تحریف «مکارم الأخلاق» و عکس العمل فقهای شیعه

در میان تألیفات دانشمندان، به مواردی بر می خوریم که با گونه ای دخل و تصرف در آثار دیگران، از قبیل منظوم، تلخیص، تبویب، تنظیم، تنقیح و یا تهذیب نمودن یک اثر و گاه حذف بخشی از آن، کتابی نو به محافل علمی و فرهنگی عرضه کرده اند؛ مانند: منظومه«سبائک الذهب» علامه سمنانی1 از«کفایةالأصول» آخوند خراسانی؛ تلخیص محدث قمی از مجلد غدیر«عبقات» میرحامد حسین به نام«فیض القدیر»،2 و نیز تلخیص هم ایشان از«معراج السعاده» نراقی و«حلیةالمتقین» و «حقّ الیقین» علامه مجلسی؛3 تبویب و تنظیم فاضل مقداد از«قواعد» شهید اوّل به نام«نضد القواعد»؛4 تنقیح و تهذیب یکی از معاصران از«الصواعق المحرقه» ابن حجر؛5 یا حذف بخشهایی از کتاب «تقریب المعارف» ابوالصلاح که به مصلحت جهان اسلام نبود، در هر دو تحقیق و تصحیح و چاپ آن(البته در مقدمهه کتاب، موارد حذف، یادآوری شده است).6
این گونه تصرفات، اگر به آن اشاره شود و انگیزه درستی داشته باشد، هر چند عدّه ای نپسندند به خودی خود، ناپسند نیست و اما اگر تغییرات و حذف و تحریفاتی صورت پذیرد و به آن تذکر داده نشود، هر چند با نیت خیر باشد، خیانت محسوب می گردد؛ فرقی نمی کند که به وسیله شیعه و در متون اهل سنّت باشد، یا برعکس.
کتاب«مکارم الأخلاق» ابونصر حسن بن فضل طبرسی(فرزند صاحب «مجمع البیان») در ایران، عراق، لبنان و مصر، چندین بار چاپ شده است؛ اما در چاپ های مصر، صدها تصرف بیجا صورت پذیرفته است، بدون آنکه حتی اشاره ای به آنها شده باشد.7
استناد کتاب«مکارم الأخلاق» به حسن بن فضل طبرسی، جای تردید ندارد و چون از زمان تألیف، مورد توجه علما و محدّثان قرار گرفته، و از مصادر و مآخذ حدیثی شیعه به شمار می آمده ، نسخه های خطی آن فراوان بوده و هست.8 این نسخه ها جز اینکه برخی تحریر اول و برخی تحریر دوم است،9 هیچ تفاوتی با هم ندارند و آغاز و انجام، عدد ابواب و فصول، مطالب باب ها و فصل های کتاب، در تمام نسخه ها یکسان است.
سرّ مصون ماندن کتابهای حدیثی و احادیث آنها از تحریف و دستکاری، این بوده که در طول تاریخ، محدثان و فقیهان ما اصل امانت در نقل را در حدّ وسواس مراعات کرده، کتابهای حدیثی را نزد یکدیگر قرائت می کردند و اگر یک کلمه به دو یا چند شکل در نسخه ها ضبط شده بود، همه را به عنوان«نسخه بدل» یاد می کردند و در فقه الحدیث و شرح احادیث، همه احتمالات موجود در یک کلمه و یا جمله را مورد توجه قرار می دادند10 و نیز نسخه های خطّی کتب روایی را بدون هیچ اجر و مزدی و فقط برای حفظ آثار اهل بیت(ع) تصحیح می نمودند، مانند تصحیح نسخه خطی«تهذیب الأحکام» شیخ طوسی، توسط شهید ثانی(که در کتابخانه آیةالله مرعشی موجود است).
متأسّفانه پس از پیدایش و رواج صنعت چاپ، مشاهده می شود که در تعدادی از کتابهای چاپ شده عامه، توسّط مصحّحان و ناشران اهل سنّت، تصرّفاتی انجام شده و برخی مطالبی که به نفع شیعه و مؤیّد مکتب تشیّع بوده، از این کتابها حذف گردیده، یا مورد دخل و تصرّف قرار گرفته است.11
مرحوم محمدباقر همدانی بهاری(م 1333ق) یکی از کسانی است که در حدّ توان و تتبّع خود، تحریفاتی را که در کتابهای اهل سنّت انجام شده، نشان داده است و کتابی به نام«التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف» را در این زمینه تألیف کرده است.12
وی، در جریان تحقیقات خود، متوجه شده است که چاپ مصر «مکارم الأخلاق» طبرسی، مورد تحریف و تصرّف قرار گرفته است و رساله ای به نام«تسدید المکارم و تفضیح الظالم فی بیان تحریف مکارم الأخلاق» تألیف کرده است.13
وی در مقدمه«تسدید المکارم» می نویسد:
«مکارم الأخلاق» را در مصر، مکرّر به طبع رسانیده اند، با تصحیفات بسیار و تغییرات بی شمار؛ و در آن درج نموده اند مطالبی را که معین و مؤیّد مذهب عامّه و مبطل مهمّاتی از مطالب مذهب شیعه است؛ لذا همت گماشتم که مواضع تحریف را تعیین نمایم.
