کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی یکی از کتابخانه های مهم و معتبر ایران است که هم اکنون دارای حدود چهارصد هزار جلد کتاب چاپی فارسی، عربی، ترکی و اردو، بیش از 20000 جلد کتاب چاپی به زبانهای لاتین، بیش از 50000 عنوان نسخه خطی و 26000 جلد و 12000 میکروفیلم است.
این کتابخانه به لحاظ ویژگیهای کم نظیرش مورد توجه محققان، پژوهشگران، دانشمندان و مستشرقان سراسر جهان است که در شهر مقدس و مذهبی قم و در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام قرار گرفته است. مردم قم آن را به اختصار «کتابخانه آقا نجفی » می نامند.
سخن جامع و کامل در مورد این کتابخانه، اهمیت، تاریخچه و تطور و تحولاتی که از بدو تاسیس تاکنون یافته، محتاج مجال و فرصت بیشتری است که از حوصله یک مقاله خارج است، اما به مصداق «مالایدرک کله، لایترک کله » بر آن شدم که تا آنجا که در این مقاله می گنجد مطالبی در مورد: مؤسس و تاریخچه، ساختمان، خدمت رسانی، موجودی و نفایس و طرحهای آینده کتابخانه، ارائه دهم:
الف . مؤسس و تاریخچه کتابخانه
1 - بنیانگذار کتابخانه، فقیه عالیقدر و مرجع تقلید فقید جهان تشیع، عالم اصولی، محدث رجالی، ادیب اریب و علامه نسابه، حضرت آیت الله العظمی ابوالمعالی سید شهاب الدین بن آیت الله سید شمس الدین محمود حسینی مرعشی نجفی است که در فاصله سالهای 1365-1411 ق/ 1945-1990م مرجعیت تقلید شیعیان را به عهده داشت.
بازدید مقام معظم رهبری از کتابخانه
ایشان در شهر نجف واقع در جنوب عراق در 20 صفر 1315 / 28 مرداد1276 /23 ژوئیه 1897م در میان خانواده ای روحانی قدم به عرصه وجود نهاد و علوم مقدماتی را نزد پدر بزرگوار خود و جده خویش بی بی شمس بیگم طباطبایی و دیگر اساتید به پایان برد، سپس علوم مختلف تجوید و قرائت، انساب، ادبیات، فقه و اصول، ریاضی و هیئت، طب، رجال و درایه و کلام را در حوزه های نجف، سامرا، کاظمین و تهران نزد اساتید فن و علماء اعلام و مراجع بزرگ آن زمان فرا گرفت و با شخصیتهای علمی و برجسته تشیع و تسنن ملاقات کرد، و از آنان استفاده های فراوانی برد و به دریافت اجازه اجتهاد نایل گردید و در علوم: فقه، اصول، حدیث، تفسیر، رجال، قرائت، تجوید، عرفان، ریاضیات، هیئت، طب و بویژه انساب سرآمد اقران خویش گردید و در برخی از این علوم به مقام اجتهاد رسید و از شیوخ خویش اجازه اجتهاد دریافت کرد. گفتنی است که وی پیش از 400 اجازه روایتی از علمای بزرگ شیعی، زیدی و سنی دریافت کرد که در مجموعه ای به نام «المسلسلام فی الاجازات » گردآوری شده و به زودی در دو جلد منتشر می گردد.
آیت الله مرعشی نجفی در 1342ق /1924م به ایران سفر کرد و پس از زیارت مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام در مشهد، به تهران رفت و مدت یک سال در این شهر توقف نمود، سپس به دعوت مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم، به این شهر مسافرت کرد و تا آخر عمر در این شهر سکونت گزید و به تدریس و تربیت طلاب پرداخت. از بدو اقامت در قم، به عنوان مدرس رسمی حوزه علمیه قم شناخته شد، علم و تقوا و حسن خلق ایشان باعث شهرت روزافزون وی گردید، چنان که مردم قم به ایشان علاقه بسیار داشتند و احترام فراوانی می کردند و روز به روز بر تعداد شاگردان ایشان افزوده می شد و پس از مدتی به عنوان یکی از ارکان اساسی حوزه علمیه قم و در شمار مراجع بزرگ تقلید درآمد، و شمار فراوانی از شیعیان ایران، عراق، پاکستان، هندوستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس و دیگر مناطق شیعه نشین ایشان را به عنوان مرجع تقلید خویش پذیرفته و از ایشان تقلید کردند.
آیت الله مرعشی نجفی در مبارزات ضد استعماری مردم عراق علیه استعمار انگلیس به هنگامی که در نجف مشغول تحصیل بود شرکت داشت و سپس در ایران همگام با دیگر مراجع و مردم ایران علیه رژیم پهلوی و عوامل آنان به مبارزه پرداخت و پس از عمری تلاش و تدریس و مبارزه و خدمات مهم دینی، اجتماعی، فرهنگی که یکی از آنها تاسیس کتابخانه بود در7 صفر 1411 /7 شهریور1369 / 1 سپتامبر 1990م در اثر بیماری قلبی درگذشت.
2 - تاریخچه کتابخانه: تشکیل هسته اولیه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به بیش از هشتاد سال پیش بازمی گردد، یعنی زمانی که آیت الله مرعشی نجفی در نجف اشرف به فراگیری دانش و تحصیل اشتغال داشت. در آن دوره هنوز ارزش و اهمیت کتب خطی و میراث فرهنگی اسلامی مانند امروز بر همگان روشن نبود، از این رو بیگانگان و دلالان بین المللی کتاب و سودجویان و سوداگران کتاب و عوامل دولتهای استعماری، کتابهای نفیس و کمیاب و نسخه های خطی را به کمترین قیمت می خریدند و از کشورهای اسلامی خارج می ساختند. در آن زمان کسی به فکر حفظ و نگهداری و گردآوری این میراث بزرگ نبود، و کوششی در جلوگیری از خروج این کتابهای ارزشمند از کشورهای اسلامی انجام نمی گرفت. ایشان که علاقه خاصی به مطالعه میراث عظیم اسلامی و نیز به جمع آوری و حفظ و حراست آثار گذشتگان داشت و درصدد جلوگیری از تاراج آنها برآمده بود، متاسفانه بتنهایی یارای مقابله با آن موج عظیم غارت و چپاول میراث اسلامی را نداشت و نمی توانست دست روی دست بگذارد و اقدامی نکند، این بود که تا آنجا که در توان داشت به جمع آوری کتب نفیس خطی و آثار اسلامی پرداخت چنان که گاهی در این مسیر، گرفتاریهایی نیز برای وی پیش می آمد. چنان که برای خرید کتاب و نسخه خطی ریاض العلماء میرزا عبدالله افندی که اتفاقا نسخه منحصر بفردی هم بود با حاکم انگلیسی نجف اشرف درگیر شد و به زندان افتاد، اما از پای ننشست و از آن کتاب چندین نسخه تهیه کرد که اکنون در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است. و نسخه چاپی ریاض العلماء کنونی از روی آن انجام گرفته است.
