مقدمه
این مقاله موضوع کنفرانسی است که توسط پروفسور رنالد اتنف
(1) (2) در تاریخ نهم اردیبهشت ماه 1372 در دارالعلم مفید قم ایراد گردیده است و همزمان به وسیله آقای دکتر حسین نجفی ابرندآبادی به فارسی برگردانیده شده و پس از تصحیح و تحقیق چاپ شده است. ضمنا با توجه به تخصصی بودن موضوع کنفرانس جهت تبیین بیشتر موضوع (در موارد لازم) توضیحاتی در پاورقی آورده شده است.
(3) شناخت بزهکاری و سیاست جنایی
برای درک صحیح این عنوان ابتدائا به تعریف جرم شناسی و بعضی از مفاهیم کلیدی آن می پردازیم:
جرم شناسی در یک تعریف ساده عبارت است از: «مطالعه علمی پدیده مجرمانه » این پدیده مجرمانه باید مطابق با متدها و روشهای معمول در این رشته و در سه سطح مورد مطالعه قرار گیرد: بزه، بزهکار و بزهکاری.
(4) مرحله نخست: بزه یا جرم
جرم شناس برای تعریف جرم، طبیعتا به آنچه که منابع قانون را تشکیل می دهد; اعم از این که این منابع عرفی باشند و یا شرعی و مذهبی [اخلاقی]، مراجعه می کند. پس تعریف جرم در جرم شناسی وسیع تر است از جرمی که در قانون جزا مطرح است; چرا که پدیده جرم یا مجرمانه علاوه بر جرم به معنای قانونی، انحراف اجتماعی - اخلاقی را نیز در بر می گیرد (پدیده ای که در قانون پیش بینی نشده است به طوری که دارای ضمانت اجرای کیفری نیست). بنابراین می بینیم که این تعریف وسیع از جرم به موضوع جرم شناسی هم وسعت می بخشد. پس جرم شناسی تنها به ضمانت اجرای کیفری که در قانون پیش بینی شده نمی پردازد، یعنی علاوه بر مجازات و سرکوبی، جرم شناسی به مساله پیشگیری هم توجه دارد. مرحله دوم: مجرم یا بزهکار
مجرم یا بزهکار، فردی است که از نظر جرم شناسی مرتکب جرم می شود
(5) (که باید به طور فردی مطالعه شود). مرحله سوم: بزهکاری
یعنی تفسیر بزهکاری به عنوان یک پدیده کلی (مجموع جرایم ارتکابی در زمان و مکان معین).
اگر جرم شناسی راجع به این سه مرحله صحبت می کند به خاطر این است که در تبیین «پدیده مجرمانه » بین این سه سطح نباید اختلاط ایجاد کرد. البته گفتنی است که جرم شناسی معاصر، موضوع جدید و دیگری هم دارد که مربوط به نحوه واکنش پیکره اجتماع یا نحوه اعمال واکنش اجتماعی (با توجه به آنچه که ما به آن مجازات یا اقدامهای تامینی و تربیتی می گوییم) در مقابل جرم است.
(6) اما طبیعی است که در مورد جرم شناسی چه جرم شناسی نوع اول (جرم شناسی بالینی) و یا جرم شناسی نوع دوم (جرم شناسی واکنش اجتماعی) چه در زمان و چه در مکان اختلاف نظر وجود دارد. بنابراین ما در اینجا فقط به بعد کاربردی جرم شناسی (که در نهایت منتهی به مطالعه مفهوم سیاست جنایی می شود)، می پردازیم.
بنا به تعریفی که قاضی عالی رتبه فرانسوی «مارک آنسل »
(7) ارائه داده است سیاست جنایی، که هم علم است و هم هنر، سیاست اجتماعی را در زمینه مبارزه با جرم بیان می کند; به عبارت دیگر سیاست جنایی، نحوه سازمان دادن به واکنش های اجتماعی در مقابل پدیده مجرمانه است.