بحمداللّه و حسن توفیقه، شش نسخه قلمی که بعضی از آنها به طول زمان، خرابی پیدا کرده بود و نسخه خود را[با هم] مقابله نمودم. دیدم حضرات، کتاب مزبور را برداشته، به طور دلخواه نموده اند… در اصل کتاب، چیزهایی که موافق میل آنها نیست، هست که آنها را اسقاط کرده اند.
و نیز در پایان کتاب نوشته اند:
بدان که کتاب «مکارم الأخلاق» را الی حال(1308ه.ق) آنچه حقیر دیده ام، چهار چاپ کرده اند و چند موضع از مواضع تحریف را در آنها[چاپ دوم، سوم، چهارم] ملاحظه نمودم[که] مثل همین چاپ اول است. حصل الفراغ من تسوید هذه الأوراق… سنة1308 بعد تصحیح أصل الکتاب بسنتین تقریبا.
رساله«تسدیدالمکارم»(نسخه موجوددرکتابخانه مدرسه فیضیه) به قطع خشتی در 42صفحه و شامل مقدمه، سه فصل و خاتمه است. در مقدمه رساله به چهار مطلب اشاره شده است:

1 برای طولانی نشدن رساله، از ذکر تحریفاتی مانند تبدیل«صلی اللّه علیه وآله» به «صلی اللّه علیه وسلم» و «علیهم السلام» به«رضی اللّه عنه» یا«کرم اللّه وجهه» که در سراسر کتاب انجام شده، و نیز حذف، تغییر و تبدیل برخی از اسم ها در سند روایات، صرف نظر می شود.

2 برای اینکه معلوم گردد نسخه چاپ مصر تحریف شده است و نه اینکه مثلا از روی نسخه ای که با سایر نسخه ها تفاوت داشته چاپ شده باشد کافی است که مواردی از آن با مآخذش مقایسه شود.

3 تحریف ها و تصرف ها در چاپ مصر به اندازه ای زیاد است که نمی توان این کتاب چاپ شده را به طبرسی نسبت داد.

4 استناد «مکارم الأخلاق» به طبرسی دوم، به قدری مشهور است که نیاز به سند ندارد. در تعدادی از اجازات، ابونصر حسن بن فضل با عنوان«صاحب کتاب المکارم» یاد شده است.14
در فصل اول«تسدیدالمکارم»، هشتاد مورد از مواردی که چیزی به عبارت کتاب افزوده شده، نشان داده شده است، مانند افزوده شدن جمله«ولأبی بکر بالصّدیقیة» در میان دو جمله حدیث:«لی بالنبوّة و لعلیّ بالولایة».
در فصل دوم، هفتاد و پنج مورد از مواردی که چیزی از عبارت کتاب حذف شده، مشخص شده است؛ مانند حذف جمله«وهسئلک بحقّ الإسم الذی جعلته عند محمّد و عترته».
در فصل سوم، سی و نه مورد از موارد تغییر و تبدیل را یاد کرده است؛ مانند تبدیل جمله «عن الصادق علیه السلام » به «عن بعض الفضلاء»، و تبدیل«و فی صحیفةالرضا» به «قال بعض العلماء»، و تبدیل«عن أمیرالمؤمنین» به «عن بعض العارفین».
مرحوم بهاری در هر سه فصل، اشاره می کند که عدد تحریفها زیاد است و حذف ها و تبدیل ها خیلی بیشتر از عددهای ذکر شده است؛ زیرا در بسیاری از موارد، تحریفات یک صفحه، متعدد بوده و او همه آنها را یکی به شمار آورده است.
مرحوم بهاری، پس از تصحیح «مکارم الأخلاق» به منظور چاپ متن صحیح و کاملی از کتاب،15 رساله«تسدید المکارم» را به نظر تعدادی از علمای بزرگ حوزه علمیه نجف می رساند تا نظر خود را در مورد رساله و تحریفات چاپ مصر، اعلام دارند. انتشار نظریات این بزرگان به ضمیمه رساله«تسدید» یا در مقدمه چاپ صحیح«مکارم» می توانست نشان دهنده اعتراض حوزه نجف به خیانت فرهنگی برخی ناشران و اهل قلم مصر باشد. از جمله آن بزرگواران می توان به افراد زیر اشاره کرد:

1 میرزا حبیب اللّه رشتی، صاحب کتابهای «غصب» و «اجاره»،
2 شیخ محمدحسن مامقانی، صاحب «حاشیه مکاسب» و «بشری الوصول»،
3 حاج میرزاحسین حاج میرزا خلیل طهرانی،
4 حاج میرزا حسین نوری، صاحب «مستدرک الوسائل»،
5 ملا حسینقلی همدانی، معلم اخلاق و عارف معروف،
6 سید محمدکاظم طباطبایی، صاحب «العروةالوثقی»،
7 شیخ محمّدطه نجف، صاحب «اتقان المقال»،
8 آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، صاحب «کفایةالأصول»،
9 میرزا محمدحسن شیرازی(میرزای بزرگ)، صاحب فتوای تنباکو.