یادداشتی از آیت الله مرعشی بر صفحه اول کتاب تاریخ ابن خلدون
ایشان نخست فهرستی از کتابهای ارزشمند چاپی و نسخه های نفیس و گرانقدر خطی و چاپی فراهم آورد و بتدریج شروع به خرید آنها کرد، این فهرست اکنون به صورت دفترچه ای در کتابخانه موجود است.
خریداری این گونه کتابها با توجه به اینکه دلالان و سوداگران بین المللی نیز درصدد تهیه آن بودند، بودجه بسیار و توان مالی فراوانی لازم داشت، از این رو ایشان با حذف کردن یک وعده از غذای شبانه روزی و کاستن از مخارج زندگی خود و تحمل زحمات بسیار در به جا آوردن نماز و روزه استیجاری و کار کردن شبانه در یک کارگاه برنج کوبی، مقداری از بودجه لازم جهت خریداری این نسخ را فراهم می نمود.
عشق و علاقه پایان ناپذیر وی به کتاب و علم و میراث بزرگ اسلامی و بویژه آثار شیعی تا آنجا بود که ایشان حاضر بود مشکلات بسیار و مصایب و حوادث تلخ و ناراحت کننده را در این راه به جان بخرد.
با این تمهیدات مجموعه گران سنگی از کتب و نسخ خطی و مجموعه های آثار علمای شیعی و اسلامی به دست ایشان فراهم آمد، و بنیاد کتابخانه عمومی فعلی در نجف نهاده شد. پس از عزیمت ایشان به ایران و سکونت در شهر مقدس قم، آیت الله مرعشی کتابخانه شخصی خود را از نجف اشرف به قم، منتقل ساخت و در ایران نیز کار خریداری نسخ وکتب خطی را با جدیت بیشتری دنبال کرد، و با روابطی که از طریق مکاتبه با علما و شخصیتهای علمی و دانشگاهی کشورهای اسلامی برقرار نموده بود، از طریق آنان کتابهای نفیس و ارزشمند را تهیه می کرد، به صورتی که تمامی اطاقهای بیرونی و درونی منزل ایشان مملو از کتاب گردید و دانشگاهیان آن روز نظیر، آیت الله سید محمد مشکوة، علامه محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، بدیع الزمان فروزانفر، محمد تقی مدرس رضوی، محمود شهابی، جلال الدین همایی، و جمعی دیگر، روزهای جمعه برای استفاده از منابع و نسخ و کتب موجود در کتابخانه شخصی ایشان به قم می آمدند و در منزل ایشان از این کتب استفاده می کردند و به مباحثات علمی می پرداختند. یکی از کسانی که از کتابخانه ایشان و از اطلاعات آیت الله در مورد کتاب و نسخ خطی بسیار استفاده برد، علامه بزرگوار شیخ آقابزرگ تهرانی صاحب کتاب معروف الذریعه الی تصانیف الشیعه است.
حجم کتابها روزبه روز بیشتر می شد و دیگر منزل شخصی ایشان گنجایش آن همه کتاب را نداشت، از این رو وی تعداد 278 مجلد کتاب خطی نفیس به کتابخانه دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی امروز) دانشگاه تهران اهدا کرد، که در مقدمه جلد اول فهرست نسخه های خطی آن کتابخانه به آنها اشاره شده است. شمار زیادی از نسخه های خطی و کتب چاپی نفیس نیز از طرف آیت الله به کتابخانه های آستان قدس رضوی، آستانه حضرت معصوم علیهاالسلام، آستانه حضرت عبدالعظمی علیه السلام، آستانه شاهچراغ، مدرسه فیضیه و دیگر کتابخانه های داخل و خارج کشور اهدا شده است. اما اینها مشکل کمبود جا را حل نکرد از این جهت ایشان پس از ساختن مدرسه علمیه ای در خیابان ارم قم، سالنی هم برای کتابخانه درنظر گرفتند و کتابها و متون درسی، فقهی، تفسیری، اصولی و برخی از کتب دیگر را برای استفاده و مطالعه اساتید و طلاب مدرسه و حوزه علمیه قم، به آن جا منتقل ساختند، پس از مدتی بر اثر استقبال طلاب مدرسه و دیگر علما و فضلای حوزه که از خارج مدرسه برای مطالعه به آن کتابخانه مراجعه می کردند، به منابع و کتب بیشتر و فضای وسیعتری نیاز افتاد. آیت الله مرعشی طبقه سوم مدرسه مذکور را به عنوان کتابخانه ساختند که در نیمه شعبان 1386 / 25 آبان ماه 1345 / 10 دسامبر1966م با حضور آیت الله مرعشی و جمع بسیاری از طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، گشایش یافت و مقدار زیادی کتاب چاپی و خطی نفیس بار دیگر از جانب ایشان به این کتابخانه اهدا گردید، که مجموعه آن کتابخانه را تا 10300 جلد چاپی و 2000 نسخه خطی نفیس افزایش داد. این کتابخانه شامل یک سالن مطالعه و قرائتخانه و یک مخزن بود.
