بررسی کلمات اضداد در قرآن کریم

دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده اصول دین

چکیده

برخی از لغات برای دو معنای متضاد وضع شده اند که آنها را اضداد می خوانند . لغویون عرب شمار این لغات را در زبان عربی حدود چهارصد لغت دانسته اند که از آن میان حدود یکصد و پنجاه لغت در قرآن کریم آمده است . در خصوص وجود یا عدم وجود اضداد و نیز منشا پیدایش آنها میان علمای لغت اختلاف نظر است . در مقاله حاضر این اختلاف نظر تبیین شده و اضداد قرآن معرفی گردیده است .

کلید واژه ها: اضداد، مشترک لفظی، وضع لغات، استعمال لغات، وجوه و نظائر .

1) مقدمه

اضداد لغوی کلماتی هستند از نوع مشترک لفظی که دو معنی متقابل دارند . مانند «عسعس » که بدو معنای رو کردن و پشت کردن تاریکی شب اطلاق می شود . طبیعی است که مقصود متکلم یکی از دو معنی متقابل است که می توان با توجه به کاربرد کلمه در سیاق عبارت و قرائن موجود در کلام مراد گوینده را بدست آورد .

در طول تاریخ اسلام پژوهشگران از زوایای گوناگون به مطالعه و بررسی قرآن کریم پرداخته اند . گروهی از نقطه نظر الفاظ و برخی از نظر محتوی و مفاهیم . یکی از بحثهای مهم علوم قرآنی که در فهم و تفسیر دقیق آیات قرآن کریم حائز اهمیت است و تحقیق پیرامون معانی آن نمایشگر اعجاز این صحیفه آسمانی است مفردات و کلمات غریب القرآن است . علماء به این دانش توجه خاصی مبذول داشته و تالیفات مستقلی در آن نوشته اند . حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم روایت شده که فرمود «اعربوا القرآن والتمسوا غرائبه » (یعنی معانی قرآن را آشکار کنید و غرائبش را جستجو نمایید [1].

فهم معانی دقیق واژه های قرآن اولین مرحله در تدبر آیات قرآن است . از آنجایی که زبان و لغت پیوسته بمرور زمان و بواسطه آمیزش با فرهنگهای دیگر دستخوش تحول بوده، واژه ها معانی تازه ای بخود می گیرند; لذا برای کشف مراد خداوند نیازمند فهم ریشه لغوی، معنی حقیقی واژه و موارد استعمال آن در صدر اسلام هستیم . بخشی از واژه های قرآن، کلماتی هستند که معانی متعددی دارند که به «الفاظ مشترک » معروفند . گاهی این معانی در مقابل هم قرار دارند که «متضاد» خوانده می شوند; مثل کلمه «ظن » که به دو معنای یقین و شک در قرآن کریم استعمال شده است، یا کلمه «مسجور» که به دو معنای مملو و خالی آمده است . تضاد معنایی در اینگونه کلمات باعث غرابت معنای آنها شده است و برخی از علماء را بر آن داشته است که این الفاظ را در ضمن کتب غریب القرآن یا وجوه و نظائر قرآن و یا بطور مستقل و جداگانه مورد تحقیق قرار دهند; برای نمونه سیوطی ضمن تالیف کتاب «معترک الاقرآن فی مشترک القرآن » باب مستقلی را در کتاب «الاتقاق » به موضوع وجوه و نظائر قرآن اختصاص داده است . در خصوص اضداد قریب 30 کتاب مستقل نوشته شده است که مهمترین آن، کتاب الاضداد ابن انباری است . ابن انباری در این کتاب با استشهاد به آیات قرآن کریم و اشعار شعراء نزدیک به چهارصد لغت را تشریح نموده است . این کتاب جامع همه تالیفات قدماء در باب اضداد بوده و بلحاظ احاطه علمی ابن انباری به رشته های مختلف علوم قرآنی بسیار حائز اهمیت است .

