یکی از کهنترین گنجینه های فرهنگی ایران و منطقه، کتابخانه آستان قدس رضوی است. هنگامی که انسان وارد مخزن کتب خطی و نفایس آن می شود گویی به اعماق تاریخ و قرون پای می نهد. مخطوطات نفیس و قرآنهای قدیمی بیانگر عشق و ایمان و هنرمندی انسانهایی است که با همه توان در حفظ میراث عظیم و گسترده فرهنگ اسلامی کوشیده اند.
در این مرکز، علم و هنر و عشق و ایمان و عرفان و ادب و حکمت و همت و هزاران هزار فضیلت از جان جوشیده پاکترین و نیکوکارترین مردمان در طی قرون متمادی گردهم آمده است.
مطالعه تاریخچه این کتابخانه با پژوهش تاریخی در ده قرن گذشته فرهنگ شیعی بخصوص در خراسان پیوند خورده است. مردمان با استعداد خراسان که در میدان سیاست و کشورداری گوی سبقت را از دیگران ربوده بودند، در عرصه پهناور علم و فضیلت و تحقیق هم میداندار بودند. از عهد سامانیان به بعد این ناحیه در بردارنده مهمترین مجامع علمی و فرهنگی در جهان آن روز بود; تذکره های رجال علم و ادب و کتب تاریخ گواه این مدعایند. سرتاسر خراسان بزرگ جایگاه علم و تحقیق و فرهنگ بوده است.
در اکثر شهرهای خراسان بخصوص در نیشابور کتابخانه های متعددی تاسیس شده بود و هزاران کتاب خطی در موضوعات مختلف در آنها نگهداری می شد. شهرهای نیشابور، بخاران، مرو، سمرقند و بلخ و دیگر شهرها هر یک فراخور توسعه فرهنگی اجتماعی خود کتابخانه هایی داشتند.
پیش از یورش مغولان به گواهی معجم البلدان یاقوت حموی در شهر مرو چندین کتابخانه مهم وجود داشته است.
در کشاکش حوادث تلخ و شیرین روزگاران، کتابخانه آستان قدس تنها بازمانده آن کتابخانه ها و مراکز فرهنگی بود که توانست به حیات خود ادامه دهد. اگر چه نفایس این مرکز نیز بارها مورد غارت و هجمه جاهلان شمشیرکش چپاولگر قرار گرفته است ولی از برکت روح مطهر و قاهر امام هشتم علیه السلام نه تنها اصل این شجره طبیه محفوظ مانده و اساس آن از هم پاشیده نشده بلکه روزبروز بارورتر گشته است.
چگونگی اندیشه و طرح پیدایش کتابخانه آستان قدس رضوی
آنچه از شواهد و قراین و نصوص وقفنامه های مرقوم در پشت برخی از مصاحف شریف و کتبی که از دیرزمان باقی مانده و تاکنون به دست آمده است برمی آید، بنابر رسم مذهبی وقف قرآن در معابد و مساجد و اماکن متبرکه از امور رایج در حوزه فرهنگی مسلمانان بوده است.
کار وقف قرآنها و تفاسیر و کتب حدیثی بتدریج هماهنگ با توسعه مشهد بیشتر شد. اما نگهداری این کتابها به علت اندک بودن، پیرو نظم و نسق خاصی نبوده است.
راجع به تاریخ تاسیس کتابخانه روضه مبارکه و هویت بانی نخستین آن سند و مدرکی در مآخذ و مصادر موجود نیست. اما روشن است که در قرنهای گذشته بقعه مبارکه محلی برای قرائت قرآن داشته که قاریان و حافظان به طور مرتب در آن جا گرد می آمده اند و در کنار آن جایی نیز برای عالمان و دانشمندان دینی بوده که محدثان در آنجا حضور می یافته اند و حدیث املا می کرده اند. مثلا عالم جلیل القدر شیخ جعفر صدوق رضوان الله علیه هنگام اقامت در مشهد مقدس رضوی برای افرادی که در آن جا حضور داشته اند مجلس املای حدیث داشته است.
به دلیل وجود طالبان علم در کنار مرقد مطهر و توجهی که دانشمندان مذهبی شیعی و نقبای مشهد طوس به آن آستان مقدس داشته اند، کتابخانه ای هم تاسیس کرده اند و آثار علمی را برای استفاده محصلان در آن جا گرد آورده اند. قرائن تاریخی و شواهد زیادی در این باره در کتابها و مصادر می توان به دست آورد.
در قرن ششم هجری هنگامی که غوریان بر خراسان و شرق ایران تا هندوستان فرمانروایی می کرده اند، در مشهد حوزه علمیه بوده و عالمان بزرگی مانند حمزه طوسی در آن جا زندگی می کرده اند که مورد نظر فخرالدین رازی هم بوده اند.
موضوع دیگر این که مدارس علوم دینیه در طول تاریخ در مشهد مقدس کنار قبر مطهر امام علیه السلام ساخته شده اند، و دیوار به دیوار بیوتات متبرکه بوده و هستند و در زمان ما مدرسه بالاسر مبارک و پریزاد به حرم مطهر متصل هستند. این مدرسه ها و مراکز علمی نیاز به کتابخانه داشته اند و محصلان و محققان و مؤلفان برای تحقیق به مصادر و مآخذ نیازمند بوده اند. احتمال می رود که پیش از شکل گرفتن مرکزی به نام مخزن کتاب یا کتابخانه در آن زمان، به روش خاصی این نیاز برطرف می شده است اما برای اثبات این حدس سند تاریخی متقنی در دست نیست.
