فقیه پرآوازه و متفکر بلندپایه شیعه ابوالقاسم نجم الدین جعفربن حسن بن یحیی بن حسن بن سعید هذلی حلی (602-676 ق)، مشهور به «محقق » و «صاحب شرایع » شخصیتی است درخشان در قاموس پیشوایان شیعه که ستایش بزرگی و جلالت وی در این مختصرنگنجد و کتابی مفصل را می طلبد. (1)
دانشمندان و تراجم نگاران شیعه و سنی در توصیف عظمت وی داد سخن داده و صفحات بسیار در پیرامون وی نگاشته اند.
علامه فقید مرحوم میرزا محمد علی مدرس خیابانی گوید:
«... از مفاخر علمای امامیه قرن هفتم هجرت که بسیار جلیل القدر و عظیم الشان ورئیس العلما و فقیه الحکما و بدرالعرفا و وارث علوم ائمه هدی: بوده و تبحر او درتمامی علوم متنوعه دینیه و تمهروی در شعر و انشا و فنون ادب و تحقیق و وثاقت وتدقیق و فصاحت و جامعیت فضائل نفسانیه و مکارم اخلاق کمالیه کالشمس فی رابعة النهار واضح و آشکار و شهره آفاق و محقق علی الاطلاق می باشد، که در مضمارمسابقت گوی این مکرمت را از دیگران ربوده... و بسیار سریع الاستحضار و در اثبات مطالب حقه غامضه اصلیه و فرعیه و ریاضیه و عقلیه و نقلیه ابصر و در حل مشکلات علمیه افطن اهل عصر بوده است و بالجمله در میان علمای شیعه آفتابی است درخشان که اشراقات انوار علمیه اش نورافکن تمامی بلاد اسلامی گردیده است...». (2)
کتابها و آثارش که قرنهای متمادی است در آسمان علم و دانش خوش می درخشد،عبارتند از:
1- المسلک فی اصول الدین 2- الکهنة یا النکهة یا اللهنة فی المنطق 3- معارج الاصول 4- نهج الوصول الی علم الاصول 5- شرح نکت النهایة 6- شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام 7- مختصر النافع 8- المعتبر فی شرح المختصر 9- استحباب التیاسر لاهل العراق 10- مختصر المراسم (مراسم تالیف سلاردیلمی و در فقه است). 11- تلخیص الفهرست(فهرست تالیف شیخ طوسی و در طبقات رجال است) 12- المسائل العزیة 13- المسائل المصریة 14- دیوان شعر. (3)
از آن میان کتاب شرایع در میان کتابهای فقهی شیعه از شهرت و درخشندگی خاصی برخوردار است. این کتاب یکی از برترین، ارزنده ترین و جامعترین کتابهای فقهی امامیه است که از بدو تالیف تاکنون هماره محور تدریس و تحصیل و عنوان درس خارج استدلالی اساطین حوزه های علمیه بوده و از زمان مؤلف تا این هنگام بارها و بارها بر آن حاشیه،تعلیقه، شرح و ترجمه به زبانهای گوناگون (فارسی، اردو، ترکی، روسی، فرانسوی و احتمالاانگلیسی) نوشته شده است.
مؤلف خود کتاب الشرایع را به نام «النافع فی مختصر الشرایع » یا «المختصر النافع »تلخیص و سپس به اسم «المعتبر فی شرح المختصر» شرح نمود، که مختصر النافع نیز بارهامورد شرح فقهای شیعه قرار گرفته است. (4) و اینها همه به دلیل چند ویژگی کتاب است:
1- تبویب بی نظیر کتاب: تا پیش از زمان محقق، کتابهای فقیه از نظم خاصی پیروی نمی کرد و ابواب عبادات و معاملات همه درهم آمیخته بود، که نمونه اش «مقنعه » شیخ مفید(م 413ق) است. اما محقق با تدوین شرایع فقه را نظمی خاص بخشید و آن را به چهار بخش:عبادات، عقود، ایقاعات و احکام مرتب ساخت. «زیرا بحثهای علم فقه یا به امور دنیا تعلق دارد و یا به امور آخرت; اگر به امور اخروی تعلق داشته باشد «عبادات » است و اگر به اموردنیوی مربوط باشد از دو حال خارج نیست: یا به عبارت نیازمند نیست که آن را «احکام »می نامند. مانند: میراث، قصاص و دیات. و اگر محتاج به عبارت باشد از دو حالت خارج نیست: یا نیاز به دو طرف دارد و یا یک طرف کفایت می کند. اگر دومی باشد «ایقاعات »است مانند: طلاق و عتق. و چنانچه اولی باشد «عقود» نامیده می شود. مانند: معاملات ونکاح ». (5)
از این روش از آن زمان تاکنون در تمام کتابهای فقهی پیروی می گردد.
2- ترتیب احکام: محقق حلی در بیان مسائل شرعی شیوه ای خاص برگزیده یعنی ابتداواجبات احکام، سپس مستحبات، و پس از آن مکروهات و در پایان محرمات را ذکر کرده است.
3- کثرت فروعات: شرایع الاسلام دربرگیرنده مسایل بسیار فقهی و خلاصه «نهایه » شیخ طوسی (که عبارات آن مضامین روایات است) و «مبسوط » و «خلاف » شیخ (که همانند کتب فقهی عامه در جمع فروع) است و همین سبب توجه بیش از حد فقها و دانشمندان در طی قرون و اعصار بدین کتاب شده است. (6)
4- نثر زیبا و دلپذیر: قلم استوار، زیبایی کلام، اسلوب واحد، کمی الفاظ و کثرت معانی ازویژگیهای دیگر این کتاب است.
5- جامع ابواب فقه: شرایع دربرگیرنده تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات است و کمترمساله فقهی است که در این کتاب بی مانند نیامده باشد.
اینها همه انگیزه آن شد که این کتاب رایجترین و استوارترین متن فقه امامیه قرار گیرد،که به یمن شرح و تفسیر آن از زمانهای دور تاکنون مجموعه ای گرانبها از تراث فقهی شیعه در دسترس ما قرار گرفته است.
شرحهای این کتاب (که به گونه های مختلف مانند: شرح آمیخته با متن (مزجی)، تعلیقه وقال - اقول بوده) دو قسم اند:
1- شرحهایی که نام خاصی ندارند و به نام «شرح شرایع الاسلام » معروفند. (7)
2- شروحی که عناوین خاصی دارند. معروفترین آنها عبارتند از: مسالک، مدارک،جواهر، مطالع الانوار و مصباح الفقیه و هدایة الانام.
مقاله ای که در پیش روی شماست با استفاده از مصادر فراوان درصدد معرفی شروح قسم دوم و توصیف و یادکرد نسخه های خطی و چاپی آنها برآمده است.
امید است که این نوشتار گامی کوتاه در جهت آشنایی دانشوران و اندیشمندان با برخی از تراث فقهی شیعه و کوششهای فقهای امامیه در راه اعتلای فقه شیعی بوده باشد.
1.ء ادلة الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
علامه شیخ محمدرضا غراوی نجفی
مؤلف تنها دو کتاب ظهار و صلوة شرایع را شرح نموده است.
الذریعة، 1/402
2. اساس الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
علامه شیخ محمد حسن بن مولی محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی تهرانی (م 1318ق)
آقا بزرگ تهرانی چهار جلد از آن را به این شرح دیده است:
ج 1- مواقیت، بحث مواسعه و مضایقه و مبحث قبله
ج 2- وقف، صوم، ضمان، برخی فروع نکاح و رضاع (در ابتدایش اجازه شیخ راضی نجفی به مؤلف دیده می شود).