هجوم فراوان علاقه مندان به کتاب و مطالعه وخریداری مجموعه ها و کتب جدید بار دیگر کمبود فضای مطالعه و مخزن نگهداری کتب را به صورت جدیتری مطرح ساخت، چنان که آیت الله مرعشی تصمیم گرفتند که بنای کتابخانه ای بزرگ و مستقل را پی ریزی کنند و مشکلات کمبود منابع، فضای مناسب و قرائتخانه را برطرف سازند. از این رو حدود 1000متر زمین در مقابل همان مدرسه در خیابان ارم (خیابان آیت الله مرعشی فعلی) خریداری کردند و کلنگ بنای آن را در 1390ق / 1970م خود به زمین زدند و ساختمان اصلی کتابخانه آغاز گردید، کارهای ساختمانی آن پس از چهارسال کار مداوم پایان یافت و در 15 شعبان 1394ق / 5 سپتامبر 1974م طی مراسم باشکوهی با حضور آیت الله و گروه انبوهی از مردم قم و طلاب حوزه علمیه و فضلا با نام «کتابخانه موقوفه آیت الله العظمی مرعشی نجفی » رسما افتتاح شد و آغاز به کار کرد. کتابخانه در روز افتتاح حدود 16000 جلد کتاب چاپی و خطی داشت. فضای وسیع کتابخانه جدید، امکان پذیرش افراد بسیار و گنجایش کتابهای خطی و چاپی فراوانی داشت. آیت الله مرعشی قسمت اعظم کتابهای خود را به کتابخانه جدید اهدا کرد و از آن پس هر روز بر مجموعه ذخائر خطی و چاپی آن افزوده و تدریجا همه کتابهای ایشان، اعم از خطی و چاپی، به این ساختمان جدید منتقل گردید و بر عموم وقف شد.
ب . ساختمان و تاسیسات و مدیریت کتابخانه:
1 - پس از ساخته شدن کتابخانه در 1394ق در سال 1358 ش /1979 م حدود 500 متر مربع زمین دیگر در کنار بخش غربی کتابخانه، خریداری گردید و در آن بنای یک ساختمان پنج طبقه ریخته شد که پس از تکمیل کارهای ساختمانی آن به مجموعه بنای کتابخانه اضافه گردید. در قسمت شرقی کتابخانه نیز فضای بازی از قبل باقی مانده بود که آن قسمت نیز به ساختمان کتابخانه اضافه گردید و به این ترتیب مساحت زمین زیربنای کتابخانه با احتساب طبقات مختلف به 5000 متر مربع رسید.
2 - نمای ظاهری و تعداد طبقات کتابخانه: سبک معماری و نمای ظاهری کتابخانه متاثر از معماری سنتی اسلامی با کاشیکاری های معرق و تزیینی و طاقنماهای مقرنس و متعدد است. رویه ساختمان با آجر چهار سانتی زرد قمی و کتیبه های کاشی ساخته شده است. در عین این که رعایت سنت در نماسازی انجام گرفته، تجدد و رفاه معماری جدید نیز به نحو اکمل در قسمتهای دورنی لحاظ شده است.
3 - ساختمان کتابخانه: با احتساب زیرزمین در قسمت مرکزی و جلو کتابخانه چهار طبقه و در بخش غربی کتابخانه فعلی پنج طبقه و به این شرح است:
طبقه زیرین شامل: تاسیسات کتابخانه، سالن صحافی کتابهای چاپی، خدمات فنی، انبارهای وسایل کتابخانه، واحد تاسیسات و ترابری و اطلاعات و تلفن سانترال.
طبقه همکف، مشتمل بر سالنهای مطالعه و قرائت، تحویل کتاب، دفتر تولیت، واحد کامپیوتر، بخش مراجع عمومی، برگه دانها، مرقد آیت الله مرعشی نجفی بانی و مؤسس کتابخانه بنابر وصیت ایشان در همین طبقه و در درگاه ورودی اصلی کتابخانه قرار دارد.
طبقه اول شامل: دفتر مدیریت داخلی، معاونان، امور اداری، سالن ذخائر خطی، فهرست نویسی کتب خطی، سالن اجتماعات، سالن محققان، سالن صحافی سنتی، بخش آسیب شناسی، آفت زدایی و ترمیم کتب خطی، بخش میکروگرافی (میکروفیلم، تکثیر، عکسبرداری، میکروفیش)، سالن فهارس کتب خطی کتابخانه های مختلف جهان و کتابهای عکسی، روابط عمومی و بین الملل.
طبقه دوم از بخش غربی کتابخانه شامل: مخازن کتابهای چاپی عربی، فارسی، اردو و ترکی. و در قسمت شرقی شامل بخشهای فهرست نویسی کتب وارده و ثبت و جداسازی و بخش کامپیوتر و رده بندی کتب. همه طبقات کتابخانه با آسانسور حمل نفر و حمل کتاب و همچنین پله های عریض به یکدیگر مرتبط شده است. کتابخانه شامل تجهیزات کامل آتش نشانی است و در قسمت مخازن کتابهای خطی مجهز به دستگاههای گاز هالیون است ،که در هنگام بروز حادثه آتش سوزی به صورت اتوماتیک عمل اطفاء حریق و مهار آتش سوزی را انجام می دهد بدون این که به کتابها آسیبی وارد شود. نورگیری کتابخانه به صورتی است که سالنهای مطالعه و مخازن به اندازه کافی از نور طبیعی بهره مند می شود. در چیدن و تنظیم قفسه های کتاب، معیارها و اصول رایج فنی مراعات شده است.
از دیگر تجهیزات کتابخانه، سیستم صوتی هشدار دهنده است، همچنین دارای تلکس لاتین، فاکس برای ارتباطات داخلی و خارجی، دستگاه نقش تمبر برای سهولت امر مبادلات پستی و برق اضطراری است.