ازهری در کتاب «التهذیب » درباره ابن انباری می گوید: «او در عصر خود یکه تاز علوم بود و برجسته ترین عالم در شناخت معانی و اعراب و مشکل قرآن به شمار می رفت و برای او تالیفات نیکو و ارزنده ای در علوم قرآن است و من تاکنون نشنیدم کسی در عرصه علوم قرآنی جانشین او شده باشد [2].

2) اضداد لغوی در زبان عربی

اضداد نزد علماء لغت به الفاظی گفته می شود که به دو معنی متضاد اطلاق می شوند; مانند «جون » که هم به معنی اسود (سیاه) و هم به معنی ابیض (سفید) بکار می رود . این الفاظ از نوع مشترک لفظی اند و آن لفظی است که دارای معانی و وجوه مختلفی باشد . اختلاف اعم از تضاد است; زیرا دو چیز متضاد مخالف هم نیز هستند . ولی دو چیز مخالف ضد هم نیستند; مثل قوة و جهل که مخالف هستند; ولی ضد نیستند . لذا بین لفظ مشترک و اضداد رابطه عموم و خصوص برقرار است . یعنی هر ضدی لفظ مشترک است; ولی هر لفظ مشترکی ضد نیست .

اضداد لغوی در لغات عرب که زبان قرآن است وجود دارد; لذا شناخت آن در فهم آیات قرآن ضروری است . ابوحاتم سجستانی عقیده دارد: «اگر کسی این گونه معانی را نداند کلام ربانی را بخوبی درنیافته است » [3].

1- 2) آراء علماء درباره وجود اضداد

البته علماء همچنانکه در مورد وجود لفظ مشترک در کلام عرب آراء مختلفی مطرح نمودند، درباره وجود اضداد نیز اختلاف نظر دارند .

ا - گروهی چون اصمعی، خلیل بن احمد فراهیدی، سیبویه و ابوعبیده و ابن فارس با ذکر شواهد متعددی از کلمات عربی وقوع لفظ مشترک را تائید کردند و حتی برخی از این افراد، اشتراک لفظی را واجب و لازم می دانند; زیرا در هیچ زبانی آنقدر که معنی هست لفظ نیست; چون افکار و تصورات بشر را نمی توان محدود و برای همه آن افکار لفظ پیش بینی کرد . لذا ناگزیر از وضع یک لفظ برای چند معنا می شوند و از این رهگذر مشترک لفظی به هم می رسد [4].

ب) گروهی از علما بطور قطع و تام وجود اشتراک لفظی و اضداد را مردود دانسته اند . در راس این علما که بسیار در رای خود مصر است ابن درستویه، عبدالله بن جعفرفارسی الاصل می باشد که ضمن بیان رای خود در کتاب شرح الفصیح، کتاب دیگری بطور مستقل تحت عنوان «ابطال الاضداد» نگاشته است .

این گروه کلماتی را که دیگران بعنوان مشترک لفظی در کلام عرب مورد استشهاد قرار می دهند، تاویل و توجیه میکنند و معتقدند که این کلمات در طول زمان تطور پیدا کردند . برای مثال کلمه «وجد» از شواهد بسیار مهمی است که قائلین به وجود لفظ مشترک در کلام عرب به آن استناد می کنند و برای آن معانی مختلفی را می آورند . مانند وجدت شیئا وجداناللضالة (چیز گمشده را یافتم) و وجدت علی الرجل مؤجدة (بر آن مرد خشم گرفتم) و وجدت زیدا کریما (زید را کریم دانستم).

ابن درستویه در شرح الفصیح می گوید: «بعضی بدون تامل و تحقیق کافی در معانی «وجد» گمان کردند که وجد از الفاظ مشترک است . با کمی تامل و تحقیق در معانی «وجد» مشخص می شود که اصل همه این معانی یک معنا بیش نیست و آن «اصابة الشی خیرا کان اوشرا» است ولکن بر حسب عوارض تصریفی و مصادر مختلف معانی متعدد پیدا کرده است [5].

