مقدمه
گزارش مذکور مروری اجمالی بر ادبیات دفاع مقدس دارد که با بیان پیدایش این نوع ادبیات به بررسی و تحلیل کلان، موفقیت ها و ناکامی ها و مزیت های شیوه های نگارشی به عنوان ادبیاتی الگوساز و الگوپرداز و متأثر از معارف اسلامی و جهان بینی الهی پرداخته و در حیطه های گوناگون تخصصی کارآمد بودن و ناکارآمدی بعضی از موضوعات را به چالش کشانده است.
از ادبیات دفاع مقدس به عنوان ادبیاتی نوپا و نو رسیده در عین حال سرشار از خلاقیت و نوآوری و ابداعات نگارشی یاد نموده و ادبیات دفاع مقدس را سرشار از شور و نشاط بالندگی حوادث رویدادها و رخدادهای تاریخی اسلامی انسانی می داند.
در این گزارش نویسنده «ادبیات دفاع مقدس» را تاکنون در بیان حوادث و رویدادها ناتوان دانسته و معتقد است که این وقایع هم در کمیت و هم در کیفیت توسط نویسندگان به خوبی ترسیم نگردیده بلکه دریچه ای کوچک از این حقیقت مسلم تاریخی در قالب آثار ادبی ارائه گردیده است. علاوه بر آن نقش بی بدیل امام خمینی(ره) را که در پیشبرد اهداف دفاع مقدس بسیار برجسته بوده، به خوبی در ادبیات دفاع مقدس تبیین نگردیده و خواستار تبیین و تشریح هرچه بیشتر اندیشه های دفاعی امام خمینی(ره) در همه ابعاد و زمینه ها شده است.
گزارش مذکور در 6 موضوع تحت عنوان: 1 پیدایش ادبیات دفاع مقدس؛ 2 ادبیات دفاع مقدس و مزیّت ها؛ 3 ادبیات دفاع مقدس پیشتاز در معرفی جهان بینی الهی؛ 4 ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز؛ 5 ادبیات دفاع مقدس ناتوان در بیان حوادث و رویدادها؛ 6 ادبیات دفاع مقدس موفقیت ها و ناکامی ها، ارائه شده است.
پیدایش ادبیات دفاع مقدس
ادبیات، در تاریخ هر ملتی می تواند بیانگر حقایق، رخدادها، رویدادها، خوشی ها و ناخوشی ها و حماسه های انکارناپذیری باشد که اگر عنایت و توجّه ویژه ی ادیبان و فرهیختگان عصر خود را دربرداشته باشد دارای وجوه شاخصی در اعصار دیگر می گردد. چشم انداز و برداشت و نگاه هر نویسنده ای در متون ادبی، برآیند نوینی است که او از حماسه ها، احساسات و جریان های زندگی پیرامونی خود دارد، هرچقدر این نگاه زلال تر و شفاف تر باشد به خوبی می تواند جریانات فکری جامعه خود را بسازد، در قالب آثاری مانا و ماندگار قرار دهد. آثاری چون شعر، قصه، رمان، نمایشنامه، فیلمنامه و سایر آثار ادبی را به ارمغان گذارد.
اگر فرصت ها مجال پرداختن به پدیده های مهم و بزرگ را به نویسنده ندهد، نویسنده می تواند با انتخاب اجزایی از یک پدیده بزرگ شاهکاری بزرگ خلق کند. و زندگی پیرامونی خود را با الهام از پدیده های مهم آن چنان ترسیم نماید که حماسه ای از کلمات بسازد. در ادبیات نویسنده قادر خواهد بود با استخدام کلمات بیانگر حوادث، رویدادها، احساسات گردد و جان پیام را به مخاطبان با شیوه ها و ابزارهای مورد دلخواه انتقال دهد.