اظهارنظر این بزرگواران در پنج صفحه آخر رساله، به خط و مهر خودشان، مندرج و موجود است.
نظر میرزا حبیب اللّه رشتی و تصدیق علامه مامقانی
بسم اللّه الرحمن الرحیم. کتاب مستطاب «مکارم الأخلاق» تألیف العالم العامل المهذّب البارع الکامل، زین المحدثین و عین المؤلفین، وجه الشیعة و مشیّدالشریعة، الصفیّ الزکیّ التقیّ النقیّ، أبی نصرالطبرسی أعلی اللّه مقامه از کتب معتبره شیعه اثنا عشریه و طایفه جلیله امامیه است و در غایت اعتبار کالشمس فی رابعة النهار.
چندی قبل، او را به طبع درآورده اند و تحریف زیادی از زیاده و نقیصه که این رساله شریفه مشتمله برآن است و در آنچه مطابق مراد، بلکه ما لایراد مقدمة للمراد بوده، کوتاهی ننموده اند که به مرور دهور و اعوام، اسباب اضلال عوام، بلکه بسیاری از خواص که ملتفت تحریف نباشند، شود.
و ظاهر است که این گونه امور بر علما و دانایان به احوال علما و روات اخبار حضرت سیّد انبیا و سید اوصیا و سایر ائمه هدی علیهم السلام مخفی نخواهد بود، ولاسیما ولله الحمد که مدتی است که دارالخلافه طهران، معدن علم و منبع فضل شده،16 و به زیور علما و محدثین و ادبا و مورخین آراسته و درجلّ علوم، اساتید بسیار، کالشموس و الاقمار، ضیاء بخش موادّ قابله متعلمین می باشند، چگونه چنین امری بر آن ها مستور خواهد بود؟
پس سزاوار است که مروّج شریعت غرّا و مشیّد ملت بیضا، اعلی حضرت شاهنشاه اسلام پناه… در مقام اشدّ مؤاخذه برآیند، تا امثال این طایفه ضالّه مضلّه چنین جرأتی ننمایند.
حبیب الله الغروی الجیلانی.[مهر:] حبیب الله
محمدحسن الممقانی.[مهر:] لا اله الاّ الله الملک الحقّ المبین. محمد حسن
نظر شیخ محمد حسن ممقانی
بسمه تعالی شأنه العزیز. قدری از کتاب مزبور با نسخه قدیمه صحیحه، ملاحظه و مقابله شد، تغییر و تحریف زیاد نموه اند.
حرّره الأقل محمدحسن المامقانی، ساکن النجف الأشرف.[مهر:]
لا اله الاّ الله الملک الحقّ المبین.محمد حسن
نظر حاج میرزا حسین میرزا خلیل طهرانی
بسم الله تعالی. کتاب مزبور ملاحظه شد و معلوم شد زیاده و نقصان در بسیاری از مقامات.
کتبه الأحقر الجانی، نجل المرحوم میرزا خلیل النجفی الطهرانی قدس سره [مهر:] الرّاجی محمدحسین
نظر حاج میرزا حسین نوری و
تصدیق حاج میرزا حسین میرزا خلیل و ملاّحسینقلی همدانی
بسم اللّه الرحمن الرحیم. کتاب «مکارم الأخلاق» مزبور را به نحوی که در این رساله مسماة به «تسدید المکارم و تفضیح الظالم» مسطور است، از زیاده و نقیصه و تغییر در عبارات احادیث مصابیح ظلام و غیر آن تغییر داده اند و به طبع درآورده اند، و این مطلب را مفاسد زیادی است در دین مبین. چه بسا اسباب اضلال و افحام عوام شیعه که اطلاعی از این تغییر ندارند، بشود و دفع این فساد و سدّ باب امثال این، از هر کسی که قادر بر او باشد، بسیار پسندیده و مستحسن است؛ بلکه لازم است.
و معلوم است که بندگان اعلی حضرت شاهنشاه اسلام پناه… اولی به دفع این مفاسد و سدّ این ثغور و حفظ خلفای شیعه ائمه اطهار علیهم السلام می باشند و حاشا از غیرت اهل اسلام که بعد از اطلاع به این فساد، از کوشش خود کوتاهی نمایند.
