کتاب، کتاب خانه و کتاب خوانی، از آغاز تا عصر حاضر، که عصر پیش رفت تکنولوژی و صنعت و دوران شکوفایی کامل نبوغ و استعدادهای بشری است، مراحل مختلفی را طی کرده است. از خرابه های شهرهای باستانی سومریان که تمدن آنان 3500 سال قبل از میلاد پای گرفته است، چنین بر می آید که سومریان، که کهن ترین نظام نگارش نیز به وسیله خط میخی توسط آنان صورت گرفته، در حدود 2700 سال قبل از میلاد، کتاب خانه های شخصی، مذهبی و... برپا کرده اند، قرن ها از آن تاریخ می گذرد. در طول تاریخ، وقایعی بس تاسف بار، گریبان گیر کتاب خانه ها گردیده و هزاران، بلکه میلیون ها کتاب در موضوعات مختلف علمی، به علل گوناگون، از بین رفته که از بعضی آن ها، فقط نامی باقی است. کتاب های موجود نیز به خاطر ضعف هایی در زمینه اطلاع رسانی، از قبیل: نبود مکان های مناسب از جهت کمی و کیفی و یا قید و بندهای وضع شده برای مراجعان، کتاب ها در کتاب خانه ها محبوس شده است. در زمانی مثل زمان رومیان، کتاب خانه ها به روی همگان باز بود در حالی که در قرون وسطی استفاده از کتاب خانه ها محدودتر شد و کتاب ها به قفسه ها زنجیر شدند. اگر هدف از تالیف و تدوین و نگارش کتاب و سپس گردآوری آن ها در مجموعه ای با نام کتاب خانه، اطلاع و استفاده از افکار، اندیشه و تجربه گذشتگان و نیز ارتقای سطح فکری و علمی انسان هاست، باید راه رسیدن به این مهم را هموار کرد و در جهت گسترش این فرهنگ، با ایجاد کتاب خانه های عمومی و تخصصی، از کلیه امکانات بهره برد. آن چه امروزه می تواند به جامعه علمی و فرهنگی در جهت پیش برد اهداف و کشف بسیاری از مجهولات، یاری رساند، ایجاد رشته های تخصصی و علمی است و اگر خواسته شود سطح کیفی مطالعات و تحقیقات، بالا برده شود، لازمه آن، آماده سازی منابع مورد نیاز آن رشته خاص و ایجاد کتاب خانه های تخصصی است. از آن جا که قرآن، به عنوان ثقل اکبر و مهم ترین وسیله هدایت و راهنمای دنیوی و اخروی انسان ها و وسیله نجات جوامع بشری است، باید هم چون بقیه رشته ها، با شکلی منظم و ویژه، مورد توجه و اهتمام قرار گیرد و پژوهشگران، خلاهای موجود را پر کنند و گرد مهجوریت را از آن بزدایند.
در راستای این هدف مهم و ارزش مند، پس از تاسیس مرکز فرهنگ و معارف قرآن، از طرف دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، کتاب خانه تخصصی این مرکز با اهداف ذیل تشکیل شد.
1 - از آن جا که هدف مرکز فرهنگ و معارف قرآن، پژوهش جامع در زمینه قرآن و معارف قرآنی و نیز تهیه و تدوین تفسیر ترتیبی، موضوعی، دائرة المعارف موضوعات و مفاهیم قرآن کریم و... است، به تمامی اطلاعات مربوط در این زمینه نیاز دارد. از این رو، تمامی ماخذ، مدارک، منابع و پژوهش های نگاشته در این زمینه را جمع آوری و طبقه بندی نموده که اینک غنی ترین کتاب خانه تخصصی قرآن به شمار می آید.
2 - تامین نیاز مبرم جهان اسلام، خصوصا جهان تشیع به یک منبع مهم و جامع ازمعارف قرآنی، به همین منظور، پژوهش گران قرآنی حوزه و دانشگاه از سراسر کشور از منابع غنی آن بهره مندند و دارای صدها عضو می باشد.
3 - افزایش بازدهی مؤثر کار پژوهش گران قرآنی که بر همین اساس تمامی اطلاعات و موضوعات کتاب خانه طبقه بندی گردیده و قابل بازیابی است.