یکی از پدیده های مهمی که فکر و ذهن نویسندگان معاصر را به خود معطوف داشته و خالق نوعی ادبیات در میهن اسلامیمان گردید، پدیده ای به نام «دفاع مقدس» است که از سال 1359 تا 1367 رخ داده است. پدیده دفاع مقدس صرف نظر از اینکه می تواند به تنهایی کتاب قطوری از دائرة المعارف انقلاب اسلامی باشد و به عنوان زیر مجموعه ای از آن قرار گیرد، اما دارای آن چنان غنا، شور، نشاط، بالندگی، حوادث، رویدادها و رخدادهای عبرت آموز تاریخی، اسلامی و انسانی است که خود به عنوان یک جریان فکری در ادبیات جا باز نموده و در تقسیم بندی ادبیات معاصر ما برای آن نوعی امتیاز و برجستگی ها قائل شده ایم. لذا اینک ادبیات دفاع مقدس در همه زمینه ها از جمله شعر، داستان، رمان، نمایشنامه، فیلمنامه، قطعات ادبی، مقالات تحلیلی، توصیفی، تمثیلی، انتقادی و غیره حرفهای تازه ای برای گفتن دارد که در کمتر پدیده ای این گستردگی را می بینیم.
ادبیات دفاع مقدس و مزیّت ها
از مزیّت هایی که می تواند ادبیات دفاع مقدس در تاریخ شکوهمند انقلاب اسلامی داشته باشد مزیّت «سندسازی» است که امروزه ادبیات علاوه بر جذب مخاطبین خود و اقناع نویسندگان و پر کردن اوقات فراغت خوانندگان و فعال نمودن زمینه های فرهنگی و هنری می تواند به عنوان سندی غیرقابل انکار از ادبیات و تاریخ این کشور برای آیندگان باقی بماند.
آیندگان می توانند حسب علاقه و اشتیاق و نیاز خود از آن بهره جویند و مطالب مفیدی را از آن استخراج نمایند و یا الگو بگیرند.
این اسناد ادبی، اسنادی هستند که در صورت تحریف هم قابل استناد و استفاده هستند.
در صورتی که توأم با تحریف باشد با تورقی بر متون ادبی و موشکافی و نقادی و تحلیل محتوا و مقایسه ای با آثار دیگران می توان به حقیقت آن اثر پی برد و دریافت که تا چه حدّ ادبیات مذکور در بیان رخدادها، حوادث و جریان های زندگی پیرامونی نویسنده صادق و وفادار بوده است. در این صورت مایه عبرت و خجلت پدیدآورندگان آثار مزبور در همه اعصار خواهد بود.
اما از آنجایی که نویسندگان ادبیات دفاع مقدس عمدتا خود در کوران حوادث جبهه و جنگ قرار گرفته اند و از شمیم کوی یار نفس کشیده اند کمتر دچار لغزش و تحریفات گردیده اند، حتی اگر در بیان و قدرت انتقال پیام و استفاده بهینه از خلاقیت های بکارگیری از کلمات و ماجراها قصوری کم و بیش داشته اند، در بیان مفاهیم صادق بوده اند.
از این روست که ما بر تارک ادبیات ایران، دفاع مقدس را مانند برگ زرینی در تاریخ می بینیم که همانند گوهر درخشانی در ادبیات حماسی، ادبیات نمایشی، ادبیات عرفانی، ادبیات انتقادی، ادبیات توصیفی می درخشد و جریان های فکری و اندیشه ای را متأثر از آن می دانیم.
این تأثیرگذاری با واژه های بی جان در ادبیات، جان تازه ای در روح و جان آدمیان دمانده است.
اگر نوشته ها، سروده ها و آثار نویسندگان معاصر را که بیانگر احساسات پاک سرایندگان و نویسندگان آن نسبت به مفاهیمی چون ایثار، دلدادگی و شهادت پیشگی حماسه آفرینان دفاع مقدس است بزداییم، به جدّ سوز و شور و لطایف و ظرایف و هنر و زیبایی را از متون ادبی گرفته ایم که در آن صورت کلمات، بی هویت و سرگردان در الفبای خیال نویسندگان بی تفاوت باقی می مانند که تأثیری هم در دل مخاطبان نخواهند داشت.
ادبیات دفاع مقدس پیشتاز در معرفی جهان بینی الهی
ادبیات دفاع مقدس با توجه به هویت الهی و آرمانی خود در معرفی جهان بینی الهی نیز پیشتاز است و در عصر تکنولوژی و صنعت و ارتباطات و جنگ رسانه ها، بیانگر نوعی ارزش الهی و آرمانی است که فطرت انسان ها را به پذیرش جهان بینی الهی فرا می خواند.