در زمان سلطنت محمود غزنوی دو قرآن وقف شده و شرط گردیده که در مشهد امام ابوالحسن باشد.
در اواخر قرن هشتم و پس از آن که شاهرخ گورکانی مشهد را مرکز حکمروایی خود قرار داد به تاسیس و توسعه مساجد و مدارس و معابد و محافل مشهد پرداخت، در نتیجه جریان علمی و فرهنگی مشهد و خطه خراسان از رونق تازه ای برخوردار شد. مهاجرت شیعیان به این مکان مقدس باعث توسعه اقتصادی اجتماعی شهر شد و بالندگی آن از همین دوره آغاز می شود. مسجد جامع گوهرشاد از بناهای همین دوره است. در همین دوره اندیشه تاسیس کتابخانه رضویه به صورت یک مرکز فرهنگی مستقل و منظم، و با پیشنهاد و پیگیری دانشمندان و طلاب علوم دینی، نضج می گیرد.
چنان که از قرائن برمی آید در نیمه دوم سده نهم هجری گلستان رضوی قرآنها و کتابهای زیادی داشته ولی چون از نظر موضوعی بسیار محدود بوده است، یکی از واقفان بر آن می شود که از نظر موضوعی عمومیت بیشتری به کتابها بدهد.
در وقفنامه کتاب غایة الوصول برای اولین بار به نام «خزانة الکتب » یعنی گنجینه کتابها برمی خوریم. این جمله روشن می نماید که آستان قدس در آغاز قرن دهم کتابخانه ای داشته است مستقل و قابل توجه اما بطور کلی تا عصر صفویه از وجود کتاب و کتابخانه در جوار حرم مطهر امام رضاعلیه السلام در کتابهای تاریخی و تذکره ها ذکری نشده. آنچه معلوم است در جوار آرامگاه مقدس، حوزه های علمی بوده و مجالس بحث و تحقیق در فرهنگ و معارف اسلامی و تشیع تشکیل می شده است ولی به دلیل وجود اختلافات مذهبی ثباتی نداشته اند.
تا ظهور دولت تیموریان، شیعیان پیوسته با مشکلات فراوانی از ناحیه دولت و مردم غیرشیعی دست به گریبان بوده اند. ساکنان دو منطقه مهم مشهد آن زمان، نوقان و طابران نیز آنان را مورد آزار و اذیت قرار می داده اند. در عصر کومت سلطان حسین بایقرا و صدارت امیر علیشیر نوایی به شعیان آزادیهایی داده می شود. در این زمان تولیت آستانه رسما در اختیار شیعیان قرار می گیرد و در حقیقت مرحله ای تازه در تاریخ فرهنگی منطقه شرق ایران آغاز می گردد.
در اواخر سده دهم غائله ازبکها و غارت خراسان پیش آمد و کتابخانه هم از تاراج درامان نماند. به استناد گفته مؤلف کتاب عالم آرای عباسی مصاحف شریف منسوب به امامان معصوم علیهم السلام و آثار استادان بزرگ گذشته مثل یاقوت مستعصمی و دیگر کتب عربی و فارسی که بسیار زیاد بوده است به دست ازبک ها به یغما برده شد و این نفایس ثمین که با زحمت فراوان گردآوری شده بود به بهای ناچیز دست به دست فروخته شد.
این حادثه اسفبار فرهنگی در دوره ای رخ داد که خبری از صنعت چاپ و انتشارات و ارتباطات وسیع و رشد و توسعه فرهنگی نبود و تشیع هنوز به عنوان یک مذهب رسمی سربلند نکرده بود.
با نظری به تاریخ درمی یابیم که دوره صفویه برای نشر مذهب شیعه عموما و قوت یافتن مرکزیت مشهد خصوصا نقطه عطفی مهم به شمار می رود. شاهان صفوی به مشهد توجه خاصی مبذول داشتند و روش مدیریتی آستانه را تغییر دادند و بنیه اقتصادی اش را تقویت کردند.
پیش از آن پرده داری و نگهبانی و اداره آستانه به عهده یکی از سادات جلیل محلی بود اما از این دوره به بعد در زمان شاه طهماسب صفوی اول فردی از سوی حکومت وقت به طور رسمی عهده دار تولیت گشت. وی نامش «میر ابوالولی سید فاضل » فقیه شیعی مذهب بود.
از مجموع نصوص و قرائن و شواهد برمی آید که این کتابخانه تا آخر دوره صفویه از کتابخانه های معتبر و مورد استفاده و مورد توجه عموم اهل علم بوده است. منتها در دوره افشاریه اوضاع اندکی تغییر می کند.
از بین رفتن تمرکز قدرت مبتنی بر پشتوانه مذهبی، هجوم افاغنه، جهانگشاییهای نادر، حکومتهای ملوک الطوایفی، ضبط کلیه موقوفات که در آن زمان از درآمد مالیات کشور بیشتر بوده و حاکمیت سیاست زور و شمشیر موجب شد که اهتمام به شؤون روضه منوره امام همام کمتر گردد و حیات فرهنگی این سامان به پیروی از اوضاع کلی ایران به سوی وقفه و انحطاط رانده شود با این وصف در تمام دوره افشاریه کتابخانه پابرجا بوده و کتابهای فراوانی هم بر آن وقف شده که در طومار عادلشاهی به تاریخ تحریر 1160 ضبط گردیده است.
