گل گاوزبان

مقدمه :

یکی از عجایب سلسله کوه های البرز که قله عظیمی چون دماوند دارد، پرورش چندین نوع گیاه دارویی است که اثر درمانی زیادی دارند و منحصراً در دامنه های این کوه به عمل می آیند و در کوه های دیگر اثری از آنها نیست. چندی پیش جراید ایران از یکی از این گیاهان سخن گفته و اثرات سحرآمیز آن را بیان داشتند و نوشتند که کارشناسان خارجی بذر این گیاه را به کشورهای دیگر برده اند، ولی با کوشش فراوان نتوانسته اند آن را به عمل آورند، زیرا این گیاه فقط در زادگاه اولیه خود سبز می شود.
گاو زبان با نام علمی borago officinalis یکی از گیاهان دو لپه می‌باشد. گیاهی است علفی و یکساله که ارتفاع ساقه آن تا 60 سانتیمتر می‌رسد ساقه آن شیاردار و خاردار می‌باشد. برگهای این گیاه ساده و پوشیده از تارهای خشن است. گلهای آن به رنگ آبی ، سفید ، بنفش و آبی می‌باشد. گاو زبان احتمالا از شمال آفریقا به نواحی دیگر راه یافته و امروزه در منطقه مدیترانه ، نواحی شمال آفریقا و قسمتهایی از خاورمیانه می‌روید. گل ، برگ و سرشاخه‌های گلدار آن به مصرف دارویی می‌رسد .
گاوزبان یک گیاه علفی یک ساله است که از اردیبهشت تا شهریور گل می دهد. این گیاه به احتمال زیاد بومی منطقه مدیترانه است ولی بعضی محققین عقیده دارند بومی خاورمیانه است. کشت و کار گاوزبان بوسیله عربها در جنوب اسپانیا در قرون وسطی معرفی شد. این گیاه در بسیاری از مناطق اروپا, غرب آسیا و آمریکای شمالی می روید و اغلب بصورت وحشی در محل های لم یزرع و کناره رودخانه ها دیده می شود.
هر چند در کتب قدیم به گل گاوزبان " لسان الثور" می گویند، ولی در واقع نام دیگری ندارد. اسم فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، ترکی و غیره هم ندارد، چون در هیچ نقطه ای از زمین جز دامنه کوه های البرز به عمل نمی آید و با گیاه دیگری که در آذربایجان و شهرهای دیگر ایران و کشورهای دیگر می روید و به غلط به گاوزبان مشهور شده است، نسبتی ندارد. برای اینکه این اشتباه که حدود چند قرن است پزشکان و دارو سازان را گمراه کرده است، از بین برود این را "گل گاوزبان" و دیگری را "گیاه گاوزبان" بنامید. این دو گیاه متفاوت هستند، تنها گل هایشان کمی به هم شبیه است، هیچگونه خواص مشترکی ندارند و از نظر منافع طبی با هم متضاد می‌‌باشند. گل های "گل گاوزبان" درشت تر از گل های"گیاه گاوزبان" است.
"گل گاوزبان" در ایران، و "گیاه گاوزبان" در اروپا و امریکا شهرت زیادی دارند. پزشکان سنتی ایران در معالجه بسیاری از امراض از "گل گاوزبان" استفاده می کردند و نتیجه می گرفتند. پزشکان جدید هم خواص "گل گاوزبان" را می دانستند و برای دسته ای دیگر از امراض تجویز می نمودند و چون عطاران فرقی بین "گل گاوزبان" و "گیاه گاوزبان" قایل نبودند، آنها را به جای هم می دادند، و به همین جهت معالجه آنها نتیجه نمی داد و محققین از اینکه خواص و منافع این گیاه از بین رفته است در تعجب بودند.
یکی از مترجمین، تمام فواید "گیاه گاوزبان" راترجمه کرده و به "گل گاوزبان" نسبت داده، سپس پرسیده است: چرا ایرانیان فقط از گل گاوزبان استفاده می کنند؟... به برگ و سرشاخه های آن توجهی ندارند، در جواب ایشان باید بگوییم که گل گاوزبان، فقط گلش فواید طبی دارد، زیرا گیاهی که فرنگی ها به او "بوراش" می گویند گل گاوزبان نیست.
صاحب کتاب "تحفه" در شرح گاوزبان چنین می نویسد: گل گاوزبان لاجوردی و شبیه گل انار بوده و تخم آن مستدیر( حلقوی شکل ) و لعابی است و در کوه های دارالمرز(البرز) بسیار زیاد یافت می شود. گیاه دیگری که در اصفهان و بعضی از بلاد، گاوزبان می دانند "مرماخوز" است که گل آن لاجوردی و کوچک و مدور است. ("مر" نام قبیله ای از ساکنان شمال افریقاست که بذر چند گیاه دارویی را که یکی از آنها گیاه گاو زبان است به اسپانیا برده و در آنجا پرورش داد و استعمال آنها را در طب معمول داشته‌‌اند. این گیاهان به اسامی مختلف مرماتوس، مرماهوس، مرمازا در کتب طبی قدیم وارد شده و خواص آنها تحقیق گردیده است.) بعد از جنگ های صلیبی گیاه گاوزبان را از اسپانیا به اروپا آوردند و در آنجا کاشتند و چون در کتاب قانون ابو علی سینا از گل گاوزبان زیاد تعریف شده بود و این کتاب نیز در مورد قبول و استناد استادان پزشکی اروپا بود، به همین جهت مورد توجه واقع گردید، ولی متاسفانه گیاه گاوزبان هیچ یک از خواص گل گاوزبان اصلی را نداشته و در عوض منافع دیگری داشت که کم کم محققین اروپایی به آن پی بردند. از جمله معلوم شد که سرشاخه، گل و برگ این گیاه دارای مقداری شوره بوده، عرق وادرار را زیاد می کند. در صورتی که در کتب طبی ایرانیان که در دانشگاه های اروپا تدریس می شد، چنین خواصی را به او نسبت نداده بودند.
حال اجازه فرمایید این دو گیاه را به طور جداگانه معرفی کرده و منافع آنها را شرح دهیم:

