این همایش با سخنرانی معاون پژوهشی مدرسه عالی امام خمینی(ره)، حجت الاسلام دکتر برجی آغاز شد. همایش مزبور، نخستین نشست از سلسله نشستهای علمی در مذاهب و فرق اسلامی بود که با موضوعِ «فقه مقارن وشیوه های تحقیق در آن» برگزار شد، و نویسندگان سه مقاله برتر معرفی شدند: محمد شمس آلارف، محمد باقر ناصرالدین، سید تنویر حیدر. همایش با سخنرانی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی زید عزه ادامه یافت. ایشان ضمن قدردانی از دست اندرکاران این همایش فرمودند: «فقه مقارن در زمانهای گذشته رونق بیشتری داشته، ولی متأسفانه امروزه از رونق آن کاسته شده است.» وی با استناد به آیه قرآن، مطالعه ای را صحیح و کامل دانستند که با نظر کردن به مسائل به هم پیوسته توأم باشد؛ زیرا عالَمِ طبیعت به هم پیوسته است، و علوم نیز این گونه اند. مثلاً علم فقه، با تمام شاخه های آن، از این مجموعه جدا نیست. پس برای درک صحیح و مطالعه عمیق، باید به شاخه های دیگر آن نظر دوخت. در نتیجه، باید گفت که فقه مقارن از ضروریات فقه اسلامی است. ایشان استفاده از جرقه های فکری علماء مذاهب مختلف در مسائل فقهی، دفاع از مذهب تشیع و فهم موارد تقیه به خصوص روایات متعارض را از فوائد فقه مقارن ذکر کردند.
معاون محترم پژوهشی مدرسه عالی امام خمینی(ره) نیز اظهار امیدواری کرد که همایش فقه مقارن در برگزاری نشستهای علمی دیگر، با موضوعهای متنوع، به خصوص کلام تطبیقی، گامهای مؤثرتر بردارد.
حجت الاسلام برجی، طی سخنانی بر ضرورت همکاری فکری فِرَق و مذاهب اسلامی تأکید کرد و گفت: «امروزه فقه، با شبهات و سؤالات فراوانی رو به روست، و علما و فقهای مذاهب اسلامی، تنها با کمک فکری یکدیگر می توانند به آنها پاسخ دهند.»
ایشان هدف از برگزاری همایش فقه مقارن را تعامل فکری و علمی فقیهان مذاهب و بررسی و ارزیابی نظرهای آنان دانست و گفت: «در طور تاریخ، فقیهان مذاهب، هم در عرصه تعلیم و تعلم و شرکت در مناظره، و هم در تدوین کتب خلاف و کتب مقارنه با یکدیگر تعامل داشتند، تا آنجا که ابن کثیر در باره جلسات درس شیخ مفید می نویسد: در مجلس شیخ مفید، علمای فراوانی از سایر طوایف حضور داشتند؛ و این، نشان دهنده تعامل قوی فکری بین علمای قدیم حوزه است.»
دکتر برجی، پیامدهای تسلط بر نظرهای گوناگون مذاهب را برشمردند:
1. روشن شدن مسائل فقهی
2. دست یابی به وحدت، از طریق شناخت مسائل مشترک
3. درک و فهم بهتر واقعیتها
4. زدوده شدن کینه ها و دشمنیها
ایشان درباره فقه مقارن چند نکته را یادآوری کرد:
1. این روند علمی، به منابع و مآخذ معتبر و مقبول مذاهب نیاز دارد.
2. در نقل مطالب، امانتداری باید رعایت شود.
3. باید از تعصبات و جمود فکری پرهیز گردد.
4. در نقد و بررسی نظریات و آرا، توانایی علمی، لازم دانسته شود.
حجت الاسلام و المسلمین غیب غلامی متخصص مذهب مالکی، طی توضیحاتی امام مالکی را متولد 93 و متوفای 179 و شاگرد محمد بن مسلم بن شهاب ظهری معرفی کرد و اظهار داشت: «تقلید از امام مذهب و تعصب در مورد آن در این مکتب وجود ندارد. وی کتاب مدونه الکبرای مالکی را اساس فقه این مذهب دانست.»