در دوره قاجاریه که خط مشی سیاسی عوض می شود نسبتا مرکز علمی، مذهبی مشهد مورد توجه حکومت قرار می گیرد و مردم مؤمن و رشید نیز که زمینه را آماده می بینند در عمران و آبادانی این مرکز اسلامی اهتمام کامل می ورزند.
مقارن اختراع صنعت چاپ و فراگیر شدن نشر کتب چاپی، که موجب گسترش حیرت آور و ناگهانی کتاب در سراسر جهان و بالطبع ایران گردید و در اثر جهش فرهنگی جهان، فعالیتهای فرهنگی آستان قدس نیز مورد توجه بیش از پیش قرار گرفت اما یادآوری این نکته لازم است که همه فعالیتهای دویست و پنجاه سال گذشته را اگر در یک کفه ترازو نهیم و جمله فعالیتهای پانزده ساله بعد از انقلاب اسلامی را در کفه دیگر، به وضوح نظاره گر سنگینی حیرت آور کفه دوم خواهیم بود.
آستان قدس رشد حقیقی خود را رهین عشق و ایمان مردم مؤمن و فرهنگ دوستان مذهبی و پیرو خط امامت و ولایت است. عزیزانی که تعدادشان در همه زمانها در این پهنه بی کرانه بسیار زیاد بوده است.
اگر امروز کتابخانه آستان قدس در حال تبدیل شدن به یک مرکز نیرومند اطلاع رسانی جهانی است، این شهرت و قوت و شکوه خود را وامدار عشق و ایمان و اخلاص و ایثار امت اسلامی ایران و بخصوص زحمات بی نظیر و بسیار عظیم دولتمردان و توجهات امام خمینی قدس سره پس از پیروزی نهضت شکوهمند اسلامی و در نهایت ارشادات و رهنمودهای مقام معظم رهبری و اخلاص و خستگی ناپذیری نماینده محترم ایشان است.
بنابر آنچه یاد شد بیش از6 قرن است که کتابخانه آستان قدس به عنوان یک مرکز فرهنگی رو به گسترش و پویا محل تنویر و تعالی اندیشه ها و فرهنگ و آبشخور قلبهای مشتاقان بوده است.
کتابخانه در دوره پیش از انقلاب
پس از انقراض قاجاریه در پی تغییرات گوناگونی که در کشور صورت پذیرفت کتابخانه آستانه نیز توسعه یافت، گاه از جانب نواب تولیت مانند مرحوم محمد ولی خان اسدی که دست به اصلاحات اساسی زد و یا مرحوم سید فخرالدین شادمان و آقای سید جلال الدین تهرانی که مایه علمی والاتری داشتند و نیز برخی مسؤولان کتابخانه نظیر مرحوم اوکتایی که علی رغم جو حاکم زمان از لحاظ کمی و کیفی خدماتی به کتابخانه انجام دادند.
از جمله کارهای انجام شده، چاپ و انتشار فهرست کتب کتابخانه به دستور محمد ولی خان اسدی است این کار بعدها ادامه یافت و پایه گذاری «فرهنگنامه قرآنی » به اهتمام
جدول اسامی کارمندان اداره کتابخانه آستان قدس در سال 1346 شمسی شماره نام و نام خانوادگی سمت توضیحات 1 احمد گلچین معانی کارشناس امور کتابداری در قید حیات اند، ایشان از محققان بنام کشور می باشند 2 هاشم مکاسبی مدیر داخلی و مسؤول کتب امانات در قید حیات است (بازنشسته) 3 محمد حسین واحدیان متصدی دفتر و بایگانی در قید حیات است (مداح اهل بیت) 4 مزار پیشداد مسئول قرائتخانه کتاب مشغول بکارند دراداره مرکزی بخش کارگزینی 5 محمد امامی آل آقا مسؤول ثبت کتب خطی فوت کرده است. 6 عبدالعلی رئیس المحدثین مسؤول ثبت کتب چاپی فوت کرده است (روحانی) 7 سید عزیزالله افتخار مسؤول ثبت کتب چاپی در قید حیات است (تهران) 8 محمدمهدی خطیب باشی مسؤول قرائتخانه مطبوعات در قید حیات است(بازنشسته) 9 عیسی آلفته مذهب کار فوت کرده است. 10 عبدالعلی بروسان مذهب کار در قید حیات (بازنشسته) 11 جواد رفوگران صحاف در قید حیات (بازنشسته) 12 مهدی رفوگران صحاف در کتابفروشی باستان مشهد به کار اشتغال دارند. 13 محمدعلی مسئله گو صحاف در قید حیات است (روحانی) 14 هاشم رفوگران صحاف در قید حیات است (بازنشسته) 15 حسن خطیبی صحاف در قید حیات است (بازنشسته) 16 ابوالقاسم کتابداری ریاست کتابخانه در قید حیات است (بازنشسته)
مرحوم دکتر احمد علی رجائی بخارائی و چاپ و انتشار متن پارسی از قرن چهارم و انتشار دیوان حافظ مورخ 824 قمری می باشد. برای آشنایی بیشتر با وضعیت رو به رشد کتابخانه از سال 1300 شمسی به بعد به بررسی اجمالی وجوه مختلف آن می پردازیم. صورت کارکنان کتابخانه مبارکه رضویه در تیرماه 1306 شمسی مطابق با محرم 1346 قمری بدین شرح است.