ج 3- قضاء و شهادات (اجازه علامه شیخ مشکور حولاوی به نویسنده در آغاز کتاب مندرج است.)
ج 4- غصب، اجاره، بیع صرف و خیارات.
الذریعة، 2/4.
3. الاتقاط فی الفقه
علامه بزرگ آیت الله العظمی حاج میرزا حبیب الله رشتی (1234-1312ق)
از این کتاب شریف، از ابتدای طهارت تا آخر عبادات در چند جلد بزرگ برآمده و ازمعاملات، کتابهای اجاره و قضا و غصب به چاپ رسیده و رهن و وقف و احیاء موات و صیدو ذباحه آن در کتابخانه حسینیه شوشتریهای نجف موجود است.
الذریعة 1/285-286
4. انوار الفقاهة
شیخ دخیل بن شیخ محمد حچامی نجفی (م 1305ق)
این کتاب شرح شرایع و توضیح و تبیین بخش عبادات آن در چندین مجلد است. (احتمالاشرح کتاب صلوة، صوم، حج، بوده است).
الذریعة، 2/437.
5. ایضاح ترددات شرایع الاسلام
از: نجم الدین جعفربن الزهدری حلی
مسائلی را که محقق در شرایع با تردید مطرح نموده و در آنها فتوا نداده است، در این کتاب با استدلال بررسی شده و گفتار فقهای مشهور را با نقد و بررسی توضیح می دهد.
نسخه خطی آن به ش 5177 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
فهرست کتابخانه، ج 13، ص 383.
این کتاب در قم به چاپ رسیده است.
6. ایضاح الکلام فی شرح شرایع الاسلام ایضاح الاحکام
علامه شیخ حسین بن مولی محمدعلی اعسم نجفی - شاگرد صاحب ریاض -آقابزرگ تهرانی جلد اولش - شرح کتاب طهارت - را دیده و ظاهرا جلد دومینش نیز درشرح کتاب صلوة نگاشته بوده است.
الذریعة، 2/497-498نسخه خطی آن به ش 2242 در کتابخانه آستان قدس رضوی و به ش 6892 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس: 79 و فهرست دانشگاه 16/390
7. بحرالحقایق
علامه فقیه آیت الله میرزا ابوالقاسم بن محمدتقی اردوبادی (م 1333ق) - پدر علامه میرزا محمد علی غروی اردوبادی
این کتاب شرح باب طهارت بوده و در کتابخانه مولی علیمحمد نجف آبادی - نجف - بوده است.
الذریعة، 16/282
8. بحرالحقایق
عبدالصمد همدانی
نسخه خطی آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به ش 5916 موجود است.
رک: فهرست کتابخانه 17/303-305.
9. بدایع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
میرزا محمدبن سلیمان تنکابنی (1235-1302ق) - نویسنده کتابهای بسیار -بنا به گفته مؤلف فقیه: «[این کتاب مشتمل است بر ذکر اقوال و بیان استدلال و حق درمقال والی الان - 1290ق - هفده مجلد نگاشته شده [است]. تفصیل آن عبارت است از: شرح بخشهای: طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم، متاجر، قضاء، غصب و صید و ذباحه. و هرمجلد تقریبا هفت هزار بیت است.
قصص العلماء، 85.
10. بدایع الاسلام فی شرح شرایع الاسلام
میرزا محمدحسن بن حاج ملاعلی علیاری تبریزی (1266-1358ق)
مقدمه بهجة الآمال /ح (ص 8).
11. براهین الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
سید ابوالحسن بن هادی حسینی تنکابنی (ح 1222- 1286ق) - از شاگردان صاحب جواهر و صاحب ضوابط
اصل کتاب در کتابخانه مدرسه آیت الله العظمی بروجردی - نجف - موجود است.
دلیل المخطوطات، 8، بزرگان رامسر 22-23
12. البرهان الساطع للانام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمد جوادبن شیخ حسن حارثی عاملی نجفی
پایان تالیف: ربیع الثانی 1236ق این کتاب شرح استدلالی مفصلی با عناوین «قوله - قوله »، با نقل گفتار فقها و رد و نقد بسیار است.
علامه تهرانی جلد اول کتاب را که شرح برخی مباحث طهارت بوده، در مجلدی بزرگ به خط مؤلف - همراه با تقریظ شیخ قاسم محیی الدین نجفی (م 1237ق) - مشاهده کرده است.
الذریعة، 3/95-96.
نسخه اصل آن در کتابخانه آیت الله مرعشی به ش 3950 موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی 10/334
13. تحقیق دلائل الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
علامه فقیه شیخ مشکوربن محمد جواد حولاوی نجفی (م 1353ق)
این کتاب شرح گسترده ای بوده و از آن مباحث صلاة، زکاة و منجزات مریض برآمده است.
الذریعة، 3/483 و ج 13، ص 328
نسخه خطی آن (شامل مقدمات نماز و منجزات مریض) در کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی به ش 6411 موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، 17/18
14. تحلیل الکلام فی شرح شرایع الاسلام
حاج شیخ راضی تبریزی (1325-1409ق) این کتاب شرح «کتاب القضاء» شرایع بوده ودر قم به چاپ رسیده است.
15 تشریح الاحکام
این کتاب شرح فصل «میراث » شرایع بوده و به زبان اردو به چاپ رسیده است.
الذریعة، 4/185
16. تقریر المرام فی شرح شرایع الاسلام
مولی محمدعلی بن مولی حسین شوشتری
آقا بزرگ تهرانی جلد اولین کتاب را که شرح مزجی «طهارت » تا پایان احکام اموات وبسیار گسترده بوده در کتابخانه سید آقا شوشتری در نجف مشاهده کرده است.
الذریعة، 4/366
17. تنقیح الکلام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ حسین عصامی نجفی - معاصر صاحب جواهر (م 1266ق) -الذریعة ، 4/464
18. توضیح الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ احمد بن رجب بغدادی (م بعد از 1166 ق)
نسخه اصل اولین جلد آن - که شرح کتاب اجاره تا پایان عتق است - در کتابخانه شیخ مشکور حولاوی (م 1353ق) بوده است.
الذریعة، 4/489-490
19. توضیح الکلام فی شرح شرایع الاسلام
علامه شیخ محمد مظفر (1256-1322ق)
شرح مزجی مختصر تمام شرایع، در دو جلد بوده است.
نسخه خطی آن نزد نواده مؤلف در بغداد موجود است.
الذریعة، 5/495
20. جامع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
سید محمدبن حسن بن سید محسن اعرجی کاظمی (م 1303ق)
اولین جلد آن به شرح کتاب طهارت از آغاز تا پایان بحث وضو پرداخته است.
(آقا بزرگ تهرانی مؤلف را به وصف «امام » ستوده است. الذریعة، 5/48 سطر 4).
الذریعة، 5/32-33
21. جامع الجوامع فی شرح الشرایع
سید حسن بن سید محسن اعرجی کاظمی
مؤلف کتاب شرایع را از ابتدای «طهارت » تا انتهای کتاب «حج » در چهار جلد شرح داده است.
الذریعة، 5/47-48
22. جامع الغرر
از سید محمدعلی بن محمدباقر شفتی اصفهانی (م 1282ق)
نسخه خطی آن در مجموعه ش 1995 کتابخانه آیت الله مرعشی و به ش 517 در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی 5/367 و فهرست مسجد اعظم /101
23. - جواهر الافکار
شیخ محمدبن ابراهیم مشهدی (م 1281ق)
این کتاب در چندین جلد نگاشته شده است.