گل گاوزبان اصلی

این گیاه به طور خودرو، منحصراً در دامنه ی کوه های البرز به عمل می آید و تاکنون اهلی نشده و قابل کشت نیست.
- مقوی روح و اعضای رئیسه بدن بوده، حواس پنجگانه یا بهتر بگویم، حواس هجده گانه آدمی را تقویت می کند.
- شکم را نرم و کیسه صفرا را باز می کند، اخلاط سوخته سوداوی را از معده خارج و عوارض آن را از بین می برد.
- جوشانده آن همراه با داروهای دیگر جهت سرسام(مننژیت)، برسام(ورم حجاب حاجز)، مالیخولیا، جنون و رفع حواس پرتی مفید می باشد.
- جوشانده آن نشاط آور بوده، رنگ رخسار را باز می کند.
- سینه را نرم می کند، تنگی نفس و درد گلو را شفا می دهد.
- دلهره و وحشت را از بین می برد و غم و غصه را کم می کند و برای کسانی که با خود حرف می زنند سودمند می باشد.
- جوشانده آن با عسل جهت تنگی نفس تجویز شده است.
- جویدن برگ تازه آن جهت درمان جوش های چرکی دهان اطفال، برفک، سستی بیخ دندان و رفع حرارت دهان نافع است. مقدار خوراک گل آن دو مثقال تا پنج مثقال می باشد.
- عرق گل گاوزبان جهت امراض سوداوی، وسواس و خفقان مفید است.
- دارای منیزیم بوده و از سرطان پیشگیری می کند.
- تحقیقات جدید بیانگر این مطلب هستند که عصاره آبی گل گاوزبان دارویی مؤثر و بی‌خطر برای درمان بیماران مبتلاء به اختلال وسواسی اجباری می باشد.
- گل گاوزبان دارای موسیلاژ به میزان ?-? درصد، فلاونوئید 15/0درصد و آنتوسیانین با آگلیکون دلفینیدین و سیانیدین به میزان 34/13 درصد و به مقدار ناچیز آلکالوئید از دسته پیرولیزیدین است.
- گل مرغوب گلی است که دارای دم سفید و گلبرگ های بنفش باشد. برگ های تازه گل گاوزبان دارای مقدار زیادی ویتامین C می باشد.
*پس این گیاه دارای شوره نیست، عرق و ادرار را زیاد نمی کند.