1 - رئیس کتابخانه 2 - ضابط 3- محقق و فهرست نویس 4- منشی 5 - کتابدار دو نفر6-موزع 7 - کسرنویس قرآنها 8 - صحاف دو نفر9 - فراش 10 - پیشخدمت که جمعا 12 نفر می شده اند.
آمار و گزارش کار و فعالیت کتابخانه در سال 1310 شمسی چنین بوده است:
(1) کتب خریداری 329 ج (2) کتب اهدایی 326 ج (3) کتبی که در کتابخانه نوشته شده یک جلد (4) تعداد کتبی که امانت داده شده 662 ج (5) اسناد و اجاره خط - وقفنامه وارده 118 ورقه.
پیش از سال 1310 کتابخانه دارای نظامنامه ای بوده است که مشروح آن در کتابهای مفصل راهنمای کتابخانه آمده است.
اسامی چند تن از آخرین سرپرستان کتابخانه آستان قدس:
1 - حاج میرزا عبدالرضا سراج السلطان - از سال 1308 قمری تا 1332 قمری.
2 - عبدالعلی میرزا اوکتایی فرزند میرزا عبدالرضا از سال 1332 قمری تا 1384 قمری برابر با 1344 شمسی به مدت 52 سال; مرحوم اوکتایی در میان مسؤولان کتابخانه طولانی ترین دوران تصدی را داشته است. وی به سال 1359 شمسی درگذشت.
3 - ابوالقاسم کتابداری - از سال 1344 شمسی تا 1351 بمدت 7 سال، اکنون در قید حیات هستند.
4 - سید هاشم مکاسبی از سال 1351 تا 1358 شمسی.
موجودی کتب خطی کتابخانه آستان قدس در سال 1346 شمسی 9900 ج موجودی قرآن خطی کتابخانه آستان قدس در سال 1346 شمسی 4456 ج موجودی کتب چاپی کتابخانه آستان قدس در سال 1346 شمسی 39100 ج موجودی کتب خارجی کتابخانه آستان قدس در سال 1346 شمسی 35000 ج جمع 88456 جلد
و مجموع مراجعان در سال 1346 شمسی برابر 186000 نفر بوده است.
جایگاه کتابخانه در زمانهای گذشته
کتابخانه در طول تاریخ خود چندین بار جابجا شده است و از مکانی به مکان دیگر منتقل گردیده است. این نقل و انتقال ها یا به سبب مسائل امنیتی و ایمنی، یا به دلیل کمبود فضای مناسب بوده است. ولی در هر حال هیچ گاه از اماکن متبرکه دور نگردیده و همواره متصل به روضه رضویه بوده است.
مرحوم اوکتایی طی مقاله ای در نامه آستان قدس گفته است: از جایگاه کتابخانه در زمانهای پیاپی اطلاعی در دست نیست، آنچه روشن است در حدود سال 1150 قمری محل کتابخانه و قرائتخانه واقع در گوشه جنوب ایوان طلای صحن کهنه بوده و در حدود سالهای 1289-1290 به امر نائب تولیت وقت مرحوم حاج سیف الدوله کتابخانه به طبقه فوقانی کشیکخانه منتقل و به دستور آن مرحوم برای کتابها قفسه هایی از چوب کاج ساخته می شود و این کار بعدا به اتمام می رسد.
در دوره نیابت تولیت مرحوم مؤتمن الملک میرزا سعیدخان انصاری نواقص تکمیل و تتمیم و کتابها از قرآنها جدا و به محل جدید انتقال یافت و محل سابق، به مخزن قرآنها «قرآنخانه » مبدل شد. حدود شصت سال و اندی کتابخانه در این محل بود و در طول دهه های پیاپی کتابهای آن افزایش یافته بود.
مرحوم محمد ولی خان اسدی در دوره تولیت خود خدمت شایانی به سازمان کتابخانه کرد. اولین خدمت ایشان توجه به کتابخانه و ترتیب سازمان آن بود، چند حجره از حجرات فوقانی صحن را با تهیه میز و صندلی به قرائتخانه اختصاص داد و قرائتخانه را از مخزن کتاب جدا نمود و مخزن کتاب را توسعه داد. در همین زمان (1305 تا 1314) فهرست کتب چاپ و منتشر شد و بر شهرت آن افزود و روند توسعه کتابخانه و اقبال کتابخوانان و محققان را بدین سو سرعت بخشید.
پس از آن در مهرماه 1323 ش کتابخانه و موزه به جایگاه جدیدی واقع در طبقه فوقانی مقبره شیخ بهائی حد فاصل مسجد جامع گوهرشاد و صحن نو منتقل شد که مساحت مجموع زیربنای کتابخانه و موزه 1040 متر مربع بود. نقشه اساسی کتابخانه و موزه را مهندس گدار فرانسوی رئیس اداره باستان شناسی وزارت فرهنگ ایران ترسیم کرده بود. این ساختمان در سه طبقه شامل یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی بنا شده بود.