[مهر:] حسین منّی و أنا من حسین
بسم اللّه تعالی. الأمر کما سطر.[مهر:]الراجی محمدحسین .17
بسم اللّه الرحمن الرحیم. فقرات مسطوره واضح است .الهقل، حسینقلی الهمدانی.18
نظر آقا سیّد محمدکاظم طباطبایی
بسم اللّه الرحمن الرحیم. لا یخفی انّ هذاالنحو من التحریف فی الکتاب المنیف، من الکذب الصریح والمنکر القبیح و من الإفتراء و البهتان و الظلم والعدوان لایثار الفساد وإضلال العباد، عن منهج الرشاد کتنقیحهم الصحاح بإسقاط النصوص الصراح الدالة علی المذهب الحقّ.19
«فویل للذین یکتبون الکتاب بأیدیهم ثم یقولون هذا من عنداللّه لیشتروا به ثمنا قلیلا فویل لهم مما کتبت أیدیهم و ویل لهم مما یکسبون».20
فاللازم علی کافة الأنام، سیّما حفطة بیضة الإسلام و مروّجی شریعة سیّد الأنام، المنع والسیاسة و دفع هذاالمنکر الشنیع و الخطب الفضیع، حسما لمادّة الفساد و دفعا لإضلال العباد، عن طریق الحقّ والسداد.
حرّر العبدالأقل، محمدکاظم الطباطبائی.[مهر:] محمد کاظم الطباطبائی
نظر شیخ محمّدطه نجف
بسم اللّه الرحمن الرحیم. لاریب فی وقوع التحریف المذکور فی الکتاب المزبور و انّه یدخل فی عموم قوله تعالی: «انّ الذین یکتمون ما أنزلنا من البیّنات والهدی من بعد ما بینّاه للناس فی الکتاب اولئک یلعنهم اللّه و یلعنهم اللاعنون»،21 و فی قوله تعالی«فویل للذین یکتبون الکتاب بأیدیهم ثم یقولون هذا من عند اللّه(و ما هو من عند اللّه) لیشتروا به ثمنا قلیلا فویل لهم مما کتبت أیدیهم و ویل لهم مما یکسبون».22
و من الواضح الضروری انّ أوجب الفرائض، نصرة المذهب و حرمة التقاعد عنه مع إمکان الدفع عنه والذب حمایة للدین و دفعا لأباطیل الشیاطین. وأولی الخلق بالتصدی لنصرة الحق بعد تنبیه العلماء علیه جاه الشوکة الشاهانیة….
حرّره بیده الفانیة،الأقل، محمد طه نجف.[مهر:] رقّ محمدطه 1303
نظر آخوند محمد کاظم خراسانی
بسم اللّه الرحن الرحیم. واضح و هویداست که سدّ هرگونه خللی و هر نحو زیغ و زللی که از ارباب ملل و نحل فاسده بر دین مبین و شریعت سیدالمرسلین صلوات اللّه علیه و آله الطیبین وارد آید، بر عهده و ذمّه امنای ملت و اولیای دولت است؛ چه، این دو، هم عنان، بلکه توأمان، و حفظ دین، واگذار است به ایشان در زمان غیبت صاحب عصر و امام زمان عجل اللّه فرجه و سهل مخرجه که یکی به تقریر و تحریر و دیگری به تدبیر و شمشیر، بذل جهد نموده و دمی نیاسوده تا دفع و رفع آن غائله نموده.
از آن جمله، تحریف و تصحیف نمودن کتاب مستطاب«مکارم الأخلاق» است که به قدری که جاداشته، زیاد و کم نموده و تغییر و تبدیل داده اند. چنانچه از ملاحظه این رساله شریفه[تسدیدالمکارم] آشکار می گردد و در دارالطبع مصر مکررا به طبع رسانیده و بر عادت علمای سلف خود که موروثی ایشان است، خلفا بعد خلف، رفتار نموده و از گفتار خدا و رسولش اندیشه ننموده و خود را گرفتار عذاب و ویل و لعن کرده در آخرت، و امید است که مورد مؤاخذه بندگان اعلی حضرت شاهنشاه جهان پناه… در دنیا گردد و اخذش نمایند، اخذ عزیر مقتدر، ف «خسرالدنیا و الآخرة، ذلک هو الخسران المبین».23
حرّرها الآثم، محمد کاظم الخراسانی.[مهر:] محمدکاظم 1301
نظر میرزا محمدحسن شیرازی
بسم اللّه الرحمن الرحیم. حفظ دین مبین و معالم شریعت، موقوف به حفظ کتب دینیه جامعه مقامات و معارف و احکام و آداب و سنن است از اندراس و ضیاع و زیاده و نقصان منتحلین و لصوص داخله24 مذهب؛ چه با تغییر و تبدیل و تحریف و زیاده و نقصان، جمله ای از حق می رود و بسیاری از باطل رواج خواهد گرفت، با استمرار این طریقه، رفته رفته از حق اثری نخواهد ماند.
کتاب «مکارم الأخلاق» تألیف حسن بن امین الاسلام فضل بن حسن الطبرسی، عالم جلیل و کامل نبیل که از نفائس کتب امامیه و جامع شطری وافر از آداب و سنن است، در این طبع های مصریه، تصرّفات و تغییرات بسیاری در آن نموده اند؛ با آنکه هزار25 نسخه عتیقه صحیحه در کتابخانه های علما و اعیان امامیه در بلاد ایران و هند و عربستان و غیرها موجود است، که بسیاری از مواضع نسخ مطبوعه مصر با آنها اختلاف دارد، چنانچه در این رساله[تسدیدالمکارم] معلوم می شود.