از این رو، مفاهیم در بستر جریان های دفاع مقدس رنگ خشونت و بی رحمی ندارند، بلکه رحمت و عطوفت و مهربانی از آن می تراود، دفاع در مقابل خشونت ترسیم می گردد، دفاع در مقابل بی رحمی و زورگویی و استعمارگری به منصه ظهور می رسد، در مقابل خشونت، دفاع با اقتدار تمام توسط زاهدان شب و شیران روز طراحی می گردد. در این صورت جهان بینی الهی در لایه های این تفکر و بینش نقش عمیقی دارد، مفاهیم اسلامی و انسانی در حدّ اعلا بروز می یابد، مفاهیمی نظیر ایثار، فداکاری، شهادت طلبی، شجاعت، رشادت، خداخواهی سوژه اصلی نوشتارهای نویسندگان و متون ادبی می شود. در چنین ادبیاتی خوانندگان در فراخوان عظیمی از جهان بینی الهی دعوت می شوند.
به همین دلیل است که فطرت خوانندگان بی دغدغه با رزمنده دفاع مقدس خو می گیرد، در شعر دفاع مقدس خوانندگان می خوانند، در قصه با آدمهای قصه همراه می شوند، در فیلمنامه با شخصیت های فیلم می نشینند، برمی خیزند، خو می گیرند و زندگی می کنند، بی آنکه بخواهند خود را در فضای مفهومی جبهه و جنگ قرار می دهند، هر چقدر نویسنده دفاع مقدس و ادبیات ارائه شده با جهان بینی الهی هماهنگ باشد به همان نسبت درتأثیرگذاری و باورپذیری مخاطبان سهیم خواهد شد و لذا مخاطبان با خالق اثر همنفس و همراه می شوند.
ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز
ادبیات دفاع مقدس به نوعی در میان ادبیات گذشته و معاصر الگوپرداز و الگوساز است که این معنا هم در محتوا و هم در ساختار قابل اثبات است.
بدین معنا که ادبیات دفاع مقدس توانست با شکستن قواعد و مقررات دست و پاگیر آثار ادبی که منتهی بر ایجاد محدودیت برای نویسندگان متون ادبی می شد از دو عنصر زمان و مکان نهایت بهره برداری را نموده و با تلفیق و مقایسه و یا گریز از ساختارهای رایج، به نوعی نوآوری و خلاقیت دست پیدا کند و الگوهای مناسبی را هم در محتوا، هم در تکنیک ارائه دهد. این تغییر و الگوسازی و الگوپردازی در نحوه نگارش و زبان ادبی شعر، نمایش، داستان به خوبی هویداست. حتی در خلق الگوهایی که به عنوان قهرمان یک شعر، یا یک داستان یا رمان مد نظر است با ابتکارات ویژه ای ارائه می شود که ما این نوع الگوپردازی را جز در حماسه های صدر اسلام و حماسه عاشورا نمی یابیم. برای همین است که هم خوانندگان و هم نویسندگان برای شخصیت های خلق شده در این آثار تقدسی غیرقابل انکار قائل هستند.
تصویری که از شهید چمران، شهید باکری، شهید صیاد شیرازی در شعر، داستان، خاطره، رمان، خلق می شود تصویری دو بُعدی است که هم الگوپردازی می کند و هم الگوسازی می نماید، اگر قصوری در بیان الگوسازی است متوجه بضاعت کم و توان پایین تخصصی نویسنده است وگرنه در جریان ادبیات دفاع مقدس این مهم به وضوح مشهود است که این الگوها در اذهان عمومی، همان الگویی است که نویسنده قصد انتقال مفاهیم را داشته است.
ادبیات دفاع مقدس ناتوان در بیان حوادث و رویدادها
صرف نظر از اینکه ادبیات دفاع مقدس دارای شاخصه های بارز و ممتازی بوده است در خلق و بیان تمامی حوادث و رویدادها و رخدادهای مهم دفاع مقدس ناتوان بوده است. این ناتوانی را می توان در بیان این وقایع که در نوع نگاه خالقان آثار بی تأثیر نبوده است جست وجو کرد و از سویی دیگر در کیفیت و کمیت حوادث به جمع بندی رسید.