4 - مدیریت و تولیت: تولیت کتابخانه بنابر وصیت بانی و واقف کتابخانه، از اولین روز شروع کار کتابخانه تا کنون به عهده فرزند ارشد ایشان حضرت حجة الاسلام والمسلمین جناب آقای دکتر محمود مرعشی نجفی بوده است، ایشان شخصیتی کتابشناس و خبره در فن کتابداری و کتابخانه و کتاب است و نقشی اساسی در شکل گیری و ساخت کتابخانه دارد و بنا به گفته آیت الله مرعشی: «در حقیقت بنیانگذار این کتابخانه ایشان می باشد». دکتر مرعشی از سالها پیش در محضر پدر خود با امور کتاب و شناخت نسخه های خطی آشنایی پیدا کرده است و اصولا پیش از تشکیل کتابخانه تمامی مسؤولیتهای اداری، فرهنگی، خرید کتاب، و توسعه و رشد آن به عهده ایشان بوده است. براساس همان وصیتنامه بانی و واقف، امر تولیت کتابخانه برای همیشه به عهده خانواده ایشان است.
این کتابخانه دارای یک قائم مقام، مدیریت داخلی، و چند معاون اداری، مالی و اجرایی است.
کارکنان کتابخانه هم اکنون بیش از 150 نفر است که در توسعه بعدی این تعداد به بیش از 250 نفر خواهد رسید.
5 - امور مالی و بودجه: تامین بودجه کل کتابخانه از همان آغاز تا هنگام درگذشت آیت الله مرعشی بر عهده خود ایشان بود، که صرف خرید کتابهای خطی، چاپی، مجلات، نشریات، تجهیزات، پرداخت حقوق کارکنان و کلا هزینه های جاری می شده است. اما پس از رحلت ایشان و توسعه روزافزون کتابخانه و افزایش کارکنان و فعالیتهای گسترده تحقیقاتی و پژوهشی و ... تامین بودجه سالانه کتابخانه با مشکلاتی مواجه گردید که در اثر تدبیر و دوراندیشی تولیت محترم آن و با مشورت با مقامات مسؤول مملکتی، طرحی آماده شد که به صورت لایحه ای به مجلس شورای اسلامی ارائه گردید، در این طرح بودجه سالانه کتابخانه پیش بینی شده بود که به تصویب نمایندگان رسید. به این طریق حدود 80 درصد هزینه های جاری کتابخانه از طریق بودجه عمومی دولت و بقیه به وسیله تولیت کتابخانه از راههای مختلف تامین می گردد.
6 - بخشها و واحدهای تابع: بخشهای اصلی و فرعی و واحدهای تابع کتابخانه در حال حاضر به این شرح است: بخش آسیب شناسی نسخه های خطی که افرادی متخصص در آن مشغول به کار هستند، بخش آفت زدایی که دارای چند دستگاه قرنطینه و آفت زدایی جدید و پیشرفته است که اگر نسخه ای دچار آفت موریانه و دیگر ویروسها شود، هر نسخه به مدت 72 ساعت در دستگاههای قرنطینه قرار می گیرد تا آفتها و آسیبها و ویروسهای آن از میان برود بخش ترمیم و بازسازی نسخه ها و کتب; بخش صحافی معمولی و صحافی سنتی; بخش میکروگرافی، که دارای دستگاههای پیشرفته فیلمبرداری، تکثیر، میکروفیش و دوربینهای پیشرفته است; بخش فهرستنویسی کتب خطی که تاکنون 24 جلد فهرست نسخه های خطی کتابخانه با معرفی تعداد 9600 جلد نسخه خطی به چاپ رسیده است، دو جلد راهنما نیز برای 20 جلد فهرست تهیه شده که آن هم به چاپ رسیده است. کار فهرستنویسی توسط حجة الاسلام والمسلمین سید احمد حسینی اشکوری زیر نظر تولیت کتابخانه انجام می گیرد. همچنین تفکیک نسخه های معرفی شده در 20 جلد فهرست نیز انجام گرفته و فهرست نسخه های خطی عربی در6 جلد تهیه و چاپ شده است.
بخش فهرستنویسی کتب عکسی که نسخه های اصلی آنها در کتابخانه های داخلی و خارجی است و تاکنون 2 جلد از فهرست آنها شامل 1000 نسخه توسط حجة الاسلام والمسلمین محمدعلی حائری زیر نظر تولیت تهیه و منتشر شده است; بخش فهرستنویسی کتب چاپی; بخش کامپیوتر که مشخصات کلیه کتابهای موجود اعم از خطی، چاپی، عکسی، میکروفیلم و کلیه برنامه های کتابخانه به آن داده می شود و برای خدمات ماشینی آماده می گردد; بخش روابط عمومی و بین الملل کتابخانه که هم اکنون با بیش از 360 کتابخانه، مرکز علمی، دانشگاه و مؤسسه فرهنگی در ایران و سایر کشورها از طریق فاکس ارتباط دارد; بخش تامین منابع که کار شناسایی و خریداری کتابها را در داخل و خارج ایران به عهده دارد و بخش حفاظت و حراست و ایمنی کتابخانه.
در کنار بخشهای فوق، کتابخانه دارای واحدهای تحقیقاتی و فرهنگی نیز هست از آن جمله: واحد تحقیقات که در یکی از تالارهای کتابخانه قرار دارد و محققان در آن به کار تحقیق می پردازند، و کتابهای بسیاری را مورد تحقیق قرار می دهند; واحد انتشارات که تاکنون بیش از 120 عنوان کتاب در بیش از 310 جلد منتشر نموده است و در چهارمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به سال 1370 شمسی به عنوان ناشر نمونه سال انتخاب و معرفی شد; واحد دائرة المعارف کتابخانه های جهان که از واحدهای بسیار فعال و مهم کتابخانه است و دست اندر کار تدوین دائرة المعارفی درباره کتابخانه هایی است که حاوی نسخه های خطی و تراث اسلامی هستند; این واحد هم اکنون در ساختمان شماره 2 کتابخانه واقع در ساختمان شهابیه در خیابان امام قم قرار دارد، و تاکنون بیش از 50000 برگه فیش عناوین کتابخانه های داخلی و خارجی تهیه کرده است. و پیش درآمد آن در حال انتشار است.
