الفکر السیاسی العربی الاسلامی (دراسه فی ابرز الاتجاهات الفکریه ) الدکتور جهاد تقی صادق. چاپ اول: بغداد, جامعه بغداد کلیه العلوم السیاسیه, 1993م. 46ص.
تاریخ اندیشه سیاسی اسلام و تطورات آن قابل توجه و بااهمیت است. در حوزه اندیشه ء سیاست اسلامی دو گونه پژوهش, بایسته محافل تحقیقاتی است: یکی نگرش از بیرون به کل سیاست اسلامی و بررسی تاریخ اندیشهء سیاسی, تطورات آن, علل پیدایش اندیشه های مختلف , شیوه صاحب نظران در مباحث سیاسی, کارکرد آن اندیشه در تاریخ و در جامعه های مختلف مبادی و مبانی آن و دوم بررسی مذاهب سیاسی در اسلام همانند فقه مقارن در دانش فقه و ملل و نحل در دانش کلام است. از دوران گذشته نوشته های علمی و مهمی در دو زمینه مزبور به چشم نمی خورد اما در عصر جدید, به ویژه دهه های اخیر, محققان مسلمان و غیرمسلمان رویکردی به آن موضوع ها داشته و آثاری نوشته شده است ازجمله , همین اثر است. نویسنده از مدرسان دانشکده علوم سیاسی دانشگاه بغداد و غیر از چند مقاله کتاب دیگری از وی سراغ نداریم.
این کتاب شامل دو بخش اصلی است: در بخش اول پیدایش, ماهیت, مصادر و ویژگی های اندیشه ء سیاسی اسلام بررسی شده است. بخش دوم عهده دار بررسی مشرب های سیاسی است.
در مجموع هشت مشرب بررسی شده است: چهار مشرب کلاسیک (قدیمی) و چهار مشرب جدید.
نویسنده انگیزه خود را در نگارش این اثر, آگاهی بخشیدن به دانشجویان علوم سیاسی از میراث اندیشه سیاسی اسلامی عربی می داند (ص7).
وی قلمرو پژوهش خود را در ضمن تعریف اندیشهء سیاسی اسلام این گونه معرفی کرده است: یمکن ان نحدد تعریفا مبسطا وعاما للفکر السیاسی العربی الاسلامی علی انه : مجموعه الآراء والمبادی والنظریات التی اطلقتها المجموعه البشریه العربیه فالاسلامیه منذ الفتره السابقه لظهور الرساله الاسلامیه حتی العقود الاولی من القرن العشرین وان تلک المجموعه من الاراء والنظریات تعرضت للعلاقه بین الفرد والسلطه ودرست وفسرت ظاهره السلطه فی نشاتها ووجوبها او جوازها ومالها.
عوامل موثر در تکوین اندیشه سیاسی اسلامی عربی را عبارت از آموزه های الهی, افکار و عقاید انسانی و موقعیت جغرافیایی می داند. در مبحثی دیگر مصادر اندیشه سیاسی اسلام را دو گونه دانسته است : یکی منابع پژوهشی که با مطالعهء آن ها می توان زوایای سیاست اسلامی را کشف نمود که عبارتند از: اسناد سیاسی, کتاب های تاریخی و متون سیاسی. دوم اصولی است که سیاست اسلامی بر پایه آن ها شکل گرفته است. اعتقاد وی بر این است که سیاست اسلامی عربی بر پایه فرهنگ های عربی قبل از اسلام, یونانی, اجنبی و خود اسلام, بنیان گذاری شده است. نویسنده مقوله هایی هم چون شورا, مساوات و عدالت را نه ابداع اسلام بلکه موجود در فرهنگ عربی قبل از اسلام و ممضای شارع می داند.
در فراز بعدی ویژگی های سیاست اسلامی یعنی عالمیت (جهانی بودن), اصالت, ترابط اخلاق و سیاست, شاملیت و انعطاف پذیری نسبت به مقتضیات زمان بررسی شده است.
مبحث اصلی نویسنده پس از مقدمات پیشین بررسی مشرب های سیاسی متفکران مسلمان است.