و جالب تر آنکه حتی علاوه بر آثار فیزیکی حوادث، به نقش بی بدیلی که شخصیت های مثبت یا منفی در حوادث و رویدادها داشته اند ادبیات دفاع مقدس فاقد بیان کامل آن بوده است که یکی از دلایل آن، عدم بهره مندی از ویژگی های هنری خالقان و نویسندگان آن بوده است. درواقع نوشته ای مورد اقبال قرار می گیرد که نویسنده و پدیدآورنده آن را به ویژگی های هنری آراسته باشد در این خصوص مقام معظم رهبری می فرماید:
«یک وقت به یکی از این آقایان اهل قلم و ادبیات که می گفت می خواهم شرح حالی از امام بنویسم گفتم، اگر می خواهی از امام شرح حالی بنویسی حتماً کتاب «مهاتما گاندی» را که «رومن رولان» نوشته بخوان. انصافاً «رومن رولان» در تصویرسازی آدم فوق العاده ای است. هم در رمان هایش این طور است. هم در شرح حال هایش، «رومن رولان» یک، دو سه رمان بزرگ خوب دارد که از لحاظ داستانی، در حدّ رمان های درجه یک دنیاست اما از لحاظ تصویر و توصیف.... به خصوص تبیین آن خصوصیات روانی و فکری چیز فوق العاده یی است....»
با بهره گیری از فرمایشات مقام معظم رهبری درمی یابیم که حتی نویسندگان ادبیات دفاع مقدس در بیان نقش بی بدیل امام خمینی(ره) که در حوادث و رخدادها و رویدادهای دفاع مقدس نقش محوری و کلیدی داشتند هنوز مخاطبین این عرصه را اقناع ننموده اند، و هنوز نمی توان یک یا چند کتاب معتبر و کامل نام برد که تمامی اندیشه های دفاعی حضرت امام(ره) را بیان نماید. اگر سلسله کتب منتشره از سوی عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح را که آن هم محصولی از همایش اندیشه دفاعی است که همه ساله علاقه مندان طی فراخوانی ارائه می دهند فاکتور بگیریم، مابقی آثار را می توان کم، ناقص و نارسا تلقی کرد که هنوز مخاطبین این عرصه را ارضا ننموده اند.
ادبیات دفاع مقدس، موفقیت ها و ناکامی ها
در این مجال محدود اگر بخواهیم زمینه های ادبی دفاع مقدس را در یک نگاه اجمالی مورد کنکاش و بررسی و ارزیابی دقیق قرار دهیم می توان گفت: در مجموع در ادبیات دفاع مقدس شعر دفاع مقدس پیشتاز تمامی زمینه های ادبی دفاع مقدس است که هم در محتوا و هم در تکنیک حرفهایی برای گفتن داشته است و یک سر و گردن از سایر موضوعات ادبی دفاع مقدس بالاتر است اما در زمینه های دیگر از جمله رمان و فیلمنامه موفقیت چشمگیری نداشته ایم اگرچه می توان به تعداد انگشت دست رمان و فیلمنامه ای را به عنوان آثاری قابل قبول و نسبی پذیرفت اما در حیطه خاطره و داستان این موفقیت بصورت چشمگیرتری دیده می شود که باز نتوانسته در این رقابت به شعر دفاع مقدس برسد، شعر دفاع مقدس هم در قالب اشعار کهن و هم در اشعار نو، دارای مضامین محتوا و صنایع ادبی منحصر به فردی است که قابلیت های آن را می توان در فرصت های مناسب برشمرد و ویژگی های آن را فهرست کرد تا همگان به چگونگی ارتقای آن واقف گردند.
امروزه اگرچه ادبیات دفاع مقدس هنوز نورس و تازه به دوران رسیده است، اما به خوبی مشهود است که تأثیر و تأثراتی را در ادبیات کشور برجای می گذارد که با همدلی و همیاری اندیشمندان انتظار ارتقای هرچه بیشتر آن، دور از انتظار نمی باشد.
بررسی عمیق تر ادبیات دفاع مقدس مجالی گسترده می طلبد، و در این نوشتار به همین مختصر بسنده کردیم.
1. محقق و نویسنده