ج - نظام رده بندی و خدمات کتابخانه:
1 - رده بندی و فهرستنویسی و شماره گذاری کتابهای کتابخانه براساس قرار گرفتن کتب وارده در قفسه ها است. برای هر کتاب سه برگه تهیه می شود: برگه مادر براساس عنوان کتاب; برگه نام پدید آورنده; و برگه موضوع. برگه های موضوعی در قسمت اداری کتابخانه و محل مراجعه اولیای کتابخانه و متخصصان و پژوهشگران است. دو نوع برگه دیگر به ترتیب الفبایی در برگه دانهای مخصوص واقع در سالن عمومی کتابخانه قرار دارند، این برگه ها در سه رنگ سفید (برای نام کتاب) سبز (برای موضوع کتاب) و صورتی (برای پدید آورنده کتاب) تنظیم شده اند. که مورد استفاده مراجعه کنندگان است.
کتابخانه در حال حاضر به همکاری تعدادی از افراد متخصص و کارآزموده در واحد فهرستنویسی، مشغول تهیه فهرستی برای کتابهای چاپی و رده بندی آنها به شیوه ای جدید است، که با تکمیل شدن کارهای نهایی کامپیوتری کردن خدمات کتابخانه، بهره برداری از این فهرست آغاز خواهد شد و هدف این است که مراجعان در کمترین زمان ممکن به منابع موردنظر دسترسی پیدا کنند.
به کارگیری کامپیوتر در کتابخانه تاکنون حدود 180000 جلد کتاب را زیر پوشش قرار داده است، از این رو جستجوی کامپیوتری برای بازیابی مشخصات از میان این تعداد کتاب، قمست عمده ای از نیازهای بازیابی منابع موجود را مرتفع ساخته است. دو برنامه توسعه بعدی کامپیوتری کردن، ارتباط شبکه ای با سایر کتابخانه های معتبر و مهم داخل و خارج کشور مورد نظر است که گام مهمی در مبادله اطلاعات کتابشناسی خواهد بود. بنابراین هم اکنون شیوه خدمت رسانی و بهره برداری از منابع موجود در کتابخانه از دو طریق کامپیوتر و برگه دانها انجام می گیرد.
2 - شرایط عضویت: بسیار سهل و آسان است. کتابخانه در حال حاضر بیش از بیست وهفتهزار 27000 عضو ثابت دارد که روز به روز در حال افزایش است و روزانه 1500 نفر و سالانه بیش از نیم میلیون نفر در دو نوبت صبح و بعدازظهر یعنی از ساعت 7 صبح تا9 شب از کتابخانه استفاده می کنند، در این برآورد مراجعه کنندگان آزاد، محققان، استادان و دانشجویان دانشگاهها که با معرفینامه از طرف مؤسسات علمی، دانشگاهها، مراکز فرهنگی و یا به صورت مستقل و بدون معرفینامه مراجعه می کنند جز آمار اعضا منظور نشده است. کارت عضویت بدون پرداخت حق عضویت صادر می شود و تنها با داشتن برگه عضویت و ارائه آن همه نوع امکانات و خدمات کتابخانه در اختیار اعضا قرار می گیرد.
3 - مؤسسات و مراکز علمی و مجامع علمی و پژوهشی و محققان به صورت حضوری یا مکاتبه ای، به راحتی از منابع چاپی و خطی کتابخانه و میکروفیلم، میکروفیش، عکس و زیراکس بهره مند می گردند.
4 - خدمات ویژه: بخش خدماتی کتابخانه را می توان به دو نوع عمده تقسیم کرد: خدمات متعارفی که در تمامی کتابخانه های فعال جهان مرسوم و معمول است. و خدمات ویژه مانند تجهیزات فیلمبرداری و تهیه میکروفیلم و میکروفیش و میکروژاکت، چاپ کردن آنها، دستگاه فیلمخوانی، زیراکس و تکثیر، که همه این دستگاهها هم اکنون در حال ارائه خدمات به تمامی افراد یا مؤسسات و مراکز علمی داخل و خارج کشور است.
بیش از سه هزار میکروفیلم از نسخه های خطی موجود در کتابخانه های داخل و خارج کشور به صورت کتب عکسی درآمده و در اختیار مراجعه کنندگان قرار دارد. این میکروفیلمها حاصل ارتباط با کتابخانه های مهم و معتبری چون: کتابخانه ملی فرانسه، بریتانیا، چستربین، اسکوریان، واتیکان، آمپرزیانا، ظاهریه دمشق، دارالکتب قاهره و برخی از کتابخانه های مهم ترکیه، هند، عراق، سوریه و پاکستان و بیش از 70 کتابخانه و مرکز علمی و فرهنگی در آمریکا از جمله کتابخانه کنگره است.
ارسال کتاب به کتابخانه ها و مؤسسات علمی و مراکز دانشگاهی و برخی از محققان داخلی و خارجی، چه از نشریات خود کتابخانه و چه از انتشارات دیگر مراکز علمی و موسسات فرهنگی، از جمله خدمات ویژه کتابخانه به مجامع علمی و فرهنگی است.
آموزش کارکنان کتابخانه در موضوعات گوناگون مربوط به امور کتابداری و اداری و صحافی و فهرستنویسی و خدمات اداری از جمله اطفای حریق و غیر از اینها نیز از دیگر خدمات مهم کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی است.
د - نفایس و موجودی کتابخانه:
1 - مخازن و آمار: کتابخانه هم اکنون دارای چند مخزن اصلی و فرعی به این شرح است:
مخزن کتب چاپی شماره 1: در این مخزن که شامل 3 سالن بزرگ است و در طبقه فوقانی کتابخانه واقع شده است در حال حاضر بیش از 400000 جلد کتاب چاپی فارسی، عربی، ترکی و اردو، با احتساب آن دسته از کتابهایی که بعلت ضیق مکان فعلا در انبار مستقر گردیده وجود دارد که روز به روز در حال افزایش است.
مخزن کتب چاپی شماره 2: در این مخزن هم اکنون بیش از 20000 جلد کتاب به 30 زبان خارجی وجود دارد.
مخزن کتب چاپی شماره 3: شامل کتابهای چاپی سنگی و نادر و کمیاب که تاریخ چاپ برخی از آنها به 400 سال پیش بازمی گردد.