شرح بخشهای مختلف این کتابخانه (1346)
مخزن کتابخانه در طبقه فوقانی سمت مشرق عمارت و دو طبقه به مساحت 143 متر مربع بود. قرائتخانه و جایگاه مطالعه که گنجایش 64 نفر را داشت طبقه تحتانی زیر عمارت مخزن به مساحت 142 متر مربع دربردارنده بخشهای دیگر غرفه نفایس در طبقه فوقانی سمت مغرب، روی بقعه شیخ بهایی قرار داشت. هشت اتاق و تالار دیگر هم مشتمل بر دفتر و اتاق کارمندان و محل تذهیب و صحافی و انبار کتابخانه بود.
این بنا در حقیقت اولین بنای جامع به شمار می رود که بطور مستقل و در طی چهار سال (از آذر1316 تا شهریور 1320) ویژه کتابخانه ساخته شد. از این به بعد کتابخانه آستان قدس پا به دوران مهمی از توسعه و رشد خود گذاشت.
پس از چندین سال کارگزاران آستان مقدس رضوی شروع به ساختن محل جدیدی برای کتابخانه نمودند و برای این منظور کاروانسرای باباعینی در جنب صحن موزه تخریب شد و بنای جدید در آن مکان ساخته شد سپس کتابخانه در سال 1356 به آن جا انتقال پیدا کرد و تا سال 1373 کتابخانه در همان ساختمان قرار داشت. طبقه اول آن موزه و طبقات بالا در اختیار کتابخانه بود.
شرح بخشهای مختلف کتابخانه قبل از انتقال به ساختمان جدید (1353-1372)
1 - بخش آماده سازی کتاب 2 - بخش فهرست نویس و طبقه بندی کتب چاپی 3 - مخزن کتب چاپی - در جوار این بخش سالن محققان آقایان و بانوان همه روزه جوابگوی مراجعان پژوهشگر بود.
4 - تالارهای مطالعه شامل تالار مطالعه مخزن بسته، تالار قفسه باز آقایان و بانوان، تالار مطالعه مجلات و مطبوعات که جمعا گنجایش قریب پانصد نفر مراجعه کننده را داشت.
5 - گردش کتاب، که طبق آئین نامه به طلاب و دانشجویان کتاب به امانت می داد.
6 - آرایش های کتاب، که عهده دار آرایش هنری، تذهیب، ترصیع مصاحف و کتب خطی و قطعه نویسی و مرقع سازی و عطف نویسی کتب خطی و چاپی بود.
7 - کارگاه صحافی، در این بخش به روش سنتی به صحافی کتب پرداخته می شد.
در حال حاضر کتابها با وسایل اولیه صحافی می شوند و روزنامه ها و مجلات ادواری بعد از منظم شدن دوره های آن، تعمیر و تجلید و سپس تحویل آرشیو مطبوعات می شود.
8 - بخش فیلمتک - در سال 1351 تاسیس شده و عهده دار تهیه میکروفیلم، عکسبرداری، فتوکپی، فیلم خوانی، استنساخ و تکثیر مواد می باشد. تا پایان سال 1372 به گفته مسؤولان جمعا 18500 حلقه میکروفیلم تهیه و بصورت استاندارد در آرشیو قرار گرفته است. ضمنا در حدود 15000 حلقه میکروفیلم از نسخه های خطی کتابخانه های ملک تهران و وزیری یزد تهیه و به منظور طرح خودگردانی کتابخانه های وابسته در اختیار آنها قرار داده شده است.
9 - بخش آرشیو مطبوعات و اسناد تاریخی
کتابخانه مرکزی آستان قدس از مجموع مجلات و نشریات ادواری و روزنامه های داخل و خارج از کشور (به شرط دسترسی) دو نسخه برای کتابخانه تهیه می کند. نسخه ای برای مطالعه مراجعان و نسخه دیگر مخصوص نگهداری در آرشیو مطبوعات.
10 - بخش السنه خارجی، این قسمت دارای حدود 36000 کتاب به بیش از سی زبان رایج دنیا است که از نظر کمی و آماری به 40 زبان می باشد.
روش طبقه بندی کتابها در این بخش «دیویی » است.
کهنترین کتاب لاتینی موجود در این کتابخانه ترجمه ای است از کتب عهد جدید به زبان لاتین که در سال 1473 میلادی مطابق 877 قمری چاپ شده و به شماره یک لاتین ثبت شده است.
11 - آسیب شناسی و آفت زدایی کتب و اسناد خطی.
وجود هزاران نسخه نفیس خطی و مصاحف و من جمله اسناد قدیم از قبیل وقفنامه ها، فرامین و طومارها در کتابخانه مرکزی که تعدادی از آنها از گرانبهاترین مواریث ملی و اسلامی است و بیش از هزار سال سابقه ماندگاری در آستانه مقدسه را دارد در قبال گذشت زمان و تاثیرات جوی و جابجایی نسخه ها و بیماری و آلودگیهای احتمالی، امر حفاظت کتابها را ضرورت می بخشد که پس از پیروزی انقلاب با استفاده از روشهای علمی مناسب، با نصب و راه اندازی سه دستگاه قفسه که جایگاه ضدعفونی کردن کتابهای آلوده است به این امر مهم بطور شایسته توجه شد.
12 - بخش امور اداری شامل دبیرخانه، حسابدار و کارپرداز، آمار و اطلاعات، بررسی وقفنامه ها و اسناد مالکیت آستان قدس و بخش خدمات.
13 - کتابخانه های وابسته شامل 6 کتابخانه در داخل شهر مشهد و6 کتابخانه در سطح کشور در شهرهای تهران، بروجرد، یزد، کرمان و رفسنجان.