(8) از آنجایی که سیاست جنایی هم جنبه علمی دارد و هم جنبه هنری، لذا در مورد اصول سیاست جنایی هم دیدگاهها متفاوت است. با وجود این باید گفت که یک سیاست جنایی جرم شناختی
(9) زمانی موفق خواهد بود که با توجه به پژوهشها و اطلاعاتی که با روشها و ابزارهای قابل اعتماد در تبیین و تفسیر پدیده مجرمانه در سطوح مختلف به دست می آید تنظیم شده باشد; اما پژوهشها و مطالعاتی که در مورد بزهکاری انجام گرفته نادرست بوده است و شاید دلیل این امر فقدان یک ابزار شناخت دقیق و یک مرکز نظارتی لازم در پژوهشهای جرم شناختی بوده است و آن نیاز به مرکز و ابزاری است تا با استفاده از آنها بتوان یک سلسله داده ها و اطلاعات دقیقی را کسب نمود که در تهیه و تدوین سیاست جنایی مورد استفاده قرار گیرد; بنابراین وقتی که شناخت کافی و دقیقی از بزهکاری وجود نداشته باشد، معمولا گرایش بر این خواهد بود که یک سلسله تئوریهای ناقص جایگزین آنها گردد. با بود که ضرورت ایجاد یک «مرکز دایمی نظارت بر تحول بزهکاری و پیشگیری از آن (ابسرواتوار)»
(11) در فرانسه احساس گردید. بنابراین با توجه به محدودیتهای موجود در قلمرو مطالعات جرم شناختی و ضرورت نقش این مرکز، محور اصلی بحث خود را در دو بخش زیر خلاصه می کنیم:
الف - ضرورت ایجاد مرکز نظارت بر تحول بزهکاری و پیشگیری از آن;
ب - چگونگی اداره و مکانیزم عملکرد «ابسرواتوار». بخش اول: چرا ایجاد این مرکز ضروری تشخیص داده شد؟
در این زمینه باید بگوییم که ضرورت ایجاد این مرکز ناشی از نواقص و معایبی بوده است که مربوط به ابزارهای شناخت بزهکاری می باشد. برای مثال، آمارهای جنایی که تبیین جهات مختلف پدیده مجرمانه با توجه به آنها صورت می گیرد به دلایل زیر نمی توانستند ما را در اتخاذ یک سیاست جنایی پیشگیرانه کمک کنند:
1 - از یک سو به دلیل فاصله ای که بین زمان تهیه و زمان انتشار آنها وجود دارد موجب تاخیر در شناخت بزهکاری می شود;
2 - از طرف دیگر آمارهای جنایی از نظر محتوا بندرت در مطالعات جرم شناختی قابل استفاده می باشند; چرا که این آمارها بیشتر بیانگر میزان فعالیتها و کار مراجع و ارگانهای تهیه کننده آنهاست تا بیانگر ارقام جرایم ارتکابی; بنابراین آمارها که فاقد خصوصیات تفسیری (مثلا زمان و مکان ارتکاب جرم) و به طور کلی ویژگیهایی از این قبیل که در مطالعات جرم شناختی مورد استفاده قرار می گیرد، هستند; از نظر جرم شناسی قابل استفاده نیستند. یعنی اوضاع و احوالی را که می توان آنها را با این جمله خلاصه کرد: «گذار از اندیشه به عمل »; به عبارت دیگر این روند کیفری را که گذار از اندیشه مجرمانه به عمل و ارتکاب عمل مجرمانه است; در آمارها نمی توانیم پیدا کنیم.
(12) در مورد اطلاعات مربوط به پرونده ها و مدارک هم محدودیتهایی وجود داشت از جمله اینها این که دسترسی به آنها به راحتی (به دلیل محرمانه بودن) ممکن نبود و یا این که جنبه علمی نداشتند.