گرایش فلسفی در سیاست (الاتجاه السیاسی الفلسفی) اولین دیدگاهی است که به تحلیل آن پرداخته است. آرای سیاسی دو فیلسوف, فارابی و ابن سینا را به عنوان نمونه و ذیل عنوان های نیاز انسان به جامعه, طبقات اجتماعی, ویژگی های مدینه فاضله و دیگر مدینه ها, رئیس مدینه فاضله, تکوین جامعه و قوانین اجتماعی بررسی کرده است.
دیدگاه های ماوردی و ابن تیمیه را به عنوان نمایندگان مشرب سیاسی فقهی تحلیل کرده است. مشغله فکری اینان عبارت است از: ضرورت زمامداری, شرایط و وظایف زمامدار, شیوه های انعقاد امامت, بیعت, وزارت, امارت و حقوق مردم در نظام سیاسی.
پس از آن به مشرب سیاسی کلامی که از موضع کلام به مباحث سیاسی نگریسته , می پردازد. افکار سیاسی دو متکلم یعنی قاضی عبدالجبار معتزلی و شریف مرتضی را شاخص این طرزفکر دانسته است. عمده ترین مباحث این گرایش عبارت است از: لطف خداوندی و رهبری, وظیفه امامت در حفاظت از دین, عصمت به عنوان صفتی از رهبر, خداوند و نصب امام, نقش مردم در تعیین امام.
ابن خلدون و ابن ازرق, نماینده گرایش سیاسی اجتماعی می باشند. اهتمام آنان به تبیین واقعیت ها, ریشه ها و تطورات مسائل اجتماعی است. در منظر آنان دولت یک نهاد اجتماعی است که پیدایش, رشد و افول دارد, زمامداری در مراحل تطور خود دارای آثار اجتماعی ویژه ای است و بنیان های دولت هم چون عصبیت برای آنان مهم است.
بخش بعدی کتاب با عنوان الفکر السیاسی العربی الاسلامی فی عصر الیقظه العربیه با مقدمه ای طولانی در تحلیل اوضاع عمومی دولت عثمانی شروع شده است. به نظر نویسنده دولت عثمانی بستر مناسبی برای زایش و تکون دیدگاه های جدید سیاسی در جهان اسلام بود. چهار گرایش سیاسی عمده در عصر جدید در جهان اسلام پدیدار گشت.
دیدگاه دمکراسی که با اندیشه های طهطاوی نضج یافت. وی که درس آموختهء الازهر و آشنا به مباحث اسلامی کلاسیک بود تلاش کرد نظام دمکراتیک غرب را با مبانی اسلام منطبق سازد. گرایش دوم روش انقلابی ضداستعماری سید جمال الدین اسدآبادی است که علت العلل عقب ماندگی و همه ء مصائب جهان اسلام را استعمار و افتراق مسلمانان می دانست. گرایش سوم که نمایندهء آن محمد عبده است به مشرب اصلاح طلبی مشهور شده است. تداوم دیدگاه های عبده توسط محمد رشید رضا و کواکبی انجام یافت. اینان تهذیب نفس و آموزش و پرورش را پایه همه ء سعادت ها یا شقاوت ها دانسته و در سیاست نوعی اصلاح طلبی و نظام سیاسی معقول را پیشنهاد می نمایند. و بالاخره ساطع حصری به عنوان نماینده جریان ناسیونالیسم عربی که نظام سیاسی متناسب با آموزه های ملی گرایانه را خواهان است, مورد تحلیل و پژوهش قرار گرفته است.
قلمرو پژوهش نویسنده منحصر به فرهنگ عربی است و کشورهایی هم چون ایران و پاکستان از قلمرو تحقیق وی بیرون است. هم چنین به گرایش هایی شیعی به غیر از شریف مرتضی نپرداخته است.
هرچند تقسیم نویسنده از مشرب ها به دلیل عدم طبقه بندی منطقی, خام و قابل تامل به نظر می رسد ولی از معدود نویسندگانی است که سیاست اسلامی را از این منظر بررسی کرده است. بنابراین تنها حسن این کتاب به بحث کشیدن مباحث سیاست مقارن اسلامی است وگرنه به دلیل ضعف های آن نمی توان آن را در شمار متون علمی و تخصصی نام برد .