و چنانچه تدارک این فتنه عظیمه دینیه نشود، خوف تطرّق فسادهای کلی تر است. البته بر هر متمکن از کشف این تدلیس و اظهار حق و مهاخذه تغییر دهندگان، لازم است مجهود خود را مبذول دارند و این مطلب را از اعظم نصرت دین شمارند«و لینصرن اللّه من ینصره انّه لقویّ عزیز».26
حرّره الأحقر، محمدحسن الحسینی.
از نوشته های این استوانه های فقه وحدیث و سیاست، به خوبی برمی آید که تا چه اندازه در مورد لزوم امانت در نقل حدیث و حفظ و صیانت کتابها از تحریف، حسّاس بوده، در برابر تحریفات، احساس مسئولیت می کرده اند؛ تا آنجا که حتّی از شاه می خواهند که دولت مصر را در این باره، مؤاخذه کند.27 ضمنا با مقایسه این مرقومات، تا حدّی اختلاف سلیقه های اعلام امّت دربرخورد با مسائل جامعه، روشن می شود. تاریخ این نوشته ها، 13081312 و سالها قبل از حوادث مشروطیت است.28
نسخه ای از «مکارم الهخلاق» که در سال 1305 استنساخ شده بود، در سال 1311 به تصحیح حاج میر محمّد صادق حسینی خوانساری، فرزند حاج میرابوالقاسم خوانساری،29 چاپ سنگی شد؛ امّا گویا مصحّح محترم، به هنگام استنساخ و تصحیح این نسخه، از چاپهای مصر و نیز محرّف بودن آنها، اطّلاعی نداشته و در این زمینه، چیزی یاد نکرده است.
این نسخه متأسّفانه از روی نسخه خطّی تحریر اوّل (که احادیث آن نسبت به نسخه های دیگر کمتر است) چاپ شده است. رساله «فرحة الغریّ» سید عبدالکریم بن احمد بن طاووس و نیز رساله «رقیّه و زینب» نیز ضمیمه این چاپ است.
علامه طهرانی می نویسد:
مکارم الهخلاق، سه بار در مصر چاپ شد: در سال 1300 در بولاق30 و سپس در 1303 به ضمیمه «طهارة الأعراق» ابن مسکویه و بار سوم 1304 یا 1306 به ضمیمه «الوسیلة العظمی فی شمائل المصطفی»؛ و چون در این چاپ ها مرتکب تحریف شده بودند، به دستور مرحوم حاج میرزا ابوالفضل طهرانی (صاحب «شفاء الصدور»)، 31 حاج شیخ محمود بروجردی، مقیم تهران، به تصحیح و طبع آن اقدام و با نسخه های مصحّح، مقابله و مواد تحریف آن چاپها را نیز تعیین کرد و کتاب با بهترین وضعی به هزینه مرحوم حاج سید کاظم صرّاف، چاپ شد.
صاحب کتاب «اکتفاء القنوع» خواسته است که عمل تحریف کنندگان «مکارم الهخلاق» را توجیه کند و چنین گفته است:
«مکارم الهخلاق» طبرسی در سال 1300 در بولاق مصر چاپ شده است و چون طبرسی شیعه بوده و کتاب او خالی از مطالبی که اهل تسنن نمی پسندند نبوده است، مصحّحان آن، بهتر دانسته اند که هنگام چاپ، کتاب را از آن نوع مطالب تنقیح کنند.32
در تاریخ بروجرد33 آمده است:
حاج شیخ محمود، فرزند حاج ملاّ صالح بروجردی، از دانشمندان و افاضل سده چهاردهم هجری است.
علوم مقدماتی را در زادگاهش (بروجرد) فراگرفت و سپس رهسپار تهران شد و از اساتید بزرگ تهران، بخصوص میرزا محمد حسن آشتیانی (صاحب حاشیه رسائل) و آقا محمدرضا قمشه ای، استفاده کرد و کم کم خود از اعلام و مشاهیر عصرش به شمار آمد.
در سال 1337ه.ق، هنگامی که از زیارت اعتاب مقدسه عراق بر می گشت، میان قصر شیرین و کرمانشاه، به دست دزدان به قتل رسید.
وی در فن تصحیح و تحشیه کتابها ماهر و بارع بود و این کتابها با تصحیح او به چاپ رسیده است:

1 جامع السعادات نراقی،
2 مکارم الأخلاق طبرسی،
3 مناقب ابن شهرآشوب (در دو جلد)،
4 اعضالات میرداد،
5 تحصین ابن فهد حلّی (در حاشیه مکارم الأخلاق)،
6 الفصول فی دعوات أعقاب الفرائض ابن فهد حلّی (در حاشیه مکارم الأخلاق)،
7 قبسات میرداماد،
8 ایماضات،
9 تشریفات،
10 صحیفة القدس،
11 خلسة الملکوت،
12 ایقاضات،
13 حدوث العالم،
14 اثولوجیا (همه این چند رساله، تألیف میرداماد است و به ضمیمه قبسات، چاپ شده است)،
15 سبع شداد میرداماد،
16 وجیزه علامه مجلسی (در رجال)،
17 وجیزه شیخ بهایی در علم درایة الحدیث(ضمیمه رساله قبل)،
18 رساله الخلافةالکبری(از قمشه ای)،
19 الجمع بین الرأیین فارابی(ضمیمه رساله قبل)،
20 نخبةالآداب(ترجمه خلاصةالأذکار فیض کاشانی است به قلم او).