لذا برای رفع این مشکلات بود که مرکز دایمی نظارت بر بزهکاری و پیشگیری از آن در منطقه «پو» (جنوب غربی فرانسه) تاسیس شد. بخش دوم: مکانیزم عملکرد مرکز نظارت بر تحول بزهکاری و پیشگیری از آن
در این چارچوب ابتدا به بررسی کادر حقوقی این مرکز و بعد کادر تئوری و نظری و در نهایت کادر و یا چارچوب تکنیکی (فنی) آن می پردازیم: الف - چارچوب حقوقی مرکز:
از نظر حقوقی کسانی که در این مرکز کار می کنند یک گروه تحقیقاتی دانشگاهی هستند که نسبت به سایر مراجع و سازمانها مستقل اند. چرا که جهت رعایت گمنامی و بی نامی سوژه ها و افرادی که در این مرکز مورد مطالعه قرار می گیرند، استقلال این گروه تحقیقاتی ضروری به نظر می رسد. در اثر همین استقلال است که بررسی مطالعات و داده های جرم شناختی با توجه به عینیتهای موجود زیر نظر یک شورای علمی و بدون توجه به ملاحظات دیگر صورت می گیرد. ب - چارچوب تئوری مرکز:
از نظر تئوری، پدیده مجرمانه همان طوری که قبلا گفته شد، در سطوح مختلف (بزه، بزهکار و بزهکاری) با روش مشاهده تجربی مورد تبیین و تفسیر قرار می گیرد. نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که از نظر تئوری شکستی که در مورد مطالعه جرم در جرم شناسی مشاهده می شود به لحاظ تاکید و اهمیتی است که صرفا به مرحله سوم داده شده است; یعنی صرفا بزهکاری (پدیده کلی) مورد توجه جرم شناسی بوده است. مطالعات جرم شناسی آمریکای لاتین در سی سال گذشته، مشکلی را که ما در تبیین پدیده مجرمانه داشتیم، نشان داده است و به همین جهت است که در این مرکز تکیه بر مرحله دوم «تبیین پدیده مجرمانه » است. یعنی بزهکار از دیدگاه بالینی مورد مطالعه قرار می گیرد و نه بزهکاری (به عنوان یک پدیده کلی). ج - چارچوب فنی ابسرواتوار:
از نظر فنی کار مرکز در سه مرحله انجام می شود:
مرحله نخست جمع آوری اطلاعات و داده ها از طریق پرسشنامه ها است. در قالب این پرسشنامه هاست که اطلاعات مختلفی از محلهای مختلف در رابطه با مجرم و بزهکار گردآوری می شود; به عبارت دیگر این پرسشنامه ها جوانب مختلف زندگی مجرم را در بر می گیرند. و در عین حال این داده های مربوط به بزهکاران علاوه بر مراجع سنتی مثل پلیس، دادگستری و زندانها، از محلهای دیگری هم که جنبه کیفری ندارند; مثل مراکز ترک اعتیاد (مراکز اجتماعی)
(13) جمع آوری می شود. بنابراین در این چارچوب است که به تاریخچه زندگی مجرم توجه می شود و اطلاعاتی در مورد سوابق و شرایط اجتماعی و اقتصادی و ... او جمع آوری می شود. کلیه این اطلاعات چه از نظر آمار جنایی و چه اطلاعاتی که از طریق مرکز کسب می شود پیرامون یک فرد و سوژه جرم انجام می شود. به بیان دیگر مرکز سعی می کند تا یک شناخت افقی در زمان مشخص پیرامون مجرم به دست آورد و به همین دلیل است که وقت زیادی برای تهیه این پرسشنامه ها صرف می شود.
جمع آوری اطلاعات و داده ها معمولا از طریق پرسشنامه توسط دانشجویان دوره کارشناسی ارشد و دکترای حقوق جزا و جرم شناسی به طور رایگان و برای کسب تجربه عملی جهت پژوهشگران و محققان و نیز افراد دیگری که به نحوی از انحا با بزهکاران ارتباط دارند; مثل پلیس و مربیان تربیتی و غیره صورت می گیرد.
