کتابهای حدیثی شیعه که قبل از سال 1000 ه* .ق تدوین و تألیف شده اند، ارزش فوق العاده ای دارند. مؤلفان این گونه کتابها با توجه به دسترس داشتن به منابعی که منحصراً در اختیار آنها بوده، احادیثی را در کتابهای خود درج نموده اند که در سایر کتابهای حدیثی شیعه یافت نمی شود.
یکی از این کتابها که نسخه منحصر آن، تاکنون از دستبرد حوادث مصون مانده، و متأسفانه تا به حال در جایی معرفی نشده، کتاب «تسلیة المُجالس و زینة المجالس» است. مؤلف در این کتاب کوشیده تا زندگانی ائمه معصومین ع را از طریق روایات صحیح و مورد اعتماد بزرگان شیعه، تدوین نماید. و لذا این کتاب، یکی از منابع علامه مجلسی در تدوین کتاب «بحارالانوار» بوده است. در این مقال، این کتاب و مؤلف آن معرفی می گردد:
نسخه منحصر کتاب
نسخه منحصر این کتاب، به همت علمای خوی، از دستبرد حوادث در امان مانده و هم اکنون در کتابخانه مدرسه نمازی خوی[1] به شماره 459 نگهداری می شود.
این نسخه در بیش از سیصد ورق و به خط نسخ نازیبا تحریر شده است. اندازه آن 20×14 سانتی متر و هر صفحه دارای 22 سطر می باشد. و به دلالت کاغذ و خط و تملکهای آن، در عصر مؤلّف نگاشته شده و تا به حال، تنها نسخه شناخته شده این کتاب است.
نام کتاب
نام کتاب، طبق تصریح مؤلف در مقدمه آن، «تسلیة المجالس و زینة المجالس» است. با توجه به اینکه این کتاب در دسترس علما نبوده و همچنین به سبب ترکیب نام آن از دو بخش، عده ای از بزرگان آن را دو کتاب تلقّی نموده اند. چنان که شیخ آقا بزرگ در «ذریعه»، آن را یک بار در ماده «تاء» و بار دیگر در ماده «زاء» عنوان کرده است.[2] البته خود آن بزرگوار با استناد به نقل علامه مجلسی، تذکر داده که اینها هر دو نام یک کتاب هستند، نه اینکه هر کدام نام مستقل بر کتابی.
همچنین، با توجه به اینکه موضوع این کتاب، زندگانی اهل بیت ع می باشد، و خصوصاً در آن به زندگانی سیدالشهدا توجه خاصی شده، به «مقتل الحسین» نیز مشهور گردیده است (که بازگو خواهد شد).
مؤلف
نام مؤلف، آن چنان که در ظهر نسخه مذکور درج گردیده، چنین است:
«زین الخطباء سید محمد بن ابی طالب بن احمد بن محمد المنشی بن طاهر بن یحیی بن ناصر بن ابی العز الحسین الموسوی الحائری الکرکی منشأً و مولداً.»
از این نوشته معلوم می گردد که وی در «کَرَک»[3] متولد شده و در همان ناحیه نشو و نما یافته است و به لقب کرکی اشتهار داشته است. مؤلف، در کتاب خود ذکر می کند که مدتی نیز ساکن دمشق بوده، ولی به جهت اینکه موفق به اظهار دین و مذهب خود در آن شهر نبوده، آن مدّت را از ایّام هدر رفته عمر خود می داند و از اینکه توانسته از آن شهر کوچ کند و در کربلای مُعلّی و کنار مرقد مطهّر حسینی رحل اقامت افکند، اظهار رضایت و خوشحالی می کند و آن را از توفیقات الهی در حق خود می داند.
از سال تولد و مدت عمر وی چیزی نمی دانیم و شرح حال نویسان، تا آنجا که نگارنده اقتصا نموده، متذکر حالات وی نشده اند. تنها اطلاع ما از وی، از طریق همین کتاب می باشد. او در کتاب خود ذکر می کند که در سال 921 ه* ، حج نموده و در سال 955 ، کتاب «السجع النفیس» را تألیف کرده است. از اینجا می توان حدس زد که وی به هنگام تألیف این کتاب، بیش از پنجاه سال داشته است.
او همچنین در این کتاب از تألیفات خود نیز یاد می کند که ما جداگانه به آنها خواهیم پرداخت.
همچنین از همین کتاب برمی آید که مؤلف، ملقب به فخرالدین و شمس الدین بوده است. و از لقب «زین الخطباء» که به اول نام وی در آغاز نسخه اضافه شده می توان فهمید که او از خطبای مشهور عصر خود بوده که البته خطبه های وی در این کتاب، گواهانی گویا بر این مطلب اند.