مخزن کتب عکسی: هم اکنون بیش از 30000 هزار جلد کتاب عکسی در آن وجود دارد، در این مخزن فهارس کتابهای خطی و چاپی بسیاری از کتابخانه های معتبر داخلی و خارجی نیز نگاهداری می شود.
مخزن میکروفیلم: در این مخزن تا این تاریخ نزدیک به 9600 میکروفیلم از همین تعداد نسخه خطی نگاهداری می شود.
مخزن کتب خطی نیز یکی از مخازن مهم و اصلی کتابخانه است، و در طبقه دوم کتابخانه قرار دارد. در این مخزن 26000 مجله نسخه خطی وجود دارد که بالغ بر 50000 عنوان کتاب خطی است، و در آن نسخه های ارزشمندی وجود دارد که در قسمت نفایس کتابخانه به توضیح آن خواهیم پرداخت.
مخزن کتب اهدایی یا خریداری شده: در این مخزن کتابهای اهدایی یا مجموعه هایی خریداری شده قرار دارند که تاکنون فهرست نشده اند و در اثر محدودیت جا و تا زمان بهره برداری از ساختمان جدید کتابخانه، در ساختمان شماره 2 واقع در ساختمان شهابیه استقرار یافته اند و به دهها هزار جلد بالغ می شود.
آرشیو مجلات، روزنامه ها و نشریات ادواری داخلی و خارجی قدیم و جدید که به زبانهای مختلف است و در طبقه زیرین کتابخانه مستقر است و به بیش از 1000 عنوان بالغ می گردد.
اکثر کتابهای خطی و چاپی را آیت الله مرعشی خریداری و به کتابخانه وقف کرده اند، بیش از 65 درصد مخطوطات به زبان عربی و بقیه به زبان فارسی و مقداری اندکی به زبان اردو و ترکی است.
کار خرید مجموعه های خطی و چاپی هم اکنون نیز ادامه دارد و کتابخانه از طریق شرکت در نمایشگاههای بین المللی در ایران و خارج از ایران ضمن به نمایش گذاردن و فروش انتشارات خود جدیدترین کتابهای منتشر شده در جهان را فراهم می سازد. همچنین کتابهای جدید منتشر شده در ایران از طریق وزارت ارشاد و خرید از ناشران و کتابفروشیها هر روزه به کتابخانه وارد می شود.
2 - نفایس کتابخانه
(1) خطوط: در میان مجموعه های خطی کتابخانه خطوط بسیار نفیسی از علمای بزرگ و خوشنویسان و حکام و سلاطین وجود دارد که بسیار نفیس و ارزشمند است مانند: خطوط شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، فخر المحققین، یحیی بن سعید حلی، سید حیدر آملی، احمد بن فهد حلی، محمد بن بندار، عبدالرحمان بن عتایقی، فاضل مقداد، صلاح الدین صفدی، محقق کرکی، فیض کاشانی، سید نعمت الله جزایری، مجلسی اول، مجلسی دوم (علامه مجلسی)، شیخ بهایی، شیخ حر عاملی، ملا عبدالرزاق گیلانی، ملا خلیل قزوینی، شهید ثانی، قاضی نورالله شوشتری، ملا صدرا، خلیفه سلطان مرعشی، فاضل هندی، میر مصطفی تفرشی، میر داماد، آقا حسین خوانساری، ملا احمد نراقی، میرزا قمی، قاضی سعید قمی، مولی عبدالله افندی اصفهانی، آقا رضی قزوینی، مولی عبدالله شوشتری، شیخ احمد احسایی، میرزا محمد استرآبادی، محمد امین استرآبادی، ملا شمسا گیلانی، سید علی خان مدنی، ملا اسماعیل خواجوی، شیخ حسن صاحب معالم، شیخ فخرالدین طریحی، کاتب چلبی، کرمانی شارح صحیح بخاری، شیخ فضل الله نوری، شیخ مرتضی انصاری، شیخ حسن صاحب جواهر، حاجی نوری، حجة الاسلام شفتی، ملا محمد طاهر قمی، غیاث الدین دشتکی، و بسیاری علما و بزرگان و خوشنویسان بنام سده های گذشته و بسیاری از خطوط و احکام سلاطین و امرا و بزرگان و اجازات متعدد از شخصیتهای مهم شیعی.
(2) نسخ خطی: نسخه های خطی بسیار نفیسی از قرون مختلف در میان مجموعه های خطی کتابخانه موجود است به شرح زیر:
سده سوم و چهارم هجری: اوراقی از قرآن به خط کوفی از سده های سوم و چهارم هجری; قدیمی ترین نسخه خطی این مجموعه که تاریخ دارد، بخشی از قرآن مجید به خط علی بن هلال معروف به ابن بواب کاتب بغدادی است که شامل دو جزء قرآن است و در سال 392ق/ 1002 م در بغداد کتابت شده است، برخی از این نسخه ها بر روی پوست نوشته شده و بسیار نفیس هستند.
سده پنجم هجری: اعراب القرآن، تحریر446 ق; تفسیر التبیان، شیخ طوسی در دو جلد که بر خود ایشان قرائت شده و تاریخ تحریر آن 455ق/1063م است; نسخه ای از نهج البلاغه، که در تاریخ 469ق/1076م نوشته شده است.