ج - گروهی چون اباعلی فارسی بدون افراط و تفریط در بین نظرات قائلین و منکرین حد اعتدال را برگزیدند . او می گوید: «لفظ مشترک در اصل برای دو معنی مختلف یا متضاد وضع نشده است; بلکه بسبب تداخل لغات به مرور زمان بوجود آمده است یا اینکه ابتدا لفظی برای معنایی استعمال شده، سپس برای معنای دیگری به عاریت گرفته شده است و در اثر کثرت این استعمال بمنزله اصل گردیده است » [6].

ابن انباری معتقد است: «هرگاه کلمه ای بر دو معنای متضاد دلالت کند اصل اینست که دارای یک معنای است و بعد به جهت اتساع کلام دو معنای متضاد یافته است; مثل کلمه «الصریم » که هم بمعنی روز و هم بمعنای شب است . نظر به اینکه شب از روز منقطع می شود و روز از شب باید اصل هر دو معنا را یک معنا دانست; یا کلمه «السدفه » که به دو معنی نور و ظلمت اطلاق می شود اصل این کلمه به معنای ستر (پوشاندن) است; کما اینکه نور خورشید ظلمت شب را می پوشاند و برعکس ظلمت شب نور خورشید را می پوشاند» [7] و می افزاید: «محال است عرب کلمه ای را برای دو معنای متضاد وضع کند تا بطور مساوی به هر دو معنی دلالت کند . حتما یک معنا در قبیله ای و معنای دیگر در قبیله ای دیگر برای آن لفظ فراهم شده است . آنان لغت را از یکدیگر شنیده و گرفته اند و به این ترتیب دو معنای متضاد برای آن لغت پدید آمده است; مثل لفظ «السدفه » که در لغت تمیم به معنای ظلمت و در لغت قیس به معنای نور است » .

به عقیده بعضی از محققین لفظ مشترک گرچه در ظاهر دارای معانی متعدد و مختلف است، ولی در واقع کلمه ایست که فقط برای یک مفهوم کلی که قدر جامع بین کلیه معانی بوده وضع گردیده است; نه برای یکایک آن معانی . بنابراین مشترک لفظی بمعنی واقعی کلمه اساسا وجود ندارد; بلکه آن مشترک معنوی است که در حقیقت ابتدا در مقابل یک قدر جامع و مفهوم مشترکی وضع شده و بعد در یکایک مصادیق خود استعمال گردیده است [8].

جلال الدین همایی می نویسد: «آنچه مشترک لفظی می گویند در حقیقت مشترک معنوی است که جامعی دارد; همانطور که مسلک صاحب مجمع البیان است، گاهی یک کلمه به دلیل داشتن یک صفت مشترک بر دو معنای متضاد دلالت می کند; مانند لفظ حرمت که از ماده «حرم » است به دو معنا است: حرمت در مورد چیزهایی که قداست دارند و حرمت در مورد چیزی که انجام آن روا نیست » [9].

دو نظریه اخیر، وجود مشترک لفظی و اضداد لغوی را نفی نمی کند; بلکه اعتقاد به وقوع آن را تعدیل می کند . زیرا به هرحال لفظ مشترک متناوبا و با استعمالهای جداجدا می تواند بجمیع معانی خود دلالت کند و در هر موردی که استعمال شود به یکی از آن معانی که منظور متکلم باشد دلالت خواهد کرد .

2- 2) منشا پیدایش و اضداد

کسانی که وجود لفظ مشترک و اضداد را در کلام عرب پذیرفتند، در مورد منشا پیدایش این الفاظ اختلاف نظر پیدا کرده اند .

ا - گروهی معتقدند که این الفاظ توسط واضع واحدی تحقق یافته; یعنی شخص واحدی یک لفظ را برای چند معنا قرار داده و بدینوسیله، اشتراک لفظی محقق شده است . در مقام تعلیل گفتند: چون گاهی تصریح ممکن است مفسده ای در پی داشته باشد مشترک لفظی را جهت ایجاد ابهام وضع کردند; کما اینکه آورده اند: مردی به هنگام عزیمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و ابوبکر به طرف غار ثور از آن حضرت سؤال کرد: این کیست؟ پاسخ داد: این مردی است که مرا به این راه آشنا کرد .