اعتبار کتاب
سعی مؤلف در این کتاب، بر آن بوده که تاریخ ائمه علیهم السلام را از احادیث صحیح نقل نماید و از آوردن احادیث ضعیف و غیر قابل اعتماد خودداری نماید. خود در این مورد می نویسد:
«ولم اورد فیه من الاحادیث إلّا ما صَحَّحه علماء نا و رَجَّحه أعلامنا و دوَّنوه فی کتبهم و نقلوه عن ائمتهم».
علاوه بر اظهار مؤلف، اعتماد علامه مجلسی ره بر این کتاب، خود دلیل اعتبار آن است. علامه در مقدمه «بحارالانوار»، در ذکر مصادر کتابش، در دو جا نام این کتاب را با این تعابیر ذکر نموده است:
«و کتاب مقتل الحسین صلوات الله علیه، المسمی بتسلیة المجالس و زینة المجالس، للسید النجیب العالم محمد بن ابی طالب الحسینی الحائری».[4]
و در توثیق مصادر کتاب «بحار» فرماید:
«وکتاب تسلیة المجالس، مؤلّفه من سادة الأفاضل المتأخرین و هو کتاب کبیر مشتمل علی اخبار کثیرة اوردنا بعضها فی المجلد العاشر».[5]
با اینکه علامه مجلسی تصریح می کند که در جلد دهم کتابش از این کتاب نقل نموده، لیکن با اقتصای به عمل آمده معلوم شد که از این کتاب، در بحارالانوار مطلبی نقل نشده است.
متأسفانه این کتاب، برای مدّتی مدید، در دسترس علما نبوده، لذا، جز آنچه از مرحوم مجلسی نقل شد، اظهار نظری در مورد محتوای آن، از سایر علما به دست ما نرسیده است. و همین امر، موجب شده که در کتابشناسیها، این کتاب، به صورت مجمل یا اشتباه نقل شود. اینک تعابیر علمایی که کتاب را ندیده اند از این کتاب، به صورت مختصر نقل می شود:
خوانساری در «روضات الجنات» در شرح حال محمد بن ابی طالب استرآبادی، برای رفع توهم، و اشتباه نشدن وی با مؤلف مورد بحث ما می نویسد:
ثم لیعلم ان هذا الرجل غیر محمد بن ابی طالب الحسینی الحائری الذی کان هو ایضاً کما فی رجال النیشابوری من جملة المشایخ وله کتاب «تسلیة المجالس» و «زینة المجالس» کلاهما فی مقتل مولانا الحسین ع .[6]
از اینکه وی این کتاب را دو کتاب پنداشته کاملاً واضح است که کتاب در دسترس وی نبوده است. همچنین وی تصریح دارد که این مطلب را از کتاب «رجال نیشابوری» نقل می کند و از اینجا معلوم می شود که نیشابوری[7] نیز به کتاب دسترس نداشته است.
کنتوری در «کشف الاستار» فقط نام کتاب و مؤلف آن را آورده، بدون آنکه به نسخه یا نسخه های آن اشاره داشته باشد.[8]
ثقه الاسلام تبریزی نیز در «مرآة الکتب» نام کتاب و مؤلف آن را به نقل از «روضات الجناب» نقل نموده است.[9]
آنچنان که ذکر شد، شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة» در دو مورد نام این کتاب را آورده و هر دو مورد، صراحت دارد بر اینکه او نسخه ای از کتاب را در دسترس نداشته است.[10]
کتابشناس خبیر، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی (متوفای 1416 ه* ) در سفری که در سال 1373 شمسی به خوی داشته، نسخه منحصر این کتاب را (که بعداً به تفصیل یاد خواهد شد) در مدرسه نمازی خوی رؤیت نموده و از آن در کتاب «ثمرات الاسفار» خود مفصلاً یاد کرده است. وی، همچنین، در کتاب «الغدیر فی التراث الاسلامی»، یکی از خطبه های مؤلف را پیرامون روز غدیر به نقل از همان نسخه یاد کرده است.[11]
این بود آنچه که تا به حال در مورد این کتاب و مؤلف آن اظهار نظر شده است؛ و ملاحظه می شود که بجز مورد اخیر، چون نسخه در اختیار علما نبوده، مطالب قابل توجهی به دست نداده اند.