سده ششم هجری / دوازدهم میلادی: نهج البلاغه، کتابت 529 ق; نسخه هایی از النهایه شیخ طوسی در فقه نوشته سالهای 507، 535، 595ق; المبسوط شیخ طوسی در فقه، مورخ 507ق و دو نسخه دیگر از المبسوط، کتابت شده در همین سده; کتاب الماة، تالیف ابوسهل در طب تحریر507ق; معجم الصحابه بغوی در حدیث، مورخ 513ق; رسائل ابواسحاق صابی، در ادب مورخ 533ق; نسخه دیگری از رسائل صابی تحریر همین سده; نزهة القلوب ابوبکر سجستانی در لغات قرآن کریم، مورخ 534ق; ارشاد شیخ مفید مورخ 565ق; مجموعه ای از رسائل شیخ مفید در اعتقادات و فقه نوشته شده در همین سده; الجمل الهادیه ابوالحسین نحوی، مورخ حدود 572ق; تفسیر الوسیط ابوالحسن علی واحدی نیشابوری، مورخ 572ق; کیهان شناخت در هیئت از ابوعلی بن قطان مروزی بخارائی، تحریر586ق; رجال کشی مورخ 577 ق; بصائر الدرجات ابوجعفر صفار قمی، در حدیث، مورخ 591ق; الانتصار سید مرتضی در فقه، مورخ 591ق; تفسیر ابوالفتوح رازی به فارسی، مورخ 595ق; تبصرة الادلة در کلام، مورخ 595ق; صحاح اللغة جوهری، مورخ 596 ق; الغریبین ابوعبید هروی،
نسخه های بسیار نفیس دیگری از همین سده موجود است که عبارتند از: کتاب المزار، در زیارات; ینابیع اللغه ابوجعفر بیهقی; قسمتی از تفسیر التبیان شیخ طوسی; التیسیر در قرائت از ابوعمرو الدانی; شرح صحیح بخاری در حدیث; فقه حنفی از مؤلفی مجهول; البدیع در بلاغت; شرح قصیده ابن فارض به فارسی; معانی القرآن ابوجعفر نحاس; شرح دیوان متنبی، از ابوالحسن واحدی نیشابوری; کامل الصناعة علی بن عباس مجوسی در طب; قانون ابن سینا در طب; الاجوبة المسکته ابن عون در ادب.
سده هفتم هجری / سیزدهم میلادی: صحاح اللغه جوهری، مورخ 608 ق; ایجاز الغرائب ابوالفتوح بیهقی در لغت، مورخ 608 ق; منال الطالب در تاریخ، مورخ 620 ق; الشفاء ابن سینا، مورخ 622ق; قانون ابن سینا مورخ 630ق; اسباب النزول ابومحمد بغوی شافعی، در علوم قرآنی، مورخ 637ق; دیوان ابن عنین دمشقی، مورخ 640ق; مجموعه ای در شعر و صرف و ادب و اخلاق، مورخ سالهای 641،653، 655،657ق; نهج البلاغه، مورخ 655 ق، النهایه شیخ طوسی، مورخ 654 ق که بر محقق حلی قرائت شده است. نهج البلاغه با اجازه ای به خط یحیی بن سعید حلی، مورخ 655ق; تفسیر ینابیع العلوم صفی الدین اندخوری به فارسی، مورخ 661ق; الایضاح فی شرح المقامات از ابوالفتح مطرزی در ادب، مورخ 673ق; التهذیب فی التفسیر از ابوسعید جشمی بیهقی، مورخ 678ق; الجمع بین الصحیحین حمیدی، مورخ 675ق; اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی به فارسی، مورخ 675ق; ذخیره خوارزمشاهی از سید اسماعیل جرجانی در طب; به فارسی، مورخ 685ق; صحیفه سجادیه، مورخ 695ق.
همچنین نسخه های بسیار نفیس دیگری از سده هفتم تا نهم هجری موجود است که برخی از آنها عبارتند از: مجمل اصول الاحکام در نجوم از ابوالحسن کوشیار باشهری جیلی; ارشاد شیخ مفید; الغرر والدرر، آمدی; المفردات راغب اصفهانی; المستصفی غزالی; تفسیر الکشف والبیان ثعلبی که با نسخه اصل مقابله شده است; فضائل امام علی علیه السلام از عبدالله بن احمد بن حنبل; السیره ابن اسحاق; السرائر ابن ادریس حلی; انوار الیقین فی امامة امیرالمؤمنین علیه السلام; فضل زیارة الحسین علیه السلام از ابن شجری کوفی; تفسیر التلخیص از کواشی; السامی فی الاسامی; بسیاری از این نسخه ها تاکنون به چاپ نرسیده اند.
(3) در میان کتب خطی نفیس اسلامی برخی نسخه های خطی از کتب غیر اسلامی نیز وجود دارند که اگر چه تعدادشان زیاد نیست، اما در نوع خود از نفایس ارزشمند کتابخانه به شمار می روند. برخی از آنها عبارتند از: تفسیر انجیل به خط لاتین که حدود هفت قرن قبل بر روی پوست بز نوشته شده و قطع آن بسیار بزرگ و جلد آن از چوب با روکش چرم و گوشه ها و ترنج وسط جلد آن از فلز است; چند جلد از انجیل بر روی پوست به خط حبشی که بیش از هشت قرن قبل تحریر شده اند; اوستا به خط پهلوی که مجلداتی از آن در کتابخانه موجود است; نسخه هایی به خط و زبان سانسکریت که یکی از آنها به صورت آکاردئونی با جلدی زیبا و مزین است.
(4) مجموعه ای از کتابهای نفیس چاپی که قدمت چاپ برخی از آنها به قرن پانزدهم میلادی بازمی گردد، از جمله انجیل بسیار بزرگی به زبان ارمنی، چاپ قرن شانزدهم; تحریر اقلیدس، چاپ قرن شانزدهم میلادی، قانون ابن سینا،; چاپ سال 1593م در شهر رم ایتالیا; انجیل دیگری به عربی چاپ قرن شانزدهم میلادی.
دستخط مبارک رهبر کبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیة الله العظمی امام خمینی قدس سره در خصوص کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی مد ظله
کتب خطی کتابخانه از لحاظ موضوع در زمینه های مختلفی به این شرح است: فقه، اصول، کلام، حدیث، فلسفه، عرفان، تاریخ، ادبیات، تفسیر، قرائت، تجوید، علوم قرآنی، ادعیه و زیارت، دواوین شعر، اخلاق، طب، منطق، لغت، رجال و تراجم، تذکره، هیئت و نجوم، تقویم، کیمیا (شیمی)، صرف و نحو، بلاغت، بدیع، معانی بیان، حساب، هندسه، ریاضیات، جغرافیا، علم درایه، علوم غریبه (رمل، جفر، سحر، اسطرلاب)، معما، عروض و قافیه، فهرست، اجازات، طبیعیات، تامه نگاری، خوابگذاری، انساب، خط، پرسش و پاسخ و و متفرقات.