مرحوم حاج شیخ محمود بروجردی می نویسد:
هوالمستعان والثقة به و علیه التکلان. پس از ظهور بدعت شنیعه و بروز شنعت فظیعه تحریف کتاب مستطاب«مکارم الأخلاق» و اطلاع ارباب غیرت و اصحاب حمیّت و انکشاف این معنی بر خاطر مهرمآثر رؤسای دین34 و امنای شرع سیدالمرسلین، مشایخ عظام و مصابیح ظلام و فقهای فخام معتکفین مشاهد مقدسه و روضات منوره ائمه سبعه علی أجمعهم صلوات رب العالمین و تهیّج نفوس مطمئنه ایشان ضاعف الله أقدارهم صیانة للدین و وقایة للمسلمین و تأکید و تشدید هریک به خسف این تأسیس و کشف این تلبیس، خصوصا پس از صدور امر منیع و توقیع رفیع از مصدر حقیقت مظهر و ناحیه مقدسه فردوس مکان طوبی آشیان الکلمةالعلیا والآیةالکبری سیدالمشایخ حضرت حجةالاسلام مولانا الحاج میرزا حسن الشیرازی عطّرالله تربته 35 به حفظ این کتاب مستطاب از لوث خلط و خلل و محو بناء این زیغ و زلل، ضرورت تدیّن اقتضا داشت که هر فرد از افراد صلحا و مؤمنین، حتیّ المقدور و حسب المیسور، مستلزم به انقیاد این کلمه و انسداد این ثلمه شوند.
چنانکه یکی از افاضل و اعاظم علمای معاصرین36 نسخه ای را از طبعه اولی که در مطبعه سیدمحمد عبدالواحد الطوبی و سیدعمر حسین الخشّاب، به تاریخ شهر رمضان المعظم سنه 1303 در قاهره مصرانطباع یافته بود، تحصیل نموده، و در ارض اقدس غروی و مشهد مقدس علوی، به موجب مطابقه با چند نسخه خطّیه قدیمه، مواضع تحریف را تعیین کرده، بلکه رساله ای در این باب ترتیب و آن را تسدیدالمکارم نام نهاد و اطّلاعا به دارالخلافةالباهرة الناصریّة ایفاد داشته بود37ولله درّه ولینصرنّ الله من ینصره. تا آنکه به تقریب تقدیر، عنان توفیق این خدمت که بر ذمّت همّت تمام اهل مذهب قویم جعفری بود، به پنجه رنجه این بنده ضعیف الوجود المذنب اللائذ بعفو ربّه الودود، المدعوّ بالشیخ محمود البروجردی موطنا والطهرانی مقاما افتاد و قرعه به نام این بی نشان آمد.
با تشتّت خیال و توزّع بال، اطاعة لمن التزمت بطاعته38 به معاونت از جانب جناب فخامت نصاب عمدة الأرکان والأعاظم، الحاج سیدکاظم الطهرانی الشهیر ب «صرّاف» دام مجده 39 ملتزم و مقدّم به انجام مهامّ ترتیب و تصحیح و طبع این نسخه مبارکه گردید و شش نسخه معتبره، حین التصحیح، در مرئی و منظر این بنده موجود بوده و در رعایت شئون و صحّت این کتاب کریم، دریغ نیامده و قناعت به مساعی دیگران ننموده،40 فکلّ یعمل علی شاکلته.41
پس هر منصف که فی الجمله بر ترتیب دارالطباعه و مسامحات اجزای مطابع مطلع باشد، تصدیق[نموده] یا مسارعت به تکذیب نخواهد نمود و چون بعدالفحص مکشوف آمد که نسخ منتشره از این کتاب مستطاب، مختلف است، به زیاده و نقیصه ،و نیز ظاهر شد که زیادات آن، الحاقات مؤلف کتاب است که بعد از انتشار بعض نسخ، التقاط نموده و ملحق داشته و سه سال قبل از این تاریخ، این کتاب را از نسخه ناقصه استنساخ نموده و در دارالخلافه به طبع رسانیده بودند،42 چنانچه از مجموع مواضع متفرقه طبعه سابقه تقریبا خمس کتاب ناقص است… وقد فرغت مما هممت فی شهر صفرالخیر، سنة1314.
نسخه ای که حاج شیخ محمود بروجردی به شرحی که بیان شد تصحیح کرده، به ضمیمه چهار رساله: 1 طهارةالأعراق، 2 ترتیب السعادات(هر دو از ابن مسکویه)، 3 التحصین، 4 الفصول فی دعوات أعقاب الفرائض(هر دو از ابن فهد حلّی)، به سال 1314ق، به خطّ خوشنویس معروف، احمد تفرشی، در مطبعه آقا سیدمرتضی که از چاپخانه های سنگی بسیار خوب آن دوران بوه و دارالطباعه آقا اسماعیل، بالمناصفه، چاپ سنگی شده است و به فرموده علامه طهرانی، این چاپ، از بهترین چاپ های آن دوران است.