گیاه گاوزبان

این گیاه اسم فارسی ندارد و معلوم نیست از چه موقع به ایران آمده و در اطراف تبریز کاشته شده است. در زبان فرانسوی به آن بوراش می گویند و "ابن بیطار" گیاه شناس معروف قدیم که در اصل اندلسی بوده و بعد به آسیای صغیر آمده و دو کتاب بزرگ به نام های "الجامع" و "المغنی" به زبان عربی دارد آن را نوعی "مرماخوز" دانسته و به اسامی: لسان الثور، ابوالعرق، کحیلا- کحلا، حمحم و بوغلص یاد کرده است.
- گل، سرشاخه و برگ آن دارای شوره، مواد لعابی و یک ماده تلخ است و به همین جهت عرق و ادرار را زیاد می کند.
- سنگ های کلیه و مثانه را خرد کرده و از بین می برد.
- این گیاه دارای اسیدهای چرب امگا 6 مانند لینولنیک اسید می باشد که برای روماتوئید مفید است.
- ضماد برگ های تازه وله شده آن دمل را باز می کند و برای معالجه سوختگی، آتش و آفتاب زدگی مفید است.
- در طب سنتی ایران "مرماخوز" را جهت معالجه استسقا مفید دانسته اند و برای این کار، مبتلایان به استسقا بایستی مدت زیادی برگ و بذر آن را روزانه 15 تا 20 گرم ناشتا میل نمایند.
*پس تجویز این گیاه برای مبتلایان به سرسام و برسام جایز نیست.

مشخصات گیاه شناسی

گل گاو زبان از گیاهان دارویی و دارای روغنی است که به علت خاصیت شفا دهندگی از مدتها قبل بخصوص در فرانسه شناخته شده بود. این گیاه دارای شاخه‌های تو خالی و آبدار است و ارتفاع آن به 50 سانتیمتر می‌رسد. برگهای این گیاه نسبتا بزرگ و چین خورده به رنگ سبز تیره و تخم مرغی شکل نوک تیزاند که بطور متناوب بر روی ساقه گیاه قرار دارند. تمام سطح گیاه پوشیده از کرکهای سفید و منشعب است.گلهای این گیاه در انتهای ساقه قرار دارد و به رنگ روشن و ستاره‌ای شکل است. میوه این گیاه به شکل چهار فندق کوچک و به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه است.

ترکیبات شیمیایی

گل گاو زبان و برگهای آن دارای لعاب فراوان است. این گیاه دارای نیترات پتاسیم ، رزینها ، مالات کلسیم ، منگنز ، منیزیم ، اسید فسفریک و آلانتوئین می‌باشد.

خواص داروئی:

گاو زبان از نظر طب قدیم ایران سرد است
1)گل گاو زبان و برگ های تصفیه کننده خون است
2)آرام کننده اعصاب است
3)عرق آور است
4)ادرار آور است
5)کلیه ها را تقویت می کند
6)سرماخوردگی را برطرف می کند
7)برای از بین بردن سرفه از دم کرده گل گاو زبان استفاده کنید
8)در درمان برونشیت موثر است
9)بی اختیاری دفع ادرار را درمان می کند
10)التهاب و ورم کلیه را درمان می کند
11) در درمان بیماری سرخک و مخملک مفید است
12)ضماد برگ های گاو زبان برای رفع ورم موثر است
13)برگهای گاوز بان را بپزید و مانند اسفناج از آن استفاده کنید
14)برگهای تازه گل گاو زبان دارای مقدر زیادی ویتامین C می باشد و در بعضی از کشورها آنرا داخل سالاد می ریزند .

مضرات :

گاوزبان بعلت داشتن آلکالوئید برای زنان حامله و کودکان مضر است.

منابع :

گاوزبان «داروئی» http://daneshnameh.roshd.ir
گل گاوزبان www.aftab .ir
گل گاوزبان http://www.iranmania.com
گل گاو زبان (گاو زبان) http://www.parsiteb.com
گاوزبان Borage http://www.money58.netfirms.com