان، شیخ صدوق(م 381ق)،
52 معانی الأخبار، شیخ صدوق(م 381ق)،
53 من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق(م 381ق)،
54 تحف العقول، ابن شعبة الحرّانی(ق4)،
55 کفایةالأثر، علی الخزّاز الرازی(ق4)،
56 تفسیرالقمی، علی بن ابراهیم القمی(ق4)،
57 غیبةالنعمانی، محمد بن ابراهیم النعمانی(ق4)،
58 الأشعثیات، محمدبن محمدالأشعث الکوفی(ق4)،
59 جامع الأحادیث، جعفر بن احمد قمی ایلاقی(ق4)،
60 مأة منقبة، محمد بن احمد بن شادان قمی(ق4)،
61 نهج البلاغة، السید الرضی(م 406ق)،
62 الأمالی، شیخ مفید(م 413ق)،
63 المزار، شیخ مفید(م 413ق)،
64 طبّ النبی، جعفربن محمد المستغفری(م 432ق)،
65 الأمالی، سید مرتضی(م 436ق)،
66 اختیار معرفةالرجال، شیخ طوسی(م 460ق)،
67 الاستبصار، شیخ طوسی(م 460ق)،
68 تهذیب الأحکام، شیخ طوسی(م 460ق)،
69 الأمالی، شیخ طوسی(م 460ق)،
70 الغیبة، شیخ طوسی(م 460ق)،
71 مصباح المتهجّد، شیخ طوسی(م 460ق)،
72 الأربعون حدیثا، ابو سعید محمد الخزاعی(ق5)،
73 غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی(ق5)،
74 اعلام الوری، ابوعلی الطبرسی(م 548ق)،
75 النوادر، سید فضل اللّه راوندی (م 548ق)،
76 الدعوات، قطب الدین راوندی(م 573ق)،
77 المناقب، ابن شهر آشوب(م 588ق)،
78 الاحتجاج، ابومنصورالطبرسی(ق 6)،
79 مکارم الأخلاق، ابونصر الطبرسی(ق 6)،
80 الأربعون حدیثا، شیخ منتجب الدین(ق 6)،
81 الفضائل، ابوالفضل شادان بن جبرئیل قمی(ق6)،
82 مشکاة الأنوار، ابو الفضل علی الطبرسی(م 600ق)،
83 الاقبال، سیدبن طاووس(م 664ق)،
84 الأمان من الأخطار، سیدبن طاووس(م 664ق)،
85 جمال الأسبوع، سیدبن طاووس(م 664ق)،
86 فلاح السائل، سیدبن طاووس(م 664ق)،
87 مهج الدعوات و منهج العبادات، سیدبن طاووس(م 664ق)،
88 جامع الأخبار، محمدبن محمد السبزواری الشعیری(ق7)،
89 مشارق أنوارالیقین، الحافظ رجب البرسی(م 773ق)،
90 الأربعون حدیثا، شهید اول(م 786ق)،
91 الأربعون حدیثا من وصیة النبی، شهید اول(م 786ق)،
92 المزار، شهید اول(م 786ق)،
93 ارشاد القلوب، حسن بن محمد الدیلمی(ق8)،
94 اعلام الدین، حسن بن محمد الدیلمی(ق8)،
95 عوالی اللئالی، ابن أبی جمهور الأحسائی(ق9)،
96 البلد الأمین، الکفعمی(م 905ق)،
97 المصباح، الکفعمی(م 905ق)،
98 الأربعون حدیثا، الشهیدالثانی(م 945ق)،
99 الشهاب فی الحکم والآداب، یحیی بن حسین البحرانی(ق10)،
100 تأویل الآیات، شرف الدین علی الحسینی(ق10)،
101 الأربعین، شیخ بهایی(م 1030ق)،
102 مفتاح الفلاح، شیخ بهایی(م 1030ق)،
103 النوادر فی جمع الأحادیث، فیض کاشانی(م 1091ق)،
104 الوافی، فیض کاشانی(م 1091ق)،
105 اثبات الهداة، شیخ حرّعاملی(م 1104ق)،
106 بدایةالهدایة، شیخ حرّعاملی(م 1104ق)،
107 الجواهرالسنیة، شیخ حرّعاملی(م 1104ق)،
108 الصحیفةالسجادیة الثانیة، شیخ حرّعاملی(م 1104ق)،
109 الفصول المهمة فی أصول الأئمة، شیخ حرّعاملی(م 1104ق)،
110 وسائل الشیعة، شیخ حرّعاملی(م 1104ق)،
111 البرهان، سیدهاشم بحرانی(م 1107ق)،
112 بحارالأنوار، محمدباقر مجلسی(م 1111ق)،
113 نورالثقلین، عبدعلی بن جمعة العروسی الحویزی(م 1112)،
114 معادن الحکمة، محمد بن الفیض(م 1115ق)،
115 عوالم العلوم، عبدالله البحرانی(ق12)،
116 مستدرک الوسائل، میرزاحسین نوری(م 1320ق).
1. وسائل الشیعة، ج30، ص165(طبع آل البیت).
2. روضةالمتقین، ج14
3. سیر حدیث در اسلام، سیداحمد میرخانی، ص310 311
4. الذریعة، ج6، ص301 374
5. همان، ج2، ص127
6. وسائل الشیعة، ج30(آل البیت).
7.خاتمة مستدرک الوسائل، ج1(آل البیت).
8. مانند:«کتابشناسی کتب اربعه»، استاد مدیر شانه چی، کیهان فرهنگی، سال3، شماره5، ص11
9. علم الحدیث، استاد مدیر شانه چی، ص68
10. همین جا از صاحب نظران و اندیشه وران طلب می کنیم که با نقدها و پیشنهادهای خود، ما را در تکمیل این طرح یاری رسانند.