از حدود پنجاه سال قبل تا کنون، کتاب«مکارم الأخلاق» مکرّر در ایران و عراق و لبنان، چاپ حروفی شده است.43
1. صاحب کتاب «حکمت بوعلی» که در پنج جلد چاپ شده است. کتاب «سبائک الذهب» در قطع جیبی، چاپ سنگی شده است.
2. فیض القدیر، توسط دفتر تبلیغات اسلامی قم و مؤسسه در راه حق، جداگانه چاپ شده است.
3. تلخیص محدّث قمی از «معراج السعادة» و «حلیة المتقین» مکرر چاپ شده است. از چاپ تلخیص وی از «حقّ الیقین» اطلاعی ندارم.
4. چاپ انتشارات کتابخانه آیة اللّه مرعشی(قم).
5. نسخه چاپی آن را در کتابخانه مؤسسه در راه حق دیده ام.
6. چاپ اول این کتاب، با تحقیق و تصحیح این جانب و از سوی انتشارات جامعه مدرسین قم صورت گرفت و چاپ دوم آن توسط آقای فارس تبریزیان تحقیق و منتشر شده است.
7. این کتاب پیش از اینکه در ایران چاپ شود، چهار بار و بلکه بیشتر در مصر چاپ شده است: سالهای 1300، 1303 و 1306ق. در «فهرست کتابهای چاپی عربی» مشار، چاپ مصر در سالهای 1304 و 1321 هم یاد شده، که ممکن است اشتباه باشد.
از جمله چاپهای ایران:تهران، 1376ه.ق، دارالکتب الاسلامیة، به تصحیح سید علاءالدین علوی طالقانی؛ قم، 1414ه.ق، انتشارات اسلامی، به تحقیق علاء آل جعفر؛ تهران، 1365ه.ش، انتشارات فراهانی، به ترجمه سیدابراهیم میرباقری؛ قم، چاپ دوم، 1375ه.ش، انتشارات دارالعلم، تنها باب1و2 و به نام«اخلاق در حوزه».
از جمله چاپهای لبنان: بیروت، چاپ ششم، 1392ه.ق، موسسه اعلمی، با تعلیقات محمد حسین اعلمی؛ بیروت، چاپ دوم، 1411ه.ق، دارالبلاغة.
چاپ عراق: کربلا،مهسسه اعلمی، چاپخانه نعمان، به تصحیح سید علاءالدین علوی طالقانی.
8. در همین مقاله می خوانید که شش نسخه در نجف در دست مرحوم بهاری و شش نسخه دیگر در تهران در دست حاج شیخ محمود بروجردی بوده که برای تصحیح از آنها بهره برده اند.
9. چاپ سنگی سال 1311ق، از روی نسخه تحریر اول و چاپ سنگی 1314 و چاپ های بعد که در ایران، عراق و لبنان انجام شده، از روی نسخه تحریر دوم است.
10. کافی است به «مرآة العقول» علامه مجلسی که شرحی بر «کافی» است، مراجعه شود.
11. از این روست که گفته می شود برخی از نسخه های چاپ قدیم صحاح ستّه، از چاپهای معتبر است.
12.مرحوم شیخ محمدباقر بهاری همدانی، متوفای 1333، صاحب تألیفات متنوعی است، از جمله:
الطلع النضید فی إبطال المنع من لعن یزید(چاپ 1316ق، در تهران)؛
الدعوة الحسینیه(پیرامون استحباب گریه بر سیدالشهداء ع ، چاپ 1399)؛
المقالات فی اثبات الإسلام(پاسخ اشکالات برخی از نصارا به قرآن، چاپ 1399)؛
السلاح الحازم فی دفع المظالم(پاسخ و ردّ ابن حجر هیثمی است که نکوهش معاویه را جایز نمی داند)؛
نثاراللباب فی تقبیل التراب و إستحباب تقبیل العتبة من المشاهد المشرفة؛
ایضاح الخطاء( در ردّ استبداد)؛
رسالة العصمة فی ردّ من أنکر عصمةالأئمة(ع).
و تألیفات فراوان و متنوّع دیگرکه علاّمه طهرانی در «أعلام الشیعة» (قرن چهاردهم) و نیز جای جای «الذریعة» یاد کرده است (رجوع کنید: معجم مؤلفی الشیعة، ص77).
مرحوم بهاری، کتابخانه مهمی داشته است شامل نسخه های خطی و تألیفاتش. نگارنده از سرنوشت آن بی اطلاع است و متأسفانه نسخه«التنبیه…» در دست نیست.
معلوم باشد که این بزرگوار، غیر از مرحوم بهاری مؤلّف «تذکرة المتقین» است.