در مرحله دوم، داده ها و اطلاعات جمع آوری شده وارد کامپیوتر می شود. چنانچه جمع آوری داده ها به طور دقیق انجام گرفته باشد وارد کردن آن به کامپیوتر مشکلی نخواهد داشت.
مرحله سوم: پردازش داده ها یا بررسی اطلاعات جمع آوری شده است. آنچه که در اینجا اهمیت دارد این است که داده ها و اطلاعات دقیقی به کامپیوتر داده شود تا پاسخها برای تهیه و اجرای سیاست جنایی مناسب و مفید بوده باشد.
به طور خلاصه می توان گفت مرکز معمولا سه نوع اطلاعات را پس از پردازش و بررسی ارائه می دهد:
الف - داده های ناخالص; در اینجا از کامپیوتر مثل ماشین حساب استفاده می شود. اینجاست که می توان میان داده های مختلف رابطه برقرار کرد. اما مزیت این داده های ناخالص این است که به روز است در حالی که آمار با فاصله دو تا سه سال آماده می شود که قابل استفاده نیست. با توجه به امکانات و محاسبات ریاضی که مرکز در اختیار دارد، در رابطه با تحول بزهکاری و سیاست جنایی می توان پیش بینی هایی به عمل آورد.
ب - داده های گزینشی و انتخابی; مرکز داده های ناخالص را به داده های جرم شناختی تبدیل می کند، تا مراجع تقاضا کننده داده های جرم شناختی بتوانند با عنایت به این اطلاعات، بر جوانب مختلف پدیده مجرمانه و سیاست جنایی و مناسب بودن یا نبودن آن آگاهی یابند.
ج - پردازش داده های ناخالص برای اهداف علمی، به منظور بررسی صحت و سقم تئوریهای جرم شناختی، ارائه نظریه های جدید و بهبود و تکمیل مفاهیم و روش های جرم شناسی.
پس بدین ترتیب مرکز از طریق ارائه اطلاعات و داده های مناسب به مسؤولین سیاست جنایی، نقش مهمی را در مبارزه مؤثر علیه جرم و بزهکاری ایفا نموده و موجبات تحول و پیشرفت علوم جرم شناختی را فراهم می سازد.
پی نوشت ها:
1) Reynald othenhof.
2) رنالد اتنف استاد دانشگاههای «پو» و «بوردو» در فرانسه است. رشته تخصصی وی بزهکاری اطفال یا حقوق جزای صغار است. وی علاوه بر شغل دانشگاهی دبیر کل انجمن بین المللی حقوق جزا، عضو هیات مدیره جامعه بین المللی حقوق جزا و دبیر مجله حقوق جزای بین الملل است.
3) توضیحات پاورقی از نگارنده است.
4) ژان پیناتل در این زمینه معتقد است که پدیده مجرمانه در سه سطح جدا از هم قابل تفسیر و تبیین است:
الف - تفسیر بزهکاری به عنوان یک پدیده کلی و توده ای (مجموع جرایم ارتکابی در زمان و مکان معین);
ب - تفسیر و مطالعه بزهکار، به عنوان مباشر عمل مجرمانه که باید به طور فردی مطالعه شود;
ج - مطالعه بزه یا عمل مجرمانه که باید آن را، با جدا کردن از زندگی یا پیشه مجرمانه مورد نظر، مطالعه کرد.
5) به عبارت دیگر تعریف مجرم ملازمه با تعریف جرم در جرم شناسی دارد و همان طوری که ذکر شد تعریف جرم در جرم شناسی وسیع تر از تعریف آن در حقوق جزاست; به عنوان مثال شخص دروغگو به جز در موارد استثنایی مثل شهادت دروغ، از نظر جزایی مجرم نیست ولی از نظر جرم شناسی مجرم است.