زمینه های موضوعی کتب چاپی کتابخانه نیز به این شرح است:
1 - فرهنگ اسلامی: فقه، حدیث، تفسیر، تاریخ، رجال، درایه، انساب، تمدن و هنر اسلامی.
2 - فرهنگ تشیع: کلام، فقه، حدیث، تفسیر، تاریخ، فلسفه، رجال، درایه، انساب.
3 - فرهنگ عمومی: دانشهای گوناگون، تاریخ جهان، تاریخ ایران، علوم غریبه، موسیقی، هنر، شطرنج و متفرقات دیگر.
4 - بطور کلی کتب چاپی مشتمل بر موضوعات و مفاهیم مختلف تقریبا در تمامی رشته های علوم و فنون اسلامی و غیر اسلامی، علوم و تکنولوژی جدید به زبانهای فارسی، عربی، ترکی، اردو و بیشتر زبانهای زنده جهان می باشد. ناگفته نماند که در میان این مجموعه عظیم فرهنگی کتابهای مربوط به علوم و معارف اسلامی و بویژه شیعی بیشتر است.
ه . - طرحهای آینده:
باتوسعه و رشد چشمگیر و روزافزون کتاب در کتابخانه و مراجعه فزاینده دانش پژوهان و علاقه مندان، افراد مختلف کتابخانه از مدتی پیش مواجه با دو مشکل اساسی شده است، نخستین مشکل کمبود فضای مطالعه و تحقیق و پژوهش و امکانات ارائه خدمات به افراد و اعضای اصلی و جدید کتابخانه است. دومین مشکل محدودیت مخازن نگاهداری کتاب و کمبود جا برای نگاهداری کتب جدید است که هر روزه به کتابخانه وارد می شود و از چند سال پیش به این طرف دیگر امکان استقرار آنها در کتابخانه وجود ندارد. از این رو از همان آغاز رویارویی با این دو مشکل تولیت کتابخانه به فکر توسعه کتابخانه و ایجاد فضای لازم افتاد و اقداماتی هم انجام شد. اقدام اصلی در زمان حیات رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (قدس سره الشریف) بود و حضرت ایشان را در جریان کمبود مکان و فضای کتابخانه قرار دادند و ایشان طی حکمی دولت وقت را مامور همکاری کامل با کتابخانه کردند و در همان زمان قطعه زمینی به مساحت 700 متر مربع که در جنب کتابخانه قرار داشت و در اختیار دولت بود، به کتابخانه واگذار گردید و چند باب از خانه های اطراف کتابخانه هم خریداری گردید و در مجموع 2400 متر مربع زمین برای گسترش ساختمان کتابخانه آماده شد. برای انتخاب بهترین و مناسبترین نقشه، گسترش کتابخانه، مشاوران متخصصی به منظور بررسی و مطالعه نقشه های ساختمانی به کتابخانه های مهم و بزرگ جهان فرستاده شدند و سرانجام پس از یک سال و نیم مطالعه و بررسی، طرح مطلوب آماده گردید و در 20 ذی الحجه 1410ق / 20 تیر1369 / 15 ژوئیه 1990 م مجلس باشکوهی از طرف تولیت کتابخانه با حضور استادان و طلاب حوزه علمیه قم، اساتید دانشگاهها و گروهی از شخصیتهای مملکتی و مردم تشکیل گردید و پس از گزارش تولیت کتابخانه در خصوص توسعه، آیت الله مرعشی نجفی اولین کلنگ ساختمان جدید را شخصا به زمین زدند و کار ساختمانی قسمت جدید آغاز گردید که امید می رود تا پایان سال 1375 آماده بهره برداری گردد.
ساختمان جدید کتابخانه در مرحله اول توسعه جمعا 16000 متر مربع زیربنا را در برمی گیرد که در هفت طبقه ساخته شده است.
پس از اتمام کار مرحله اول، بازسازی ساختمان کنونی کتابخانه با 9000 متر مربع به عنوان کارهای اجرایی مرحله دوم آغاز خواهد شد که آن نیز در هفت طبقه ساخته می شود.
مرحله سوم نیز شامل بخشهای دیگری از جمله واحد خواهران است که آنان نیز بتوانند از امکانات کتابخانه استفاده کنند، لازم به توضیح است که هم اکنون روزهای شنبه هر هفته از صبح تا شب اختصاص به استفاده بانوان از کتابخانه دارد.
سخن آخر این که کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی دارای چنان اهمیت و اعتبار علمی و فرهنگی والایی است که همه روزه محققان و پژوهشگران و شخصیتهای علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایرانی و بیشتر غیر ایرانی از سراسر جهان از آن بازدید می کنند و از امکانات علمی و فرهنگی آن بهره مند می شوند، این حقیقت، کتابخانه را به صورت یک مرکز علمی، پژوهشی و فرهنگی جهانی درآورده است و برای ایرانیان و مسلمانان مایه افتخار شده است.
مآخذ
الذریعه آقابزرگ تهرانی تقریبا در بیشتر مجلدات; طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر). آقابزرگ تهرانی، 2/1/847 - 848; فهرست نسخه های خطی کتابخانه سید احمد حسین اشکوری; فهرست نسخه های عکسی کتابخانه، محمد علی حائری; گنج و گنجینه (در بررسی و معرفی کتابخانه عمومی مرجع عالیقدر حضرت آیت الله مرعشی نجفی). علی اکبر خانمحمدی; نسخ خطی کتابخانه آیت الله مرعشی محمد تقی دانش پژوه در نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر ششم ص 355-425; گنجینه دانشمندان محمد رازی، 2/37-52 و9/11-58; فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران محمد باقر حجتی، ص 53-57; تاریخ التراث العربی (مجموعات المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم) فؤاد سزگین، ترجمه محمود فهمی حجازی و عرفه مصطفی، ص 48; قبسات من حیاة سیدنا الاستاد آیت الله السید شهاب الدین المرعشی عادل علوی; کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در یک نگاه از انتشارات کتابخانه; مجله آینه پژوهش، قم س 1، ش 1، ص 61-73 و ش 2; اطلاعات شفاهی نگارنده از طریق تولیت کتابخانه.