وی «عمل اهل مدینه» و «مصالح مرسله» را شاخص ترین معیار مذهب مالکی دانست که به فقه نو ازلی منجر شده و در مجلدات بسیاری به مسائل مستحدثه پرداخته است. این کارشناس، یکی از عوامل انحطاط مذهب مالکی را کثرت اقوال منسوب به شرع معرفی کرد.
در ادامه این همایش حجت الاسلام و المسلمین نجفی با قرائت احادیثی به معرفی فقه اهل بیت (ع) پرداخت و آشناتر بودن اهل بیت (ع) به شریعت طبق جمله معروف «اهل البیت ادری بما فی البیت» و مستندتر بودن احادیثی را که از ایشان نقل شده از ویژگیهای بارز این مکتب دانست.
دکتر زمانی متخصص فقه حنفی با پرداخت به تاریخچه فقه مقارن مدعی شد. امروزه یک سوم جمعیت اهل تسنن، پیرو مذهب حنفی هستند و در کشورهای آسیای میانه، پاکستان، هند، بنگلادش، چین، ترکیه، سوریه و مصر سکونت دارند. ایشان اظهار داشت: ابو حنیفه متولد 80 و متوفای 150 در شهر کوفه است و اصالتاً کابلی بوده، چهار تن از استادان او از اهل بیت(ع) بوده اند. وی گفت: «فقه حنفی 7 منبع، به نامهای قرآن، سنت، اجماع، فتاوای صحابه، قیاس، استحساس و عرف دارد.»
دکتر العماری نیز توضیحاتی درباره مذهب حنبلی ارائه کرد.
وی گفت: «در زمان ما مذهب حنبلی اهمیت بیشتری دارد؛ چون مذهب سلفی گری (وهابی) به همین مذهب انتساب دارد و وهابیت در جهان امروز از لحاظ کمیت جایگاه ویژه دارد.»
دکتر العماری ادامه داد: «در مذهب حنبلی، نقل، از عقل مقدم است و چون در این مذهب تمسک به روایات مورد توجه است؛ پیروان این مذهب به مسئله مهدویت اعتقاد دارند. مسند احمد هم بزرگ ترین کتاب حدیثی بین مذاهب اربعه است.
سپس دکتر نعمتی، یکی از کارشناسان و علماء مذهب شافعی گفت: «ما پیرو دلیل هستیم. بعد از سقوط بغداد تا سال 1245، و قرن انحطاط و قهقرائی و جمود فکری داشتیم؛ اما، امروز عصر مقارن و بازگشت به قرآن، حدیث و دلیل است.»
وی ادامه داد: «در مذهب سنت، فقط پیامبر(ص) معصوم است. البته ابوحنیفه، شافعی، مالک و حتی پیامبر را معصوم مطلق نمی دانند، بلکه ایشان را فقط در دریافت و تلقی و تبلیغ، معصوم می دانند.
دکتر نعمتی درباره منابع اهل سنت گفت: «ابتدا منابع ما فقط قرآن و سنت بود اما الان 18 منبع داریم؛ مثل عرفه سد ذرائع. مصالح مرسله، قول صحابی که از غنای بسیاری برخوردار است.
ایشان راه کار رسیدن به فقه مقارن را پرهیز از تعصبات تابع دلیل بودن و جدا دانستن شریعت از فقه ذکر کرد و گفت: فقه، استنباط بشر و شریعت، معصوم و خالی از اشتباه است.»
دکتر نعمتی در پایان سخنان خود یادآوری کرد: «نمی توان گفت؛ لارطب و لا یابس فی کتاب الشافعی! این غیر ممکن است. امروز ما عالمانی داریم که چه بسا از شافعی برترند. نووی که بزرگ ترین عالم امروز شافعی است در کتاب المجموع خود چند جا به صراحت می گوید؛ «امام شافعی در این مسئله به خطا رفته است.»
در پایان این همایش، کارشناسان به سوالات حاضران پاسخ گفتند.