6) لازم به ذکر است که اگر دقیق تر سخن بگوییم نحوه اعمال واکنش اجتماعی علیه جرم موضوع جرم شناسی نیست بلکه از موضوعات جامعه شناسی حقوق کیفری است که جنبه های مختلف واکنش اجتماعی علیه جنایت را بررسی می کند و چنانکه آقای گسن، (Raymond Gassin) می گوید: اصطلاح «جرم شناسی » به عنوان یک واکنش اجتماعی، در حقیقت نوعی خیانت به زبان، (Abus de langage) است (جهت مطالعه بیشتر در این زمینه مراجعه کنید به کتاب مقدمه ای بر جرم شناسی، تالیف ریموند گسن، ترجمه دکتر کی نیا ص 24 به بعد).
7) وی بنیانگذار مکتب دفاع اجتماعی جدید است. این مکتب در مقابل دو مکتب دفاع اجتماعی قدیم و مکتب تحققی ظهور کرده است. از اصول مهم این مکتب یکی قبول اصل مختار بودن انسان است که بر خلاف مکتب تحققی حقوق جزا می باشد و دیگری توجه به شخصیت مجرمین در تعیین مجازاتها است.
8) نظیر همین تعریف را دو تن دیگر از حقوقدانان برجسته فرانسوی (مرل و ویتو) از سیاست جنایی دارند. به عقیده ایشان، سیاست جنایی (که در عین حال هم علم است و هم هنر) مبتنی است بر کشف و تنظیم منطقی بهترین راه حلهای ممکن هت حل مسائل مختلف ماهوی و شکلی که پدیده مجرمانه مطرح می کند.
نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که سیاست جنایی را نباید با سیاست کیفری اشتباه گرفت چرا که اولی دارای قلمرو وسیع تر از سیاست کیفری بوده و شامل سیاست کل دولت در مقابل پدیده مجرمانه است. در حالی که دومی تنها مربوط به سیاست دستگاه قضایی در مقابل جنایت است.
9) مفهوم سیاست جنایی در حقوق اسلام و این که آیا اساسا سیاست جنایی اسلام یک سیاست جنایی جرم شناختی (علمی) است و یا یک سیاست جنایی ایدئولوژیکی و یا تلفیقی از این دو، موضوع مقاله مستقل دیگری است که در فرصتهای مقتضی به تحقیق پیرامون آن خواهیم پرداخت. ان شاءا...
10) و دلایلی که بعدا خواهیم دید.
11) Observatoire Permanent de la Delinquance at de sa perevention
این مرکز در سال 1987 در منطقه «پو» (جنوب غربی فرانسه) تاسیس گردید. و در حقیقت ایجاد آن در راستای پاسخ دانشگاه به عنوان یک مرکز علمی به درخواست «شورای پیشگیری از بزهکاری شهرستان پو» بود. (در فرانسه «شوراهای پیشگیری از بزهکاری شهرستان و استان » وجود دارد که هدف آنها تعیین و استقرار سیاستهای محلی پیشگیری از بزهکاری در شهرستان یا استان و نیز پاسخ به «احساس ناامنی » شهروندان است . مرکز دایمی نظارت بر تحول بزهکاری و پیشگیری از آن تحت مسؤولیت علمی مرکز پژوهشها و مطالعات پیرامون بزهکاری و ناسازگاری اطفال قرار دارد و اداره آن به عهده خود آقای رنالد اتنف است).
12) البته دلایل مختلف دیگری نیز وجود دارد که نشان می دهد آمار بیانگر حجم واقعی جرایم ارتکابی در یک کشور نمی تواند باشد که ذیلا به برخی از آنها اشاره می شود:
الف - بسیاری از جرایم کشف نمی شوند. (رقم سیاه بزهکاری) ب - در بعضی از جرایم مباشران شناخته نمی شوند. (رقم خاکستری بزهکاری) ج - عاملین پس از ارتکاب جرم خودکشی می کنند و یا کشته می شوند و یا فرار می کنند. د - جنون ه - عفو عمومی و - تعلیق اجرای کیفر ز - تعدد جرم و ...
13) مثل انجمن کمک به معتادان، انجمن کمک به بزه دیدگان، بیمارستان تخصصی و ...