الذریعة، 5/263
24. جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام
ء علامه بزرگ و فقیه سترگ آیت الله العظمی شیخ محمدحسن نجفی بن شیخ باقر(ح 1202-1266ق)
زبان از گفتن و بنان از نوشتن بزرگی و قدر و منزلت کتاب باز می ماند. کتابی که شبیه آن در شیرینی تعبیر، حسن بیان، دقت نظر، قدرت استدلال، نقل گفتار فقها و استنباط حلال وحرام بوده باشد، تاکنون نوشته نشده است. فقها تا در مطلب مورد نظرشان به دقت بدین کتاب نظر نیفکنند استدلالشان سست و استنباط آنان بدون پایه خواهد بود و هیچ فقیهی بی نیاز ازاین کتاب نیست. مؤلف با زبردستی و چیرگی تمام و با احاطه ای تام با استفاده از ادله اربعه کتاب، سنت، اجماع و عقل به تحریر مطلب پرداخته و به شایستگی از عهده آن برآمده است.
مرحوم محدث نوری درباره آن می نویسد: «در تاریخ اسلام کتابی فراگیر به مانند آن درحلال و حرام نگاشته نشده است » و سپس از استادش مرحوم شیخ عبدالحسین شیخ العراقین تهرانی چنین نقل می کند: «اگر مورخ زمان صاحب جواهر می خواست تاریخ یکی از امورعجیب روزگار را بنویسد، امری عجیبتر و شگفت آورتر از تالیف این کتاب در زمان خویش نمی یافت ». (8)
مرحوم علامه سیدمحسن امین نیز می نویسد: «هماره علمای پس از وی بر این کتاب تکیه کرده و کتاب دیگری را بر آن برتری نداده اند. و این به خاطر مزایا و ویژگیهایی است که این کتاب داراست; از قبیل: دربرگرفتن تمام ابواب فقه از عبادات، و سیاسات ومعاملات، و جمع نمودن اقوال و گفته های فقها در تمام موضوعات فقهی، و قرار گرفتن مبنای کتاب بر استنباط و استدلال، و اعمال نظر دقیق و تجلی روح تحقیق در جای جای کتاب و خالی بودنش از حشو و زواید. همه اینها خصایصی است که در کمتر کتابی ازمتقدمان و متاخران گرد آمده است...». (9)
مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی می فرماید: «... این کتاب از آیات فقه جعفری وستارگان آسمان دانش است. آوازه شهرتش کران تا کران عالم را درنوردیده و از سرچشمه زلال دانشش بزرگان دانشمندان سیراب گشته اند. (10) «در گنجینه های ملوک و پادشاهان بعضی از جواهرات کتابش یافت نمی شود. و در ذخایر علمی دانشمندان یکی از میوه های درخت جواهر معهود نیست، کتابی فراگیر و جامع به مانند آن در استنباط حلال و حرام نگاشته نشده، وهیچ یک از فقها و دانشمندان به موفقیتی همانند آن دست نیافته است. زیرااین کتاب در برگیرنده ابتدا تا انتهای فقه همراه با استدلال، و با دقت نظر و نقل گفتار فقیهان بوده و مؤلف عمر شریفش و تمام وسع و توانایی اش را در نگارش آن به کار گرفته، و بیش از سی سال در تالیف آن رنج برده و زحمت کشیده [1227-1257ق - پایان تالیف آخرین جلد کتاب: باب جهاد] و با کار بزرگش بر تمام بزرگان و دانشوران منت نهاده و همگان راریزه خوار خویش در شناخت و استنباط احکام دین ساخته است...» (11)
امتیازهای جواهر - از آنچه گفته شد - عبارتند از:
1- احاطه به سخنان فقها و ادله فتاوی علما و مناقشه در آن با دید تحقیق و نظر عمیق
2- در برگرفتن تمام ابواب فقه از: عبادات، معاملات، سیاسات و ایقاعات
3- یکنواختی اسلوب و روش از ابتدای کتاب تا انتهای آن
4- بی نیاز کردن فقیه از بسیاری آثار فقهی متقدمان ،و در برداشتن بسیاری از بحثهای تالیفات فقهی متاخران. مجتهد با در اختیار داشتن آن و تامل در صفحاتش از استنباط حکم شرعی مطمئن خواهد بود.
5- در برگیرنده بسیاری از فروعات فقهی نادر و کمیاب است که آنها را در کتابهای مفصل فقهی دیگر نمی توان یافت. این کتاب شامل امهات مسائل و فروع مباحث فقه است.
آری اگر سی سال شیخ بزرگ بر سر این کتاب عمر نهاد، اما در عوض جاودانه کتابی ازخود به یادگار گذاشت که تا قرنها و عصرهای متمادی، همانند اختری فروزان در آسمان علم و دانش خوش خواهد درخشید.
بی جهت نیست که مؤلف خود فرموده بود: هر که نزد او جامع المقاصد، و سائل و جواهربوده باشد، به کتاب دیگر محتاج نخواهد بود، زیرا فقیه با مطالعه این سه کتاب از عهده فحص و جستجو - که برای استنباط مسائل فرعی واجب است - خارج خواهد شد». (12)
و مانند همین گفتار نیز از شیخ انصاری نقل شده است. (13)
نسخه خطی پاکنویس شده از خط مؤلف - که به نظر وی رسیده و تصحیحات بسیاری به خط خویش بر آن نگاشته - در کتابخانه نواده اش شیخ عبدالحسین جواهری در 44 جلدموجود بوده است این کتاب بارها در ایران و لبنان به چاپ رسیده و آخرین چاپ آن در 43جلد با تصحیح و تعلیق آقای حاج شیخ محمود قوچانی وسیله انتشارات داراحیاء التراث العربی در لبنان انجام گرفته است.
الذریعة، 5/275-277; الکرام البررة، 1/312.
25. حاوی مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
مولی مهدی قمشه ای اصفهانی (م ح 1280ق)
برخی از مجلدات آن در کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی موجود است.
الذریعة، 13/317
26. حاوی المرام فی شرح شرایع الاسلام
محمد باقر گلپایگانی (زنده در 1268ق)
نسخه هایی از آن به ش 6 و 7 در کتابخانه مرحوم آیت الله گلپایگانی موجود است.
فهرست کتابخانه 1/70-74
27. حقایق الفقه فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمدرضا محقق تهرانی (معاصر)
این کتاب شرح مفصل شرایع است و - ظاهرا - 38 جلد از آن (از کتاب الصلاة تا کتاب الطلاق) به چاپ رسیده است.
28. خصائص الاعلام فی شرح شرایع الاسلام
رضوان الدین عبدالوهاب بن محمد صالح برغانی قزوینی (م 1250ق)
از پایان یافتن این کتاب اطلاعی در دست نیست.
نسخه خطی آن به ش 5249 در کتابخانه آیت الله مرعشی و به ش 1/1808 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی 14/45 و فهرست کتابخانه مجلس 9/406.
29. الدرة الحائریة فی شرح بعض الابواب الفقهیة - من کتاب (شرایع الاسلام) -حاج میرزا علی نقی بن سید حسن - نوه سید بحرالعلوم - بن سید محمد مجاهد - صاحب مفاتیح - بن میرسید علی طباطبایی صاحب ریاض (م 1289ق) مؤلف در این کتاب برخی ازمباحث اصولی مانند: عام و خاص را تدوین کرده و به شرح ابواب طهارت، عقود و ایقاعات(نکاح و طلاق)، کتاب بیع (از آغاز عقدالبیع و شروط آن تا پایان محجوریت عبد و مالک نشدن او) پرداخته و در زمان زندگانی اش در ایران به چاپ رسیده است.