فعالیت های کتاب خانه
آگاهی از دستورها و تعالیم نورانی و انسان ساز قرآن مجید و دست یابی به موضوعات مطرح شده در آن و نیز استفاده از قرآن وبه کار گیری این کتاب آسمانی در زندگی، همواره مدنظر و آرزوی هر مسلمانی و همچنین از اهداف اساسی اندیش وران و پژوهش گران بوده و هست; اما مشکلاتی در این راه وجود داشته که راه رسیدن به این مطلوب را دشوار کرده، هرچند پژوهش گران درراستای این هدف فعالیت هایی انجام داده اند، لکن با وجود عظمت معارف قرآنی، هنوز راه رسیدن به مطلوب نهایی هموار نگشته است، کتاب خانه مرکز فرهنگ و معارف قرآن در کنار دیگر بخش های مرکز، برای نیل به اهداف ذکر شده فعالیت هایی را انجام می دهد که به برخی از آن ها اشاره می شود.
1 - فهرست نویسی و کتاب شناسی مدارک قرآنی
کتاب شناسی و فهرست نویسی یکی از فنون مهمی است که از دیرباز مورد توجه کتاب شناسان و کتاب نامه نگاران بوده و هست وجود کتاب های مهم از قرن های دور و پس از آن هم چون فهرست ابن ندیم، فهرست شیخ طوسی، کشف الظنون، الذریعه، و صدها کتاب دیگر در این موضوع گواه این مطلب است که این خود نشانه اهمیت این علم است. البته هر کدام بر اساس سلیقه و روش خاصی است که بعضا دست رسی به موضوع مورد نظر هم چندان کار آسانی نیست در همین راستا این کتاب خانه با توجه به اندیشه گذشتگان و تجارب به دست آمده اقدام به فهرست نویسی استاندارد تمامی منابع قرانی خود نموده که به صورت توصیفی و تحلیلی بر اساس ایین نامه ای خاص و مدون با استفاده از فهرست نویسان مجرب، و درج بیش از30 نوع اطلاعات لازم در امر کتاب شناسی استاندارد نموده است. برخی از اطلاعات مورد نظر عبارت اند از: شماره رده بندی دیوئی; عنوان حامل; نام کتاب; عنوان اصلی; عنوان دیگر; تولد نویسنده، وفات و مذهب وی; مترجم، کیفیت ظاهری کتاب، محل نشر، ناشر، نوبت و تاریخ انتشار، ناشرین دیگر، تعداد و شماره جلد، صفحات یادداشت های ضروری، (شامل: مندرجات کتاب به صورت مختصر و گویا، کتاب نامه، فهارس، جداول و تصاویر، کتاب های حاشیه) شناسه های افزوده، (سرعنوان های موضوعی) محقق، محشی، معلق و... شماره رده بندی کنگره و... (نمونه کارت فهرست نویسی) این اطلاعات در قالب کارت و برنامه نرم افزاری است که به دو صورت کتاب و نرم افزار در آینده منتشر خواهد شد، که از طرق مختلف قابل بازیابی است.
علاوه بر فهرست نویسی; موضوعات مختلف قرآنی در تفاسیر و مدارک قرآنی غیرتفسیری، در قالب برنامه ای دیگر توسط یکی از گروه های دیگر مرکز استخراج که آن هم به صورت نرم افزار و کتاب عرضه می گردد. در این اثر ریزموضوعات کتاب ها طبق شرایط خاصی نمایه سازی گردیده است.
2 - شناسایی کتاب های غیرموجود در مرکز
اگر چه کتاب خانه به صورت مداوم در صدد تهیه منابع جدید قرآنی است لکن از آن جا که تنها یک دهه از عمر آن می گذرد طرحی در این زمینه اجرا می شود که کتاب هایی که احیانا قبل از تاسیس این کتاب خانه به بازار عرضه و نایاب گردیده، شناسایی و جمع آوری نماید این طرح با استفاده از کتاب شناسی ها فهرست کتاب خانه ها و...اجرا می گردد.
3 - تهیه منابع
این بخش در دو محور منابع جدید و موجود در بازار و نیز ارتباط با مراکز و کتاب خانه ها انجام می گیرد. در بخش خرید کتب، به صورت روزانه از کتاب فروشی های شهرهای مختلف و با شرکت در نمایشگاه های بین المللی داخلی و خارجی انجام می گردد که تنها در سال 1378 با شرکت در نمایشگاه کتاب سوریه و لبنان و نیز نمایشگاه بین المللی کتاب شارجه بیش از سه هزار عنوان کتاب تهیه نموده است که این بخش از ویژگی های مهم این کتاب خانه به شمار می آید، چرا که بیش از70 درصد منابع خود را از خارج از کشور تهیه نموده که برخی از آن عناوین در ایران کم یاب و برخی دیگر نایاب می باشد و تنها در این کتاب خانه موجود است در مجموع کتاب خانه در زمینه تهیه منابع به روز می باشد.