13. این رساله در«الذریعة»(ج4، ص175) یاد شده است. علامه طهرانی، اصل آن را عربی می داند که توسط خود مؤلف به فارسی ترجمه و نیز در نوبت دیگری تلخیص شده است؛ اما نسخه خطی «تسدید المکارم» در کتابخانه مدرسه فیضیه قم، فارسی می باشد و در آن اشاره ای به ترجمه بودنش نشده است. مطابق نوشته مؤلف در پایان کتاب، تألیف آن در سال 1308 به پایان رسیده و دو سال طول کشیده است ( یکی از نمونه های صرف وقت برای تصحیح کتابها همین است که ایشان دو سال مشغول مقابله و تصحیح «مکارم الأخلاق» بوده است).
14. یکی از بهترین دلیل های استناد کتاب به مؤلّف، این است که در اجازات علمای سلف، یاد شده باشد (مثل اینکه در اجازه علامه حلّی به شاگردش آمده باشد: اجازه می دهم که نهج البلاغه سید رضی را از من روایت کنی. این عبارت، یکی از بهترین دلیلها بر استناد نهج البلاغه به سید رضی است).
15. امّا این کار انجام نشده و از این نسخه تصحیح شده بسیار ارزنده، اطلاعی در دست نیست.
16.از دوران فتحعلی شاه که تهران پایتخت شد، حوزه علمیه تهران یکی از معتبرترین حوزه ها و در ردیف حوزه علمیه اصفهان و حوزه علیمه نجف اشرف بوده است و از فحول علما در همه رشته های اسلامی بهره مند بوده است.
17. این عبارت را زیر دستنوشتهه حاج میراز حسین نوری نوشته اند.
18. ایشان نیز این عبارت را زیر مرقومه حاج میرزا حسین نوری نوشته اند.
19. اشاره به این است که در صحاح ستّه نیز احیانا تصرفاتی کرده اند.
20. سوره بقره، آیه 79
21. همان، آیه 159
22. همان، آیه79. عبارت داخل پرانتز، آیه78 سوره آل عمران است.
23. سوره حج، آیه11
24. شاید این دو کلمه درست خوانده نشده باشد.
25. کلمه«هزار» فقط می تواند لفظ مبالغه باشد.
26. اقتباس از سوره حج، آیه40
27. حاج شیخ محمود بروجردی هم در مقدمه خود بر«مکارم الهخلاق» چاپ سال 1314ق، می نویسد: المرجوّ من حضرةالسلطنة الکبری الاسلامیة و والدولةالعظمی القرآنیة من الایرانیة والعثمانیة ایّدالله شوکتهما و أکّد نصرتهما المدافعة عن المسلمین والمحاماة عن الدین و مجازاة المحرّف و من یحذو حذوه بأسوءالعذاب و عقوبته صیانة للنظام و وقایة للإسلام أشدّ العقاب لکیلا یتطّرق الی الشرع الحنیف الغیّ والفساد و تتفوّق علیه ید الزندقة والإلحاد والله ولیّ الأمر والهادی الی سبیل الرشاد.
28. سال 1308ق، سال فراغ از تألیف«تسدید المکارم» و سال1312، سال وفات میرزای شیرازی ره است.
29. شرح حال این دو نفر، عجالتا یافت نشد.
30. کتابهای چاپ بولاق، به اتقان و صحّت معروف است؛ اما در این مورد، گویا این چاپ هم گرفتار سرگذشت سایر چاپهای مصر شده است.
31. پس مقصود حاج میرزامحمود بروجردی از عبارت«من التزمت بطاعته»، مرحوم حاج میرزا ابوالفضل طهرانی، فرزند حاج میرزا ابوالقاسم کلانتر، و جدّ همسر امام خمینی رضوان اللّه تعالی علیه است.
32. اکتفاءالقنوع، تألیف ادوارد فندیک، ص160
33. تألیف حضرت آقای مولایی که در دو جلد چاپ شده است.
34. ظاهرا مقصود، همان بزرگانی هستند که قبلا یاد کردیم.
35. برخی گفته اند که مرحوم شیخ میرزا محمود بروجردی به امر میرزای شیرازی به تصحیح «مکارم الهخلاق» پرداخته است؛ اما این مطلب، صحیح نیست؛ زیرا ایشان به تصریح عبارت فوق، پس از وفات میرزای شیرازی به این کار دست زده است.
36. مرحوم شیخ محمدباقر بهاری ره .
37. ظاهرا همین نسخه ای است که فعلا در کتابخانه مدرسه فیضیه قم می باشد.
38. بنا به گفته علاّمه طهرانی، حاج میرزا ابوالفضل طهرانی مقصود است.
39. از شخصیت های معروف آن دوره.
40. یادآوری این نکته لازم است که برخی کتابها توسط اصحاب و اعوان یکی از شخصیت های علمی تصحیح و به نام خود او معروف می شود؛ در صورتی که آن اندازه اعتبار ندارد!
41. سوره اسراء، آیه84: قل کلّ یعمل علی شاکلته.
42. همان چاپ1311 که قبلا یاد شد.
43. شاید هنوز هم صحیح ترین چاپ آن، همان چاپ حاج شیخ محمود بروجردی باشد.