الذریعة; 8/97
30. دقایق الافهام فی شرح صلح شرایع الاسلام
از نویسنده ای ناشناخته - و شاید از شاگردان شیخ انصاری ره -علامه تهرانی نسخه خطی آن را در کتابخانه مرحوم میرزای شیرازی در سامرا دیده است.
الذریعة، 8/234
31. دلائل الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
آیت الله العظمی سیدمحمد ابراهیم بن محمدباقر موسوی قزوینی صاحب «ضوابط الاصول » (1214-1262ق).
این کتاب شرح تمام شرایع به عنوان «قوله قوله »، به جز قضاء و شهادات و کمی از وقف است و تمام مجلدات آن در کربلا یافت می شود.
نیز در کتابخانه سید محمد صادق بحرالعلوم در نجف، سید محمد لواسانی در نجف، سیدمحمد باقر حجت حائری در کربلا، و آیت الله سید محمد حجت کوهکمری اکثر مجلدات این کتاب موجود بوده است.
الذریعة، 8/239-240.
چند نسخه خطی از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس، 252 و 754 - 755.
نیز در کتاب «مقدمه ای بر فقه شیعه »، ص 93-94 نسخه هایی از آن معرفی شده است.
32. دلائل الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ علی فرزند حاج حسنعلی خیزی قطیفی (1291-؟)
این کتاب به شرح برخی از ابواب «شرایع » پرداخته است.
الذریعة، 8/241.
33. دلائل الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
آیت الله حاج مولی علی علیاری تبریزی (1236-1327ق) صاحب «بهجة الآمال فی علم الرجال »
این کتاب چند جلدی است و در کتابخانه نوادگان مؤلف در تبریز موجود است.
مقدمه بهجة الآمال /ج 1، ص «ع »، (ص 43)
34. ذخیرة البضایع فی شرح الشرایع
از نعمت الله بن عبدالله
نسخه خطی آن - تحریر پیش از 1255ق - به ش 2084 در کتابخانه ملی ملک موجوداست.
فهرست کتابخانه، 1/323
35. الذرایع فی شرح الشرایع
علامه بزرگ سید میرحامد حسین کنتوری لکهنوی صاحب عبقات الانوار (م 1306ق)بن سید محمد قلی موسوی صاحب «تشیید المطاعن ».
این کتاب شرح برخی از ابواب «شرایع » بوده و در کتابخانه بزرگ و مشهورش در لکهنو- هند - موجود است.
الذریعة، 10/23
36. ذرایع الاحلام الی اسرار شرایع الاسلام
آیت الله حاج شیخ محمد حسن مامقانی نجفی ( - 1323ق) صاحب «بشری الوصول الی اسرار علم الاصول »
این کتاب شرح بخشهای طهارت، صلوة، زکاة، خمس، صوم و حج بوده و کتاب طهارت در دو جلد، بخشی از کتاب صلوة، و کتاب صوم آن با تعلیقات فرزندش علامه شیخ عبدالله مامقانی در سالهای 1319، 1348 و 1349 ق به چاپ رسیده است.
الذریعة، 10/24 و ریحانة الادب، ج 3، ص 433
37. ذرایع الافهام الی احکام شرایع الاسلام الذرایع فی شرح الشرایع
حاج شیخ عبدالحسین بن شیخ محمد علی اعسم نجفی (م 1247ق)
مؤلف در این کتاب به شرح و توضیح فصل «طهارت » شرایع دست یازیده و در سه جلدبزرگ.
ج 1: احکام آبها تا اقسام و احکام غسل ها
ج 2: از غسل ها تا احکام خونها - پایان تالیف: 1239ق -
ج 3:احکام اموات تا نجاسات و مسائل آنها - پایان تالیف : 1243ق
موفق به اتمام آن شده است.
الذریعة، 10/23-24
نسخه ای از آن به ش 7659 - به خط مؤلف در 1239ق - در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس: 272
38. ذرایع الانام فی شرح شرایع الاسلام
آخوند ملااحمد ملایری (ق 14ه)
این کتاب شرح استدلالی مزجی شرایع بوده و به نقل گفتار برخی از فقهای معروف نیزپرداخته است.
نسخه خطی کتاب طهارت آن - نوشته شده در 1310 ق - به ش 3295 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است (نیز نسخه ای از آن به ش 2263 در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است).
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 9، ص 77 و فهرست کتابخانه مسجد اعظم /198.
39. زبدة الاحکام فی شرح شرایع الاسلام تحفة الاسلام
میرزا عبدالحسین بن ابوالحسن تبریزی (ق 13) - از شاگردان صاحب جواهر -شرح استدلالی مزجی شرایع بوده و از آن کتابهای طهارت، صلاة، صوم و نکاح برآمده وکتاب صلاة آن، که به خط مؤلف است و در 1278ق پایان پذیرفته، به ش 7386 در کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 19، ص 188.
40. زینة الشرایع
سید محمد بن جعفر حسینی قزوینی
این کتاب شرحی ناقص و پاکنویس ناشده بر شرایع بوده و نسخه اصل آن نزد مولوی حسن یوسف در کربلا یافت می شده است.
الذریعة، 12/93
41. سبل السلام فی شرح شرایع الاسلام
مولی محمد رفیع بن عبدالمحمد کزازی نجفی (م بعد 1300ق) - از بزرگان شاگردان میرزا حبیب الله رشتی -این کتاب در چندین جلد درباره طهارت، نماز مسافر، زکاة، قضاء و شهادات، نکاح وغیر اینها بوده و در کتابخانه دامادش مرحوم آقا سید ابوالقاسم اشکوری بوده است.
الذریعة، 12/134
42. سفینة الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
ملا محمد صالح بن مختار رودباری (ق 13ه)
شرح استدلالی مزجی متوسطی، با نقل گفتار فقهای قدیم است.
شرح کتاب قضا و شهادات آن - که به خط مؤلف در 1271 ق پایان پذیرفته - به ش 4140 در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 11، ص 158-159
43. شعائر الاسلام من الحلال و الحرام
آیت الله العظمی ملا محمدبن مهدی اشرفی بارفروش مازندرانی (م 1315ق)
الذریعة، ج 13، ص 328
44. شوارع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ علی بن شیخ عبدالحسین طریحی نجفی (م 1333ق)
این کتاب نیز شرح برخی از فصلهای «شرایع » بوده و از جلد اول آن در 1315ق فراغت جسته و نسخه اصل آن در کتابخانه آل طریحی در نجف اشرف موجود است.
الذریعة، 14/236
45. شوارع الاعلام فی شرح شرایع الاسلام
میرزا محمد حسین حائری شهرستانی (م 1315ق)
این کتاب در سه مجلد است و شرح طهارت، صلوة، زکوة، خمس، صوم - و شاید حج -شرایع بوده و در کتابخانه اش در کربلا بوده است.
نسخه ای خطی از آن به ش 248 ج در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران موجوداست. رک: فهرست کتابخانه /394.
الذریعة، 14/236
46. شوارع الاعلام فی شرح شرایع الاسلام
سید محمدبن سید هاشم هندی غروی ( -1323ق) داماد صاحب جواهر
این کتاب در چندین جلد بوده و به شرح طهارت، زکاة، مضاربه، حج و وقف و صدقات پرداخته و تدوین آن از سال 1262 تا 1301ق به طول انجامیده و نسخه خطی آن درکتابخانه فرزندش علامه سید رضا هندی بوده است.