14 - بخش نفایس
15 - بخش مخطوطات
کلیه بخش های نامبرده شده تحت سرپرستی ریاست کتابخانه که دارای دو معاون شامل معاون خدمات فنی و معاون اداری بود اداره می شد.
یادآوری: اخیرا در سازمان کتابخانه تغییرات اساسی رخ داده است که در پایان مقاله به شرح آن خواهیم پرداخت.
نقش واقفان در گسترش کتابخانه
کارنامه پیدایش این کتابخانه و پایداری آن در توالی اعصار، انگیزه معنوی و اعتقاد ایمانی و شوق فرهنگ دوستی کسانی است که با پاکی طینت از سر اخلاص و ایثار در سرزمین دل و اندیشه همنوعان خویش درخت دانش و بینش کاشته اند. نام یکایک این بزرگواران همراه تاریخ وقف آثار مکتوب و نفایس هدیه شده در فهرستهای کتابخانه ثبت شده و نگهداری می شود که مشتاقان می توانند جهت اطلاع بیشتر به کتابخانه های مرکزی مراجعه فرمایند.
امر خرید کتاب
از دیر زمان برای کتابخانه به روشهای مختلف اهدا، وقف، خرید، کتاب تهیه می شده است ولی آغاز آن روشن نیست این امر تا حدودی به سازمان کتابخانه نیز مربوط می شود. گفته شد که از سازمان کتابخانه در دوران پیش از صفویه اطلاعی در دست نیست. در دوره صفویه که حیات و رونق مجدد آن پس از هجوم ازبکها است یقینا اکتفا به همان کتب تقدیمی نمی شده و اگر برای کتابخانه کتاب خریداری نمی گردیده دست کم نساخان و وراقان و مصححانی بوده اند که نسخه های کتابها را از خارج به دست می آورده اند و برای کتابخانه نسخه برداری و نسخه ها را مقابله و تصحیح می کرده اند و بدین ترتیب برای کتابخانه کتاب تهیه می شده که متاسفانه جزئیات آن روشن نیست. در دوره افشاریه شخصی به نام ملا محمد رضی وظیفه مصححی را عهده دار بوده است.
از هنگام پیدایش چاپ در ایران به تناسب اوضاع و احوال مالی و زمانی برای توسعه کتابخانه از عواید موقوفات به طور مرتب کتاب خریداری می شده است و این امر پس از انقلاب اسلامی شتابی ده چندان یافته است. با نگاهی گذرا بر بودجه کتابخانه در سال 1346، و1357 و 1372 موضوع کاملا روشن می شود.
خط مشی کتابخانه در طرحهای اجرایی جدید آن است که امر خرید کتاب را از نظر گزینش و کیفیت عناوین و موضوعات و مطابق با معیارهای روز منطبق سازد. زیرا تاکنون در این امر کمیت بر کیفیت چیره بوده است.
فهرست کتابخانه
کتابخانه آستان قدس اولین کتابخانه ای است که در ایران موفق به نشر فهرست کتب خود شد از اواخر قرن 13 قمری فهرستهایی با اسلوبهای متفاوت تدوین شده است. اولین فهرستی که نشر یافت در دوره نیابت میرزا سعیدخان انصاری تدوین و در جلد دوم مطلع الشمس چاپ شد. دومین فهرست به دستور محمد ولی خان اسدی در 1305 شمسی نشر یافت و جلد چهارم در 1325 و جلد پنجم در1329 به چاپ رسید. در زمان تولیت محمد مهران جلد ششم چاپ شد و این کار تاکنون ادامه یافته است و اکنون مجلدان فهرست کتب خطی آستان قدس بالغ بر13 جلد می باشد.
قدیمترین کتابها در کتابخانه آستان قدس رضوی
1 - از نظر وقف کهنترین کتاب عبارت است از قسمتی از تفسیر فارسی با عنوان «روض الجنان و روح الجنان معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی » که در سال 849 نوشته شده و در سال 861 شیخ جلال الدین ابوسعید نامی آن را وقف کرده است. به طوری که او در وقفنامه می گوید در آن زمان کتابخانه همه رقم کتاب داشته به غیر از کتب تفسیر. بدین سبب او این کتاب تفسیری را وقف آستان مقدس رضوی کرده است. شماره این کتاب در کتابخانه 132 در موضوع تفسیر می باشد.
2 - از نظر تاریخ تحریر، شرح دیوان تمیم بن مقبل از شعرای مخضرم متوفی (حدود37ق) تاریخ کتابت صفر 380 ق، کاتب علی بن ابیطالب العباس بن محمدبن احمدبن جعفربن محمدبن الامام زیدبن علی بن الحسین علی بن ابیطالب به شماره 11971 ادبیات عرب می باشد. (ص 71 گنج هزارساله).
3 - از نظر تالیف، ترجمه منطق ارسطو است که از عبدالله بن المقفع یا پسرش محمد است.
4 - قدیمترین قرآن، پس از قرآنهای منسوب به امامان علیهم السلام قرآن وقفی ابوالقاسم علی بن سیمجور به شماره 3004 مورخ 383 ق می باشد.
