سرمقاله
حمله ناپلئون به مصر (1798م.) در نظر بسیاری از پژوهش گران, آغاز تحولات جدید در جهان عرب است.1 دنیای عرب از آن پس, اندیشه های اصلاحی, جنبش های اجتماعی و مبارزات سیاسی بسیاری را شاهد بود. در این دوران خلافت دراز مدت عثمانی (1924م.) سقوط کرد و با شکل گیری دولت های مستقل, عصر استعمار و سپس عصر استقلال آغاز شد. عصر نهضت در جهان عرب پی آمدهای فراوان به دنبال داشته که از آن جمله می توان از:
1 پیدایش افکار و اندیشه های سیاسی اجتماعی نو;
2 تعاطی افکار میان اندیشه غربی و عربی و رواج نهضت ترجمه وتعریب;
3 حضور زنان در مسائل اجتماعی, سیاسی و فرهنگی;
4 پیدایش احساس قوم گرایی عربی;
5 نُضج یافتن حرفه مطبوعاتی و رسانه;
و… را نام برد.
تحولات جهان عرب, با پیشگامی مصر و لبنان و سوریه, شکل می گیرد و اندک اندک توسعه و گسترش می یابد و به تونس, عراق, شمال آفریقا و… سرایت می کند.
تبار پیش گامانِ اصلاح; یعنی رفاعه طهطاوی (18011873م.), محمد عبده (18491905م.) عبدالرحمن کواکبی (18491902م.), محمد رشید رضا (18651935م.) گواه این ادعا است.
وقتی به تاریخ اندیشه سیاسی در جهان عرب نظر می افکنیم, مدرسه ها (مکتب ها)یی در برابر خود می بینیم که برخی دارای فکر و نظام سیاسی بودند و برخی دیگر تنها صاحب نظریه سیاسی یا رأیی خاص در باب دولت که می توان در یک نگاه کلی آن ها را چنین فهرست کرد:
1 مدرسه علی عبدالرازق:
در این مدرسه از کتاب (الاسلام واصول الحکم) نوشته علی عبد الرازق و (من هنا نبدأ) اثر خالد محمد خالد (والقرآن والدولة) تألیف محمد احمد خلف اللّه می توان نام برد.
2 مدرسه اخوان المسلمین:
شخصیت های برجسته این مدرسه عبارت اند از: حسن البنا, عبدالقادر عوده, محمد المبارک, یوسف القرضاوی, سیدال قطب, عبداللّه غوشه, فتحی یکن. هر یک از این متفکران, صاحب اثر در حوزه اندیشه سیاسی و نظام حکومت اند.
3 مدرسه رشید رضا:
این مدرسه با کتاب (الخلافة اوالامامة العظمی) از سویی بر اخوانی ها تأثیر گذار بوده و از سوی دیگر با تأیید نظریه خلافت با سرسختی با علی عبدالرازق برخورد کرده است.
4 حزب التحریر:
شخصیت برجسته آن, تقی الدین النبهانی است با کتاب های (الدولة الاسلامیة), (نظام الحکم فی الاسلام) و (نظام الاسلام). در این کتاب ها با دفاع از اندیشه حکومت دینی, نظام سیاسی اسلام, به ارائه قانون اساسی اسلامی در 99 ماده پرداخته است. این مدرسه در فلسطین,اردن, سوریه, لبنان و عراق تأثیرگذار بوده است.
5 مدرسه شمال آفریقا:
اندیشمندان این نحله عبارت اند از: عبدالحمید بِن بادیس, بشیر ابراهیمی علال الفاسی, مالک بِن نبی, طاهر بن عاشور.
این مدرسه به اندیشه سیاسی بیشتر پرداخته تا نظام سیاسی.
6 مدرسه سودان:
متفکر برجسته این مدرسه, حسن الترابی است و در حرکت های اسلامی تونس و شمال آفریقا مؤثر بوده است.
7 حرکت نهضت در تونس:
اینان با دو گرایش اخوانی و غیر اخوانی شکل گرفتند و می توان در میان آنها از محمد مورو, راشد الغنوشی و صلاح الدین جوریش نام برد.
8 مدرسه مصر جدید (یعنی جریان روشن فکری و تجدید در اندیشه و نظام سیاسی):
شخصیت های این مدرسه عبارت اند از: محمد الغزالی, محمد عماره, محمد کمال ابو المجد, طارق البشری, محمد سلیم العوّا, فهمی هُویدی.
10 مدرسه نجف اشرف:
این مدرسه, که مبیّنِ اندیشه سیاسی شیعی است, اندیشمندانی چون محمد حسین کاشف الغطاء, محمد رضا مظفر, محمد تقی حکیم, محمد جواد جزایری, محمد مهدی شمس الدین, باقر شریف القرشی, شهید محمد باقر صدر و جمعیت هایی چون حزب الدعوة الاسلامیة, جماعة العلماء, جماعة الشباب المسلم را در خود جای داده است.
11 اخوانیون عراق:
با متفکرانی چون عبدالکریم زیدان, عبدالعزیز البدری.
12 مدرسه سنهوری (حقوقدان بزرگ مصری):
وی به اسلامی بودن دولت از خلال اسلامی بودن قانون گذاری معتقد بود. هم چنین در این مدرسه می توان از عبدالحمید متولّی نویسنده کتاب (مبادی نظام الحکم فی الاسلام) و احمد حسین المصری نویسنده کتاب (الطاقة الانسانیة) نام برد.
در برابر این جریان های فکری و اجتماعی که از منظر دین به اندیشه و نظام سیاسی نگریسته اند, چهار جریان معارض نیز در جهان عرب مطرح بوده که عبارت اند از: دموکراسی, سوسیالیسم, ناسیونالیسم و سکولاریسم.
برخی از نحله ها و تبارهای یاد شده, تلاش هایی در راستای تلفیق اندیشه دینی با این جریان ها داشته اند.
به هر ترتیب, چالش های قومی, فکری و اجتماعی به ویژه در برخورد با مغرب زمین دست آوردها و تجاربِ بسیاری به جای نهاده است. متفکران ایرانی از مطالعه و تحلیل این دو قرن بی نیاز نیستند, چرا که تعامل فکری با جهان عرب در گرو این شناخت است.
از سوی دیگر, تجربه جهان عرب در برخورد با اندیشه های غرب, مبارزات سیاسی, دولت های دینی, قانون گذاری و نهادهای اجتماعی بسی سودمند است.
بر این پایه, فصلنامه حکومت اسلامی بر آن شد تا گزارش و تحلیل هایی را در حوزه کارکرد خود از جهان معاصر عرب ارائه دهد و بستری برای تعاطی افکار در حوزه اندیشه سیاسی پدید آورد. این شماره, گام نخست است و خالی از نقص نیست. امید است با همت دانشوران, ویژه نامه های پربارتری نیز به این مسأله اختصاص یابد.
سردبیر
پی نوشت
1. برخی نویسندگان لبنانی بر این باورند که نخستین بذرهای عصر نهضت در لبنان بر زمین پاشیده شد. (د.جرج کلاّس, تاریخ الصحافة النبویة, ص5).