الذریعة، 14/236
47. شوارع السلام فی شرح شرایع الاسلام شوارع الشرایع
سید حسن بن سید محمدعلی مدرس یزدی (از شاگردان صاحب جواهر) زنده در(1256ق)
از این کتاب شرح طهارت، صلاة و میراث برآمده و نسخه خطی آن در مجموعه ش 469کتابخانه مرحوم وزیری (یزد) و به ش 1388 و 8670 در کتابخانه دانشگاه تهران موجوداست.
فهرست کتابخانه وزیری، ج 4، ص 1154 و فهرست دانشگاه 8/72 و 16/386
48. الضیاء اللامع فی شرح الشرایع
سیدعلی بن احمدبن محمد حسن موسوی آل کمال الدین حلی (1255-1322ق)
این کتاب در هفده جلد است و آقا بزرگ تهرانی شرح فصلهای: صید و ذباحه، حج وطهارت را مشاهده کرده و بر آن تقریظهای برخی از علمای بزرگ را دیده است.
نسخه خطی آن نزد فرزندش - سید حسین - در نجف موجود است.
الذریعة، 15/128 و ج 18، ص 349
49. العروة الوثقی التی لاانفصام لها
شیخ محمدبن یونس شویهی
این کتاب شرح شرایع است و جلد اول آن - در طهارت - نزد شیخ محمد جواد سماوی بوده است.
الذریعة، 15/253
50. غایة المرام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ مفلح بن حسن صیمری - شاگرد ابوالعباس احمدبن فهد اسدی حلی (م 841 ق)-این کتاب به شیوه «قال - اقول » بوده و به شرح مبهمات و مشکلات و ترددات و مسائل اختلافی شرایع پرداخته و در کتابخانه میرزای شیرازی جلد اول آن - که تا پایان کتاب نکاح بوده - نگهداری می شده است.
الذریعة، 16/20
نسخه خطی آن - از احکام بندگان تا احکام قصاص - به ش 6257 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی 16/239
چند نسخه خطی دیگر آن عبارتند از:
ش 155 کتابخانه آیت الله گلپایگانی (فهرست کتابخانه 1/143)
ش 2790 و 6518 کتابخانه آستان قدس (فهرست کتابخانه 5/468)
ش 58 و 153 کتابخانه مسجد گوهرشاد (فهرست کتابخانه /355)
ش 4224 کتابخانه مجلس شورای اسلامی (فهرست کتابخانه 11/243) و نسخه های دیگر
رک: مقدمه ای بر فقه شیعه /163.
51. الفوائد فی شرح الشرایع
مولی ابراهیم لاهیجی (ق 13)
جلد اول آن - که مؤلف در 1256ق آن را نگاشته است - نزد مرحوم آیت الله نجفی مرعشی بوده و اینک به ش 3954 در کتابخانه ایشان موجود است.
الذریعة، 16/355 و فهرست کتابخانه مرعشی، 10/337
52. فوائد المرام فی شرح شرایع الاسلام
از: ناشناخته
نسخه خطی آن - تحریر 1107ق - در مدرسه سید محمد کاظم یزدی - در نجف - موجوداست.
الذریعة، 16/358-359
53. قضاء الاحکام فی شرح قضاء شرایع الاسلام
شیخ محمدعلی اجتهادی اراکی (1350-1414ق)
جلد اول این کتاب به سال 1398ق در قم به چاپ رسیده و بقیه مجلدات آن مخطوطمانده است.
54. کاشف الابهام عن مسائل شرایع الاسلام
شیخ قاسم بن محمد نجفی - از شاگردان صاحب جواهر و شریک بحث شیخ نوح جعفری -این کتاب شرح استدلالی مزجی شرایع است و نسخه اصل کتاب تجارت آن - از احکام خیارات تا احکام بیع سلم - به ش 2873 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 8، ص 81 و
تراجم الرجال، ص 120
55. کشف الابهام عن وجه مسائل شرایع الاسلام
مولی محمدعلی بن مولی مقصود علی مازندرانی غروی کاظمی (م 1266ق)
این کتاب بسیار بزرگ و در بیست مجلد و شرح مزجی شرایع بوده است.
ظاهرا نویسنده بزرگوار موفق به شرح تمام شرایع نشده و کتاب خویش را به پایان نرسانیده است. زیرا علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی جلد شانزدهم آن را - که در برگیرنده مباحث وقف و سبق و رمایه بوده - در کتابخانه مرحوم سید حسن صدر و جلد هیجدهم آن را- که در کتابخانه خودش و شرح کتاب نکاح و به خط شارح در 1262 ق بوده - دیده است.
و دو جلد باقیمانده آن نمی تواند شرح تمام کتابهای پس از نکاح باشد.
الذریعة، 18/6-7; اعیان الشیعة، 10/27
56. کشف الاسرار فی شرح شرایع الاسلام
حاج مولی حسینعلی بن نوروز علی تویسرکانی (ح 1216-1286ق) - شاگرد شیخ محمدتقی اصفهانی صاحب هدایة المسترشدین .
این کتاب در یازده جلد بزرگ تالیف شده و مؤلف در 1262ق از اتمام آن فراغت جسته است.
جلد سوم و چهارم نسخه اصل آن - شرح کتاب زکات، خمس و صوم - که در 1265 ق پایان پذیرفته، در کتابخانه آیت الله مرعشی به ش 5240 موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 14، ص 35
الذریعة، 18/18
57 کشف الظلام عن وجه شرایع الاسلام
شیخ مولی محسن بن مرتضی اعسم نجفی (م 1238ق) - شاگرد شیخ جعفر کاشف الغطاء -این کتاب شرح مزجی شرایع و شامل تمامی اقوال و فروع و ادله احکام است و یازده جلد ازآن - از اول طهارت تا پایان حجر و ضمان و کفالت - در کتابخانه مرحوم شیخ الشریعة اصفهانی بوده است. نسخه خطی کتاب تجارت آن - در چهار جلد - به ش 6447 در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی و به ش 1100، 1107 و 1222 در کتابخانه غرب (همدان) موجوداست.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 17، ص 51-52 و فهرست کتابخانه غرب /175 و 289
الذریعة 18/40-41
58. کشف الفقه
حاج شیخ ابوالقاسم بن محمد صادق نورائی سدهی اصفهانی (م 1305ق)
این کتاب در شش جلد بزرگ و شامل کتب: طهارت، صلوة، صوم، وقف، اجاره، خیارات و قضا بوده است.
در مقدمه آن پس از حمد الهی چنین می نویسد: «... فهذه نکت حررتها علی الشرایع مع الاشارة الی ما استفدنا من الشیخ الاستاد...».
نسخه اصل آن نزد نواده اش در اصفهان موجود است.
الذریعة، 18/51
59. کشف القناع عن الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
حاج مولی محمد کاظم همدانی
شرح مبحث اقرار تا پایان میراث - که از شرح کتاب غصب در 1252ق فراغت جسته است - در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
الذریعة، 18/52-53
نسخه ای از آن به ش 2695 در کتابخانه ملی ملک - تهران - موجود است.
رک: فهرست کتابخانه 1/596
60. کنزالاحکام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمد قاسم بن شیخ محمد نجفی مشهدی (م 1290ق)
ظاهرا نه جلد از این کتاب تالیف شده و از پایان یافتن آن اطلاعی در دست نیست.
الذریعة، 18/143
61. لئالی البدایع فی شرح الشرایع
شیخ حسین بن احمدبن محمد آل سمیسم نجفی (م 1340ق)
علامه تهرانی می نویسد: این کتاب چند جلدی است و در 1333ق تالیف آن را آغازکرده و در 1339ق از آن فراغت جسته است.
نسخه اصل آن نزد فرزند مؤلف، در نجف موجود است.