ب - گروهی نیز معتقدند برای مشرک لفظی واضع معین و مشخصی نبوده بلکه واضعان مختلفی داشته است . به این بیان که برای یک لفظ هر یک از قبائل معانی خاصی را وضع کرده اند .

فی المثل در مورد کلمه «وثب » در کتب ادبی نقل شده است: «شخصی از بنی کلاب در ذی جدن ظفار یکی از شهرهای یمن، خدمت امیری از حمیر رسید . امیر روی تپه بلندی که مشرف بر آن شخص بود، نشسته بود . وقتی که امیر او را دید گفت: ثب (بنشین) ولی مرد از جای خود بلند شد . امیر پرسید: حال این مرد چگونه است؟ به او گفتند که وثب در کلام نزارالظهر بمعنی برجستن و بلند شدن است . امیر گفت: هر کس که به سرزمین ظفار داخل شود باید به زبان و لغت حمیر تکلم کند» [10].

3- 2) آیا استعمال لفظ مشترک نشانه ضعف زبانست؟

برخی به استعمال الفاظ مشترک در کلام خرده گرفته و معتقدند: بکاربردن لفظ مشترک برای اراده معنای مقصود به قرینه معینه یا موضحه احتیاج دارد . اگر قرینه در کلام موجود باشد، تطویل بلاطائل لازم می آید . در حالی که می توان لفظ مختص به آن معنا را بکار برد تا از قرینه بی نیاز باشد و اگر قرینه در کلام موجود نباشد، اجمال در مقال و در نتیجه اخلال در معنا لازم می آید و این دو تالی فاسد، مناسب با سخن پروردگار نیست . به این ایراد اینچنین پاسخ داده شده که قرینه ممکن است حالی و مقالی باشد . بنابراین چنانچه قرینه مشترک لفظی حالی باشد، تطویلی لازم نمی آید و نیز در بسیاری از موارد سخن مقتضی تطویل است و گوینده از این تطویل منظور خاصی دارد .

ابن انباری در مقام جواب به این اشکال شعوبیه می گوید: «شعوبیه فلسفه استعمال این نوع کلمات را در کلام عرب نمی فهمند . اولا در کلام عرب مجموع کلمات معنای همدیگر را در جمله تصحیح می کنند و اول و آخر عبارات به هم ارتباط دارد . مراد متکلم از استعمال کلمات در سیاق کلام مشخص می شود; لذا استعمال لفظ مشترک اشکالی ندارد . ثانیا استعمال لفظ مشترک به جهت اتساع در کلام است . زیرا بکار بردن یک لفظ برای چند معنا موجب توسعه زبان و تسهیل کار تفهیم و تفهم است . ثالثا گاهی به جهت رعایت بلاغت و تعبیر از چیز بد به عبارت نیکو از الفاظ مشترک استفاده می کنند [11].

در معانی و بیان صنعتی است بنام علاقه تضاد که گاهی اهل فصاحت و بلاغت کلمات و عباراتی را بکار می برند و معنا مخالف آن را اراده می کنند . چنانکه نفرین را و خیر را به معنای شر بکار می برند .

3) اضدا لغوی در قرآن کریم

در میان کلمات اضداد از کتبی که در این رشته نوشته شده است، بیش از چهارصد کلمه به چشم می خورد که از آن میان حدود یکصدوپنجاه مورد در قرآن کریم به کار رفته است; به این شرح:

ا) اذ، اذا، ازر، الا، امة، امین، ان، او;

ب) ابتر، برح، برد، بطانة، بعد، بعض، بعل، بکر، بیض، بین، باع;

ت) تبیع، ترب، تواب;

ج) جبر، جدید، جدا، جفا، جن;

ح) حرس، حرف، حسب، حالقه، احمر، حمیم، تحنث، احوی;

خ) خبط، خبو، خشیب، اخضر، اخفاء، اخلف، الخل، خاف، خال، خان;

د) دون;

ر) ربیبه، رجاء، مرحبا، راحله، مرتد، اردی، رکوب، رهوه، اراح، ارم;