قرآن های وقفی در کتابخانه آستان قدس
در این کتابخانه حدود یازده هزار نسخه قرآن خطی و جزوات وقفی وجود دارد که بعضی از آنها از نفایس و عجایب عالم هنر است. این قرآنها همگی فهرست و مرمت شده و در جایگاه مخصوص گنجینه قرآن نگهداری و حفاظت می شوند. آغاز تاریخ وقف قرآنهای منسوب به امامان معصوم علیهم السلام به زمان شاه عباس اول برمی گردد شناسنامه یکی از قدیمترین قرآن های وقفی این کتابخانه که بیش از هزار سال از تاریخ وقفش می گذرد چنین است:
«قرآن شماره 96 - جزء13 - از آغاز آیه 53 یوسف تا پایان سوره ابراهیم ».
خط کوفی دوره تکامل - با اعراب و اعجام و شد و مد و تنوین، نشانها: ترنج زرین، سر سوره ها تاج نشان، اسامی سوره به زر تحریردار، هر صفحه چهار سطر، اندازه سطر 5/5×3/4 ، 142 ورق به قطع 7/10×8/7 جلد چرمی نوساز - واقف: ابوالقاسم منصوربن محمدبن کثیر، تاریخ وقف:393 ه . ق.
نسخه های نفیس
برای تعیین نفایس انجام یک تحقیقات تطبیقی وسیع در سراسر کتابخانه های شرقی و کهن لازم است. اما چند کتاب که به نظر می رسد از نفایس منحصر به فرد باشد عبارت است از:
1 - اخبارالبلدان ابن فقیه (ج 3 - ریاضی 2) 2 - در الفرید و بیت النفید3 - شرح دیوان ابن مقبل.
بخش مخطوطات و نفایس کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی با کمیت و کیفیت بسیار بالای خود موجب آن شده است که این کتابخانه یکی از عظیمترین گنجینه های فرهنگی جهان اسلام به شمار رود. خوشبختانه این گنجینه در پرتو عنایات امام هشتم علیه السلام و نهضت اسلامی ایران روزبروز درخشانتر و گسترده تر می گردد.
انتشارات کتابخانه
از سال 1305 تا سال 1350 شمسی فهرستهای چاپی و خطی منتشر شده هشت جلد و دیگر کتب نشر یافته پنج جلد بوده است. در طول 45 سال 12 عنوان کتاب از سوی کتابخانه چاپ شده است.
شیوه های طبقه بندی در کتابخانه
قبلا کتابهای این کتابخانه به روش موضوعی سنتی طبقه بندی شده بودند. در سال 1297 قمری تعداد موضوعات حدود 15 موضوع بوده است. تغییر سیستم طبقه بندی کتاب از سنتی به نظام علمی در سال 1358 به هیات امنای کتابخانه پیشنهاد گردید و مورد تصویب قرار گرفت و از همان سال اجرا گردید. و اکنون کتابهای مخزن دارای دو نوع آرایش هستند: دیویی و سنتی که بتدریج تلاش می شود روش سنتی به طور کامل در روش دیویی ادغام و حل گردد و همه کتابها به طور یکسان با روش دیویی طبقه بندی شوند.
روش اداره و سازمان کتابخانه
از متصدیان کتابخانه (خازن الکتب) و طرز سازمان آن در دوره های گذشته چندان اطلاعی در دست نیست.
آنچه که منصوص است به نقل از کتاب ریاض العلماء، در دوره صفویه به فرمان حکومتی شخصی به نام «دوست محمد حسینی استرآبادی » متصدی امور کتابخانه شده و سپس اعقاب وی تا سال 1130ق عهده دار این مقام بوده اند و از آن به بعد همیشه این کتابخانه تحت نظارت شخصی از طبقه علما و فضلا اداره می شده است.
بنا به گواهی طومار عادلشاهی در دوره افشاریه تعدادی در کتابخانه مشغول به کار بوده اند که نامشان در آن طومار ذکر شده است از سال 1332 قمری تا سال 1384 به مدت 52 سال آقای اوکتایی رئیس کتابخانه بوده است. از آن به بعد کتابخانه به تناسب زمان دارای سازماندهی منظمی بوده و کارکنانی به وظیفه فراشی، نقاشی، تذهیب، صحافی، نساخی، کتابداری و غیره اشتغال داشته اند.
پیش از این به نمودار سازمانی کتابخانه در سال 1357 اشاره شد و در این جا لازم است که به نمودار سازمانی آن از سال 1358 تا 1372 شمسی نیز اشاره شود. (ر.ک. به نمودار پایان مقاله).
کتابخانه آستان قدس پس از پیروزی انقلاب اسلامی
الف: ساختمان جدید کتابخانه مرکزی
چنانچه گذشت آخرین بار در سال 1356 کتابخانه به محل قبلی آن در ساختمان متصل به صحن موزه منتقل شد که طبقه اول «همکف » آن به موزه اختصاص داشت و طبقات بالا در اختیار کتابخانه بود و تالار مطالعه باز آقایان و سمت بانوان در جنب موزه قرار داشت.
این ساختمان گنجایش موزه و کتابخانه را نداشت، علاوه بر این که بعد از انقلاب تعداد کتب خطی و چاپی چند برابر شده و مراجعان و مطالعه کنندگان هم بسیار زیاد شده بودند این ساختمان جوابگوی نیازها نبود. بدین سبب تولیت عظمای آستان قدس به فکر ساختن بنایی بزرگ که جوابگوی نیازهای مراجعان از سراسر جهان باشد افتادند.