الذریعة، ج 18، ص 258.
62. اللوامع فی شرح الشرایع
سید علی بن اسماعیل حسینی قزوینی (م 1298ق)
شرح استدلالی بسیار مفصلی بر کتاب، با عنوان «لامعة - لامعة »، و از تقریرات درس شیخ انصاری بوده است.
نسخه خطی «خلل نماز» در مجموعه ش 5905 کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی موجوداست.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 15، ص 284
63. لوامع الاحکام لوامع النکات
علامه شیخ محمود میثمی عراقی تهرانی (1240-1308ق)
این کتاب تقریرات درس فقه مرحوم شیخ انصاری (م 1281ق) در چهار جلد ودربرگیرنده تمام تحقیقات فقهی شیخ (بجز طهارت و مکاسب که به قلم استادش نوشته شده بود) است.
برخی از مباحث آن عبارتند از:
«صلاة »، «زکات »، «خمس »، «صوم »، «رهن »، «اجاره »، «نکاح »، «ارث » و ...
الذریعة، 18/358; ریحانة الادب 2/436
نسخه های خطی متعددی از آن در کتابخانه های کشور موجود است. برخی از آنهاعبارتند از:
نسخه خطی ش 744 تا 749 کتابخانه دانشگاه تهران(فهرست کتابخانه 5/1943 و 2000)
نسخه خطی ش 6654-6656 کتابخانه آستان قدس رضوی (فهرست کتابخانه 5/487 - 488)
نسخه خطی ش 1419 و 2734 کتابخانه ملی ملک (فهرست کتابخانه 1/624)
و سه نسخه خطی در کتابخانه غرب (همدان) (فهرست کتابخانه /178-179)
و نسخه خطی ش 9533،11636،11516 کتابخانه آستان قدس رضوی (فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس /175 و 486)
64. المبانی الجعفریة
شیخ جعفربن شیخ عبدالحسن بن آیت الله العظمی شیخ راضی نجفی، (م 1344ق)
این کتاب شرح باب «طهارت » شرایع و در چهار جلد بوده است. عناوین مجلدات آن عبارتند از: 1- از آغاز طهارت تا پایان نواقض وضو 2- در وضو 3- در غسل 4- در تیمم این کتاب نزد فرزند مؤلف، در نجف موجود است.
الذریعة، ج 19، ص 45-46
65. مجامع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
سید محمدتقی - سید آقا - بن سیدرضا حسینی قزوینی (م 1333ق)
این کتاب شرح شرایع از آغاز طهارت تا پایان بیع و معاملات (طهارت، صلاة، زکاة،خمس، حج، جهاد، امربه معروف و نهی از منکر و متاجر) بوده و نسخه اصل آن در نجف یافت می شود.
الذریعة، ج 19، ص 374.
66. مجمع الاحکام
علیمحمدبن علی حسینی
نسخه خطی آن به ش 150 در کتابخانه وزیری یزد موجود است.
فهرست کتابخانه 1/183-187
67. مخازن الاحکام و مقالید الافهام فی شرح شرایع الاسلام
میرزا محمدباقر بن زین العابدین یزدی حایری (م ح 1300ق) - شاگرد صاحب ضوابط -
این کتاب شرح مفصل ابواب: طهارت، صلاة، بیع، نکاح، اجاره، وکالت و قضای شرایع بوده و نسخه خطی آن در برخی کتابخانه های کربلا موجود است.
الذریعة، ج 20، ص 164 و ج 22، ص 2-3.
یک نسخه خطی از آن به ش 33 در کتابخانه آیت الله حکیم - نجف - موجود است.
رک: درباره نسخه های خطی 5/433
68. مدارک الاحکام فی شرح عبارات شرایع الاسلام
از علامه فقیه سید محمدبن علی بن حسین موسوی عاملی (م 1009ق) - معروف به «صاحب مدارک » -
این کتاب یکی از بهترین شروح شرایع به شمار می رود. شرح کتاب از آغاز عبادات تاپایان حج (طهارت، صلاة، زکاة، خمس و حج) بوده و شاید به عنوان تتمیم و تکمیل شرح جدش - شهید ثانی - (مسالک الافهام)، این کتاب را نگاشته باشد. زیرا مرحوم شهید درمسالک بخش عبادات را به اجمال و بخش معاملات را به تفصیل مورد بحث و بررسی قرارداده است (اعیان الشیعة، ج 10، ص 7)
این کتاب چند بار به چاپ رسیده، و اخیرا وسیله مؤسسه آل البیت در قم تحقیق و به صورت زیبایی در هشت جلد به چاپ رسیده است.
69. مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
از سید مهدی حکیم بن سید صالح حسینی طباطبایی نجفی (م 1312ق) - پدر آیت الله العظمی حکیم -
اعیان الشیعة، ج 10، ص 152.
اما مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی نام آن را «معارف الاحکام فی شرح شرایع الاسلام »نامیده و می نویسد: جلد اول آن در طهارت و بخشی از صلاة است و نسخه خطی آن نزدفرزندش آیت الله حکیم بوده است.
الذریعة، ج 21، ص 189
70. المرغوب فی شرح الشرایع
از محمد مهدی بن علی گیلانی (زنده در 1254ق)
شرح استدلالی متوسطی است همراه با نقل گفتار برخی از فقها.
نسخه اصل آن - کتاب الرهن که در 1248ق نگاشته است - به ش 2116 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 6، ص 128-129.
71. مدارک الاحکام
ملا محمد قمشه ای اصفهانی (م 1281ق)
الذریعة 13/330
72. مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام
شهید ثانی، شیخ زین الدین بن علی بن احمد عاملی (911-965ه0ق)
این کتاب، به صورت «قال - اقول » به گونه حاشیه بوده و بخش عبادات آن مختصر وقسمت معاملات آن گسترده می باشد (که در حقیقت این کتاب و «مدارک الاحکام » مکمل یکدیگر به شمار می روند)
گویند: که مدت نگارش آن 9 ماه بوده و در سال 964ق از تالیف آن فراغت جسته است.
این کتاب وسیله مؤسسة الوفاء، در بیروت به چاپ رسیده است.
73. مشارع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام المشارع فی شرح الشرایع شیخ محمد طاهر بن محسن دزفولی (1230-1315ق) برادر زاده شیخ اسدالله دزفولی- شاگرد صاحب جواهر -
نسخه خطی این کتاب در کربلا موجود است.
الذریعة، ج 21، ص 31
74. مصابیح الظلام فی شرح شرایع الاسلام
سید محمدبن علی حسینی خسروشاهی تبریزی (م 1312ق)
الذریعة، ج 21، ص 89
75. مصابیح الظلام فی شرح شرایع الاسلام
علامه سید عبدالله بن محمدرضا شبر حسینی کاظمی (1188-1242ق)
نسخه ای از آن - به خط شیخ درویش کاظمی در 1231ق - به ش 7948 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس: 522.
76. مصباح الاجتهاد
محمد ابراهیم بن بهرام خلج خرفانی (زنده در 1243ق)
نسخه خطی آن در کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم: به ش 347 و 348 موجود است.