4 - سرویس دهی به پژوهش گران قرآنی
این سرویس دهی به همه محققان اعم از حوزه و دانشگاه از سراسر کشور صورت می گیرد که عصر روزهای پنج شنبه نیز اختصاص به خواهران دارد. گفتنی است در طرح گسترش کتاب خانه که در دست مطالعه است زمینه استفاده هرچه بیش تر برادران و خواهران گرامی فراهم خواهد شد.
پاره ای از ویژگی ها
1 - طبقه بندی تفاسیر
بدون تردید هیچ کتابی وجود ندارد که به اندازه قرآن برای آن شرح و تفسیر نوشته شده باشد، آماری که در مورد تفاسیر کل قران ذکر شده است بالغ بر3900 تفسیر است که این امر نشانه عظمت وجودی و اعجاز این کلام الهی است. البته این تفاسیر متاسفانه بعضا از بین رفته (که برخی از آن ها صدها جلد بوده است) که تنها نامی از آن ها باقی است و برخی نیز به صورت خطی در کتاب خانه ها محبوس اند که امید است، هم چنان که در دو، سه دهه اخیر در احیای آن ها اهتمام شده است این آثار ارزش مند در اختیار شیفتگان کلام وحی قرار گیرد مجموعه عظیمی از این تفاسیر که بهترین ذخائر فرهنگ اسلامی است در این کتاب خانه هم اکنون موجود است وجود بیش از سی صدوسی دوره تفسیر کامل قرآن که شاید مجموعه ای منحصر به فرد باشد این کتاب خانه را در این بخش با سایر کتاب خانه ها حتی کتاب خانه های عمومی بزرگ متمایز ساخته است. بیش از 120 دوره از این تفاسیر مربوط به مفسران شیعه و بقیه آن از مفسران اهل سنت می باشد آمار تفاسیر بخشی از قرآن شامل تفاسیر آیات، سور و اجزاء خود بالغ بر هزار عنوان می باشد. تفاسیر کامل قرآن بر اساس قرن (و زمان تالیف) و مذهب شناسایی و طبقه بندی گردیده است.
2 - ترجمه های قرآن
لازمه پژوهش جامع در قرآن، جمع آوری تمامی منابع و اطلاعات، حتی به زبان های مختلف است، لذا این کتاب خانه علاوه بر تهیه کتاب های قرآنی به زبان های گوناگون تا کنون، در ترجمه قرآن بیش از سی صد عنوان ترجمه به بیش از شصت زبان تهیه و گردآوری نموده که به زبان فارسی حدود شصت ترجمه می باشد. برخی از زبان های دیگر عبارت اند از:
اردو، انگلیسی، فرانسه، ترکی استانبولی، اذری، ازبکی، چک، صربی، پشتو، اسپانیولی، هوسا، البانی، سندمی، سواحلی، ژاپنی، بلغاری، سیمغالی،اندونزیایی، هلندی، پرتغالی، ایتالیایی، دانمارکی، تلگو، تامیل، کره ای، مالی، هنگری، کانادا، برمه ای، ورساوا، روسی، آلمانی، چینی، یوربی، بلوچی، گجراتی، هندی، بنگالی، عبری، افغانی، براهویی، کردی، جاوی، یونانی، اسپانیایی، کشمیری و....
3 - پایان نامه های قرآنی
پیشینه پژوهش در موضوعات قرآنی در مراکز دانشگاهی و مؤسسات آموزش عالی ایران به چهار دهه قبل بر می گردد. وجود پایان نامه های قرآنی در مقاطع مختلف کارشناسی ارشد و دکترا، از بیش از چهل سال پیش، گواه این مدعی است. البته این گونه پژوهش ها و مراکزی که بدان اهتمام داشتند در گذشته اندک و محدود بودند و تنها واحدی از یک دانشکده در این امر مهم فعالیت می کرد. اما در دو دهه اخیر به برکت انقلاب اسلامی که اصول و قوانین آن، بر اساس احکام مقدس قرآن پایه گذاری شده است، رشد چشم گیر و غیرقابل مقایسه با دو دهه قبل از آن داشته و اکنون در بسیاری از دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، توجه خاصی بدان شده است.