اکنون با توجه به منحصر بودن نسخه موجود از این کتاب، از روی همان نسخه، اطلاعات مربوط به کتاب و مؤلف را تقدیم خوانندگان می داریم (بمنه و کرمه):
سبب تألیف کتاب
مؤلف در مورد علت اقدام خود به تألیف کتاب، چنین می گوید که کتابی به فارسی مشاهده کردم که شامل ده مجلس بود و برای عزاداری دهه اول محرم نوشته شده بود. لذا من هم به تأسی از مؤلف آن کتاب، شروع به تألیف کتاب حاضر، به همان سبک، در ده مجلس برای عزاداری دهه اول ماه محرم، به زبان عربی نمودم.
او همچنین در مقدمه کتاب از شاه اسماعیل صفوی یاد می کند و خدمات وی را در جهت نشر مذهب تشیع می ستاید.
همچنین در مجلس اول کتابش، خطبه ای را که در سال 921 هجری در مشهد حائری انشا نموده، درج کرده است. و نیز از تألیف کتاب دیگر خود «السّجع النفیس» در سال 955 هجری یاد می کند. و از اینجا مشخص می شود که تألیف کتاب حاضر، بعد از این تاریخ صورت گرفته است.
مؤلف همچنین در مقدمه کتاب، متعهّد می شود که تنها احادیث صحیح را از کتب علمای شیعه در کتابش نقل کند و از آوردن احادیث ضعیف بپرهیزد.
فصول کتاب
آنچنان که گفته شد، مؤلف، کتابش را در یک مقدمه و ده مجلس تنظیم کرده است. فصول کتاب، بسیار مفصل است و اغلب از پنجاه صفحه تجاوز می کند. و این است فهرست مطالب مجالس کتاب:
المجلس الاول: فی ذکر امورٍ تتعلّق بظلامة ابی عبدالله الحسین علیه السلام،
المجلس الثانی: فی ذکر سید المرسلین و ذکر وفاته و ذکر امورٍ تتعلق بظلامة اهل بیته الطاهرین،
المجلس الثالث: فی ذکر شی ءٍ من فضائل امیرالمؤمنین ع و ذکر ادلة شریفة علی فرض امامته و ذکر فاطمة الزهراء علیهماالسلام،
المجلس الرابع: فی ذکر الحسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام،
المجلس الخامس: فی ذکر احوال الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام،
المجلس السادس: فی ذکر مأتم الحسین علیه السلام و ذکر معاویة و یزید،
المجلس السابع: فی مسیر الحسین علیه السلام و مَن تبعه مِن أهله و إخوانه و بنی أخیه و بنی عمّه،
المجلس الثامن: فی ذکر ما جَری بعد قتل الحسین ع فی سبی و غیره،
المجلس التاسع: التعزیة التی سمّاها المصنف بمجریة العبرة و محزنة العترة،
المجلس العاشر: فی فضل زیارته.
بحث در مورد این کتاب نفیس را در اینجا خاتمه می دهیم و کاوش در باب سایر تألیفات مؤلف و ارائه نمونه هایی از مطالب مندرج در کتاب و نیز معرفی منابعی که مؤلف از آنها بهره جسته را به گفتاری دیگر موکول می داریم.
والسلام خیر ختام
1 - مدرسه نمازی خوی، توسط مرحوم شیخ محمد نمازی خویی، در سال 1200 ه* .ق در شهر خوی، تاسیس گردیده و تا به حال دایر می باشد. علمای زیادی در این مدرسه مراتب تحصیل و کمال را طی نموده اند. این مدرسه دارای دو کتابخانه است: کتابخانه کتب چاپی، دارای بیش از ده هزار جلد کتاب و کتابخانه نُسخ خطی، دارای هشتصد نسخه خطی؛ فهرست این نسخه ها تهیه گردیده و هم اکنون در زیر چاپ می باشد و به زودی تقدیم اهل علم و معرفت خواهد شد.
2 - الذریعة: 4/179 و 12/94
3 - «کَرَک» که از قدیم به نام «کَرَکِ نوح» نامیده می شود، روستایی است در جبل عامل لبنان.
4 - بحارالانوار: 1/21
5 - بحارالانوار: 1/40
6 - روضات الجنات: 7/35
7 - میرزا محمد بن عبدالنبی بن عبدالصانع نیشابوری اخباری، مقتول در 1232 ه** .ق؛ او سه کتاب در علم رجال تألیف نموده به نامهای «صحیفة الصفا»، «کلیات الرجال» و «تقویم الرجال»، که هیچکدام از این سه کتاب به چاپ نرسیده اند [ر.ک الذریعة 10/145].
8 - کشف الحجب والأستار عن احوال الکتب والأسفار، اعجاز حسین الکنتوری: 121
9 - مرآة الکتب: 2/144
10 - الذریعة: 4/179 و 12/194
11 - الغدیر فی التّراث الاسلامی، چاپ دوم: 245