فهرست کتابخانه /477
77. مصباح الانام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ جعفربن احمد بدیری نجفی (1283-1369ق)
الذریعة، ج 21، ص 102
78. مصباح الظلام فی شرح شرایع الاسلام
سیدعلی داماد بن سید محمد رضوی تبریزی (1275-1336ق)
الذریعة، ج 21، ص 112-113
79. مصباح الفقیه فی شرح شرایع الاسلام
آیت الله العظمی علامه حاج آقا رضا همدانی (م 1322 ق)
این کتاب شرح مزجی شرایع، و یکی از برترین و گسترده ترین شروح آن بوده که از بدوتالیف تا کنون همواره مورد استفاده بزرگان و دانشمندان حوزه های علمیه بوده و از آن شرح کتابهای طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم و رهن برآمده و به چاپ رسیده است.(ریحانة الادب، ج 4، ص 326)
مؤلف بزرگوار، هر شب یک صفحه از آن را نگاشته و هنگام صبح بر شاگردان خویش همانند حضرات آیات شیخ علی همدانی، شیخ علی جواهری، حاج شیخ علی قمی، شیخ احمدکاشف الغطاء، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، سید محسن امین عاملی، شیخ ابوالقاسم کبیرقمی، شیخ محمد تقی مقدس تهرانی، شیخ عبدالحسین کاظمی و شیخ آقا بزرگ تهرانی می خوانده و با آنان به بحث و گفتگو می پرداخته و گاهی عبارات را تغییر می داده است وجان کلام آن که: این کتاب بسیار پرمغز و پرمحتوا و آکنده از تحقیقات بکر و دقتهای فقهی واصولی و اثری کم نظیر است.
الذریعة، ج 21، ص 115-116
80. مطالع الانوار المقتبسة من آثار الائمة الاطهار
آیت الله العظمی حاج سیدمحمدباقر موسوی شفتی اصفهانی - سید حجة الاسلام -(1175-1260ق)
این کتاب شرح بخشهای «طهارت » و «صلاة » - تا پایان نماز میت - شرایع بوده و درشش مجلد تدوین گردیده است، که عبارتند از: ج 1- در طهارت; ج 2- افعال نماز;ج 3- قواطع و خلل نماز; ج 4- عدالت و شرایط امام جماعت; ج 5- نماز عیدین; ج 6- نمازمیت; این کتاب در اصفهان به چاپ رسیده است.
الذریعة، ج 21، ص 142-143
81. معارج الاحکام فی شرح شرایع الاسلام و مسالک الاحکام
سیدحسین بن امیرابراهیم بن امیر معصوم حسینی قزوینی (م 1208ق) - استاد سیدبحرالعلوم -
این کتاب بسیار بزرگ، و از ابتدای عبادات تا انتهای دیات است و مشتمل بر مقدمات سودمند رجالی بسیار - همچون: تلخیص «جامع الرواة » اردبیلی و «مشترکات » کاظمی وطریحی - و خاتمه ای در چند مبحث - از جمله کتابهای مشهور شیعه و احوال مؤلفان آنها وذکر بسیاری از مشایخ و اساتید خود و پدرش - بوده و نسخه های خطی فراوان از آن موجوداست. از جمله:
دو جلد از آن به ش 7254 و 11626 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس: 530
نسخه های متعددی از آن - شامل کتابهای: نکاح، طلاق، رهن تا مساقاة - در کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی ج 5، ص 387و ج 7، ص 28 و ج 14، ص 65
نسخه های دیگری از آن عبارتند از:
نسخه ش 244 و 3574 کتابخانه مسجد اعظم (فهرست کتابخانه /370)
نسخه ش 99 و 389 کتابخانه مدرسه فیضیه (فهرست کتابخانه 1/257-259)
نسخه ش 7254 کتابخانه آستان قدس (فهرست کتابخانه 5/507)
نسخه ش 16650 کتابخانه دانشگاه اصفهان (فهرست کتابخانه /916)
نسخه ش 2697 کتابخانه مدرسه شهید مطهری (فهرست کتابخانه 5/594)
نسخه ش 3526 کتابخانه ملی ملک (فهرست کتابخانه 1/692)
82. معتمد الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ خلف بن شیخ حسن حایری
پایان نگارش: 1232ق
این کتاب شرح باب «طهارت » شرایع است و نسخه خطی آن در کتابخانه مدرسه آیت الله بروجردی - نجف - موجود است.
الذریعة، ج 21، ص 211-212
83. معتمد الانام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمد صادق بن شیخ محمد - شاگرد شیخ جعفر کاشف الغطاء - اواخر قرن 13 ه
شرح استدلالی مزجی با رد و ایراد اقوال فقیهان می باشد.
نسخه اصل آن (کتاب القضاء) به ش 2811 در کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی موجوداست.
(نیز نسخه ای از آن به ش 438 در کتابخانه مسجد گوهرشاد موجود است).
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 8، ص 13 و
فهرست کتابخانه گوهرشاد /401
84. معیار الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
سید علیشاه بن سید صفدر شاه رضوی قمی لکهنوی (م 1269ق)
این کتاب به پایان نرسیده است.
الذریعة، ج 21، ص 277.
85. معیار الفقاهة فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمد تقی صدیقین اصفهانی - معاصر.
از این کتاب شرح باب «صلاة » شرایع در پنج جلد برآمده و هر پنج مجلد آن در سالهای 1410 تا 1412ق، در قم به چاپ رسیده است.
86. مفتاح الکلام فی شرح شرایع الاسلام
سید میرمحمدهاشم مرقاتی بن میرعبدالله موسوی خویی (م 1358ق)
از این کتاب شرح ابواب: زکات، خمس و صوم به چاپ رسیده، و شرح کتابهای طهارت،صلات، و متاجر به چاپ نرسیده اند.
الذریعة، ج 21، ص 342.
87. المناظر الناضرة فی احکام العترة الطاهره
سید محمد علی علوی حسینی گرگانی (معاصر)
این کتاب شرح شرایع بوده و از آن کتابهای: طهارت و صلاة و زکاة برآمده است.
جلد اول این کتاب در مبحث طهارت در 424 صفحه، به شرح تنها 36 سطر شرایع پرداخته (که این خود نشانگر عمق و فراگیر بودن مباحث کتاب است) و در سال 1412ق، درقم به چاپ رسیده است.
88. مناهج الاحکام مناهج الکلام منهاج الکلام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ عبدالعلی بن امید علی گیلانی رشتی - شاگرد سید بحرالعلوم (م 1212ق) -
این کتاب شرح استدلالی مفصلی با نقل گفتار بسیاری از فقیهان و در چندین مجلد بوده است.
نسخه اصل کتاب طهارت آن - که در 1225ق پایان پذیرفته - به ش 2008 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
الذریعة، ج 22، ص 341 و ج 23، ص 173-174
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 6، ص 11
89. منتهی مقاصد الانام فی نکت شرایع الاسلام
علامه حاج شیخ عبدالله بن علامه شیخ محمد حسن مامقانی (1290-1351ق) - شاگردپدر خویش -
این کتاب به شرح شرایع از مکاسب تا دیات به گونه مرتب در چندین مجلد پرداخته، وشرح ابواب زکات، خمس، صوم، حج در یک مجلد بزرگ (حدود 79000بیت) در 1348ق،و شرح کتابهای طهارت و صلاة در سال 1349ق به چاپ رسیده است.
(این کتاب بر روی هم، شصت و سه جزء می باشد).
الذریعة، ج 23، ص 13
90. منهج الاجتهاد فی شرح الشرایع
شهید ثالث: حاج ملا محمدتقی برغانی (م 1263ق)
پایان تالیف: قبل 1258ق
این کتاب شرح شرایع از آغاز «طهارت » تا پایان «دیات »، در 24 مجلد بوده و نگارش آن مدت 29 سال (1226-1255ق) به درازا کشیده است.