ز) زعمی، زوج، مزداد، زال;

س) ساجد، مسجور، اسر، سلف، سلیم، اسود، سام، سوی، سامد، سارب;

ش) اشحن، شرب، اشراط، شری، شعب، اشکی، مشمول;

ص) تصدق، صارخ، صریم، صفح، صفر، صلاة، صری;

ض) ضد، ضراء، ضعف، ضاع;

ط) طری، اطلب، طلع، طل;

ظ) متظلم، ظن، ظهارة، ظهری;

ع) عجباء، اعتذر، عرف، عارف، عزر، عسعس، عاصم، عفا، اعند، عائذ، عوق، عسی;

غ) غابر، تغریب، غریم، غفر، اغار;

ف) افرح، فوارض، افرط ، افرع ، مفرق ، فزع ، مفزع ، تفکة ، فاز ، فوق ;

ق) قرء ، قریع ، مقرن ، قسط ، قصیه ، قعد ، قنوع ، قانع ، مقو;

ک) کاس ، کل ، کلل ، کان;

ل) لا ، لحن ، لم و لم;

م) ما ، ماثل ، مثل ، مسیح ، معن ، ملق ، مند;

ن) ناء ، ند ، نسل ، نسی ، انصار ، ناس ، نائم;

ه) هجد ، هاجد ، هجر ، هل ، اهماد ، هوی;

و) اودع ، اورق ، ورقه ، اوزع ، وصی ، مولی;

1- 3) بررسی یک نمونه از اضداد در قرآن کریم

واژه «اخفاء» یکی از کلمات اضدادی است که در قرآن به کار رفته است . در معنای اخفا آمده است «الاظهار و الکتمان » [12] یعنی ظاهر کردن و پنهان کردن . این کلمه و مشتقات آن سی و چهار مرتبه در قرآن ذکر شده است . مواردی از آیات قرآن کریم عبارتند از:

- ان الساعة اتیه اکاد اخفیها لتجزی کل نفس بما تسعی [طه/15] ;

- سواء منکم من اسرالقول و من جهربه و من هو مستخف باللیل و سارب بالنهار [رعد/10] ;

- فلاتعلم نفس ما اخفی لهم من قرة اعین [سجده/17] ;

- ادعوا ربکم تضرعا و خفیة [اعراف/55].

راغب می گوید: «خفی الشئ خفیة (آن چیز پنهان شد). خفاء چیزی است که بوسیله آن اشیاء دیگر پوشیده می شود; مثل پرده; اما «خفیته » یعنی پنهانی و پوشیدگی آن را برطرف کردی . وقتی چنین گفته می شود که چیزی را آشکار کرده ای . «اخفیته » یعنی آنرا پنهان کردی . در مقابل اخفاء، ابداء واغلان است; یعنی آشکار و علنی کردن » [13].

ابن فارس گوید: «خفی دو اصل متقابل دارد: اولی به معنای پنهان کردن و دومی به معنای ظاهر کردن است » . به مرد پنهان شده مستخفی گفته می شود و وقتی چیزی را ظاهر کنی گفته می شود: «خفیت الشی » . بر همین اساس «اخفیها» را در آیه «ان الساعة آتیة کاد اخفیها» «اظهرها» خوانده اند [14]. ولی مصطفوی می نویسد: «کلمه خفاء یک اصل واحد دارد و مقابل ابداء است یعنی پنهان کردن و آیات کریمه قرآن بر این تقابل دلالت دارد» [15].

منابع

1) سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج 1، نوع غریب القرآن .

2) ازهری، التهذیب فی اللغه، مقدمه .

3) ثلاثه کتب فی الاضداد 76 .

4) صبحی صالح، دراسات فی فقه اللغة 206- 302 .

5) همان

6) همان 304 .

7) سیوطی، المزهر فی علوم اللغه 1/401 .

8) سجادی، فرهنگ اصطلاحات، ذیل مشترک لفظی .

9) همایی، کتاب معانی و بیان 225 .

10) صبحی صالح، پیشین 300 .

11) همان 209 .