برابر آماری که در دست است، بیش از هشتاد درصد از پایان نامه های قرآن و پژوهش های انجام شده در مراکز آموزش عالی مربوط به دو دهه اخیر است. این رشد فزاینده نه تنها در بعد کمی، بلکه در بعد کیفی نیز، قابل توجه و حائز اهمیت است. از ویژگی های این کتاب خانه وجود بیش از 250 عنوان از این پایان نامه ها در آن است که با تمهیدات انجام شده کتاب خانه در صدد جمع آوری تمامی آن ها می باشد که تا کنون بیش از هفت صد عنوان دیگر شناسایی گردیده و به دریج به مجموعه کتاب خانه افزوده می شود. لازم به ذکر است که بیش از صد عنوان از همین پایان نامه ها با استفاده از منابع این کتاب خانه تدوین گردیده که طبق تعهد نویسندگان یک نسخه آن را به کتاب خانه تحویل داده اند. با توجه به این که اکثر این پایان نامه ها منتشر نشده اند و استفاده آن ها برای عموم پژوهش گران میسر نیست جمع آن ها در یک مجموعه حائز اهمیت است که علاوه بر جلوگیری از تکرار کارها، زمینه اتقان و نوآوری آثار جدید را به همراه دارد. (1) در این زمینه لازم است از مراکز آموزش عالی، حوزه و دانشگاه، اساتید محترم راهنما، مشاور و دانشجویان عزیز جهت همکاری در تهیه این مجموعه قدردانی شود.
4 - به روز بودن تهیه منابع جدید از داخل و خارج از کشور.
5 - برخورداری از برگه دان های: الف) نام کتاب با سیستم ارجاعات، ب) نام مؤلفان و موضوعی.
6 - برخورداری از سیستم رایانه ای در ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات در بخش فهرست نویسی، نمایه سازی و استخراج موضوعات تفاسیر و کتب قرآنی غیر تفسیری.
7 - جهت بهره وری هرچه بهتر و بیش تر محققان، کتاب خانه، به گونه مخزن باز است.
8 - طبقه بندی کتاب خانه به بیش از70 موضوع خاص قرآنی که به ترتیب حروف الفبا عبارت اند از:
احکام قران، اخلاق، ادبیات قرآن، ادیان آسمانی و قرآن، اسرائیلیات، اسماء و صفات خداوند، اصول عقاید، اعراب قرآن، اعجاز و معجزه، اقتصاد، امامت و اهل بیت، امثال قرآن، انسان شناسی، ایمان، بلاغت قرآن، پیامبر شناسی، تاثیر قرآن در ادبیات، تاریخ در قرآن، تاریخ قرآن، حفاظ، تبلیغ و دعوت، تحریف، تربیت، ترجمه های قرآن به زبان های مختلف، تفاسیر ایات، تفاسیر اجزاء، تفاسیر اهل سنت، تفاسیر تک جلدی، تفاسیر سور، تفاسیر شیعه، جامعه در قرآن، حکومت ولایت، خداشناسی، خواص سور وایات، دائرة المعارف، دعا در قرآن، دین شناسی، رسم المصحف، زن در قرآن، شان نزول (اسباب نزول)، شناخت، طبقات آیات و معاجم، طبقات مفسران، علوم جدید در قرآن، علوم قرآن (عام)، غریب قرآن، غیبیات، فضائل قرآن، فروع دین، فن ترجمه، قرائت، تجوید و آموزش، قرآن، قرآن شناسی، قسم های قرآن، قصه های قرآن، قصه های کودکان، کتاب شناسی، کتاب های مقدس، لغات ومعانی قرآن، مجلات و مقالات، محکم و متشابه، مستشرقون و قرآن، معادشناسی، معارف مختلف قرانی، مناهج و تاریخ تفسیر، ناسخ و منسوخ، نفاق و منافقین، وجوه و نظائر و وحی.
9 - مجموع عناوین موجود در کتاب خانه بیش از 15 هزار عنوان در بیش از 20 هزار مجلد است.
پی نوشت:
1. پایان نامه های موجود در این کتاب خانه در مقاله ای به قلم راقم این سطور در فصل نامه پژوهش های قرآنی شماره 9-10 ص 371- 401 معرفی گردیده است.