قصص العلماء: 30
نسخه اصل کتاب دیات به ش 2332 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 6، ص 311 و ج 7، ص 7-8، ص 246، ص 285-286چند نسخه دیگر آن عبارتند از:
نسخه خطی ش 1829 و 2791 کتابخانه دانشگاه تهران (فهرست کتابخانه 8/426 و10/1642)
نسخه خطی ش 203 و 207 کتابخانه آیت الله گلپایگانی (فهرست کتابخانه 1/181 و 183)
نسخه خطی ش 81 و 83 و 96 و 102 کتابخانه فیضیه (فهرست کتابخانه 1/281-282)
نسخه خطی ش 1597، 6664، 7054 و 7252 کتابخانه آستان قدس رضوی (فهرست الفبایی کتابخانه /1084)
نسخه خطی ش 1604 کتابخانه مسجد اعظم (فهرست کتابخانه /248)
91. منهل الغمام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ عباس بن شیخ حسن بن شیخ جعفر کاشف الغطاء( 1253-1323ق)
مجلدی بزرگ از آن در شرح باب متاجر و معاملات، در نجف موجود است.
الذریعة، ج 23، ص 201.
(در کتاب «زندگانی و شخصیت شیخ انصاری »، ص 277 نام سهل الغمام ضبط شده که اشتباه است).
92. موارد الانام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ عباس بن شیخ علی بن شیخ جعفر کاشف الغطاء (م 1315ق)
از این کتاب، شرح ابواب: نکاح، غصب، لقطه، احیاء موات، ارث و بخشی از طهارت آمده و در نجف موجود است.
الذریعة، ج 23، ص 216
93. مواهب الافهام فی شرح شرایع الاسلام
آیت الله سید معزالدین مهدی قزوینی حلی (م 1300ق)
این کتاب شرح باب طهارت در شش جلد و در نهایت گستردگی و دقت است.
الذریعة، ج 23، ص 238
یک نسخه خطی از آن به ش 33 در کتابخانه آیت الله حکیم - نجف - موجود است.
رک: درباره نسخه های خطی 5/433
94. المواهب الغرویة
عبدالباقی بن علی موسوی
نسخه خطی آن به ش 391 و 392 در کتابخانه آیت الله گلپایگانی موجود است
فهرست کتابخانه گلپایگانی 1/325
95. موضح الکلام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ عبدالحسین بن نعمت طریحی نجفی (م 1295ق)
الذریعة، ج 23، ص 268
96. ناموس الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
علامه شیخ حسین بن محمد بزی عاملی (م 1342ق)
این کتاب شرح ابواب طهارت، صلاة، زکاة، خمس و صوم بوده و در 1315ق از آن فراغت جسته است.
الذریعة، ج 24، ص 19
97. النتایج البدایع فی شرح الشرایع
فقیه شیخ محمد حسین بن علی طالقانی قزوینی (م 1281ق) - از بزرگان شاگردان صاحب جواهر
از این کتاب بیشتر ابواب فقه برآمده، و مؤلف آن را به نام «النتیجة البدیعة فی فروع علم الشریعة » تلخیص نموده است.
الذریعة، ج 25، ص 45-46
98. نفحات الالهام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ عبدالحسین بن علی بن محمد برغانی قزوینی (ق 13 ه) داماد ملاصالح برغانی -
شرح مزجی استدلالی مختصری بوده است.
شرح کتاب حج آن به خط مؤلف در 1270ق، در کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی، به ش 1517 موجود است.
فهرست کتابخانه مرعشی، ج 4، ص 318
الذریعة، ج 24، ص 247
99. النور الساطع فی شرح الشرایع
نام مؤلف شناخته نشده است.
جلد پنجم این کتاب، که در 1256ق نگاشته شده، از خلع تا پایان کتاب نذر بوده و درآخر آن چنین نوشته شده است: جلد ششم به شرح ابواب: صید و ذباحه تا انتهای دیات اختصاص دارد.
الذریعة، و ج 13، ص 331 و ج 24، ص 369
100. نهج الانام الی مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام علامه شیخ قاسم بن محمدبن احمد آل ابی جامع نجفی (م 1237ق)
این کتاب شرح ابواب طهارت و متاجر بوده است.
الذریعة، ج 24، ص 410-411
101. ودایع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
سید زین العابدین بن حسین طباطبایی
نسخه خطی آن در کتابخانه دانشکده حقوق - تهران - به ش 142 - ب موجود است.
فهرست کتابخانه /502
102 وقایة الافهام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمدبن مهدی حمیداوی عکام نجفی (م بعد 1254ق)
بر آن تقریظ آیات عظام: شیخ حسن کاشف الغطا و شیخ محسن خنفر دیده می شود.
الذریعة، ج 25، ص 133
103 هدایة الانام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمد حسین کاظمی (م 1308ق)- از بزرگان شاگردان صاحب جواهر -
این شرح کتابی جامع و گسترده و فراگیر گفتار بزرگان بوده و از آغاز «طهارت » تا پایان «قضا و شهادات » نگاشته شده و نسخه خطی دو جلد از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی به ش 8099 و 8101 موجود است.
الذریعة، ج 25، ص 173-174 و فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس /1074 و 1076
دوکتاب طهارت و صلاة آن در سال 1331ق در نجف به چاپ رسیده است.
معجم المطبوعات النجفیه: 385
104 ینابیع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ خلیل بن ابراهیم عاملی (1283-1340ق)
از آن شرح ابواب طهارت و نکاح در چهار جلد آمده است.
الذریعة، ج 25، ص 286-287ء
پی نوشتها و مآخذ
1. دانشمند معظم جناب آقای استادی دامت برکاته این مهم را برعهده گرفته و کتابی به نام «شرح احوال و آثار محقق حلی » را به سامان رسانیده است.
برای آشنایی بیشتر با زندگانی محقق، ببینید: لؤلؤة البحرین 227-235; اعیان الشیعة 4/89-93;روضات الجنات 146-149; ریحانة الادب 3/482-484; الذریعة (مجلدات مختلف); قاموس الرجال 2/378; شعراء الحلة 1/194-202; فقهاء الحلة 1/191-205; تاریخ الحلة 2/175-180; فوائدالرضویه 62-67; الکنی والالقاب 3/127-129; طرائف المقال 2/441-444; بهجة الآمال 2/514-526; تنقیح المقال 1/214-215; اعلام العرب 2/97-100; رجال ابن داود: 83-84;البابلیات 1/71-73; قصص العلماء: 364-367; مفاخر اسلام 4/175-188; مقدمه «شرایع الاسلام »;مقدمه «الرسائل التسع »; مقدمه «المعتبر فی شرح المختصر»; مقدمه «المختصر النافع »; مقدمه «معارج الاصول ».
2. ریحانة الادب 3/482-483.
3. به اهتمام حضرت آقای استادی، 9 رساله محقق در مجموعه ای به نام «الرسائل التسع » به چاپ رسیده است. این رساله ها عبارتند از: 1- تیاسر القبلة 2- المقصود من الجمل و العقود 3- المسائل الخمسة عشرة 4- المسائل الکمالیة 5- المسائل الطبریة 6- المسائل البغدادیة 7- المسائل المصریة 8- المسائل التسع 9- المسائل العزیة.
4. شروح آن را ببینید در: الذریعة، 14/57.
5. حاشیه شرایع، چاپ سنگی، ص 2
6. قاموس الرجال، 2/378.
7. الذریعة، 13/316-332; نیز تعلیقات شرایع را در همان کتاب 4/108 و حواشی آن را در همان 6/106 - 109 ببینید.
8. مستدرک الوسایل 3/397.
9. اعیان الشیعة، 9/149.
10. کرام البررة، 1/313.
11. الذریعة، 5/276.
12. فوائد الرضویة، 453.
13. اعیان الشیعة، 9/149