پس از مطالعات لازم طرحی تهیه شد و در زمینهای مخروبه فلکه بزرگ آستان قدس در بخش شمالی اماکن متبرکه اقدام به احداث بنا گردید این ساختمان بزرگ و مجلل که یکی از شاهکارهای معماری و تلفیقی از معماری سنتی و جدید می باشد، از نیمه دوم سال 1373 شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت و در سالروز میلاد مسعود امام هشتم علیه السلام در تاریخ 22/1/1374 طی مراسم باشکوهی با حضور ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران و جمع کثیری از شخصیت های بلندپایه سیاسی و فرهنگی و پژوهشگران و کتابداران گشایش یافت.
مهندس رضا دیشیدی طراح وناظر اجرایی این ساختمان عظیم درباره آن چنین گفته است:
اجرای طرح بنای این ساختمان پس از تصویب در سال 1360 در بحبوحه جنگ تحمیلی عراق علیه ایران شروع شد.
با توجه به رشد و توسعه فزاینده فرهنگی کشور و مرکزیت آستان قدس بخصوص در ناحیه شرق و کثرت مراجعان و نیازهای فراوان آنان از نظر رفاهی و خدماتی ما درصدد جایی بودیم که پاسخگوی همه نیازهای پژوهشگران و مراجعان باشد ساختمان جدید کتابخانه در سه طبقه طراحی شده، یک طبقه در زیرزمین و دو طبقه در بالا، بخاطر رعایت ارتفاع گنبد و گلدسته ها امکان ساختن بیش از دو طبقه فوقانی نبود. طبقه زیرزمین که یازده هزار مترمربع زیربنا دارد با ارتفاع پنج متر ساخته شده است.
در این طبقه سالن مطالعه نشریات ادواری بانوان و آقایان، سالن قرائت قفسه باز برای آقایان و بانوان و کودکان که هر کدام سالن جداگانه ای دارند، سالن سمعی و بصری برای بانوان، سالن سمعی و بصری برای آقایان و سالن سمعی و بصری برای کودکان، سالن نمایشگاههای دایمی برای واقفین و مرقعات و مرکز اسناد و مطبوعات و یک سالن چایخوری جای گرفته است. در این ساختمان جایی به نام قلعه کتاب ساخته شده که بسیار محکم و استوار است. در این قسمت که در حقیقت یک مخزن بزرگ کتاب می باشد کتب خطی نفیس و نسخه های گرانبها و ممتاز که از نظر هنری و موضوعی حائز اهمیت می باشند نگهداری خواهد شد تا در هنگام جنگ و بمباران و حوادث شدید طبیعی احتمالی کتابها مصون بمانند و گزندی به آنها نرسد.
طبقه همکف که زیربنای آن حدود نه هزار و پانصد متر مربع می باشد به ارتفاع چهارمتر و نیم شامل سالن قرائت عمومی برای آقایان و قرائت عمومی برای بانوان و سالن کتب مرجع برای آقایان و بانوان، سالن گردش کتاب، برگه دانها، قسمتهای اداری، نمازخانه و قسمتهایی برای نشر کتاب و یک سالن بزرگ سخنرانی به عرض و طول 42 متر همراه با سالن انتظار و یک فروشگاه کتاب در حاشیه راست بالا خیابان می باشد.
طبقه فوقانی بازیربنای چهارهزار و پانصدمتر مربع به ارتفاع سه متر شامل قسمتهای زیر است: مخزن کتب خطی و چاپی بطور جداگانه، گنجینه قرآن، سالن برای محققان و مطالعه کنندگان کتب خطی، امور هنری، خطاطی، تذهیب، فیلمتک، صحافی، قرنطینه کتاب، مخزن ویژه و مکانی برای محققان و نویسندگان که از کتب چاپی استفاده می کنند. این ساختمان جمعا 26000 متر مربع زیربنا دارد و مجهز به سیستم آتش نشانی، سیستم تلویزیونهای مدار بسته، آسانسورهای کتاب و سیستم ترجمه همزمان می باشد.
کتابخانه مبارکه آستان قدس پس از انقلاب شاهد تحولات چشمگیری بوده است. این کتابخانه اکنون با روشهای جدید و معمول در کتابخانه های بزرگ جهان فعالیت می کند. اینک این مرکز به نام «اداره کل کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی » نامگذاری شده و علت آن این است که پس از انقلاب این درخت تناور در جای جای مشهد و سراسر کشور شاخه کشانده و ریشه دوانده است.
از سال 58 تاکنون بر تعداد کتابهای خطی و چاپی بسیار افزوده شده و کار فهرست نگاری به روش استاندارد دیویی، بسرعت ادامه دارد و از سال 1373 کار کامپیوتری کردن کتابخانه نیز شروع شده است.
ماکت ساختمان جدید کتابخانه مرکزی - نمای جنوب غربی که به وسیله فرزند تولیت محترم، جناب آقای مصطفی واعظ طبسی تهیه شده است.
بنابراین، به برکت تلاشهای جمعی خدمتگزاران مخلص امور فرهنگی آستان قدس، امور کتابداری روال طبیعی خود را یافته است و نگهداری نسخه های خطی و نفایس و اسناد و کتابها و مطبوعات و سایر نوشته ها به روشهای علمی پیشرفته انجام می پذیرد و اصول و ضوابط مربوط به کتابخانه ها و کتابداری به نحو احسن تدوین و اجرا می شود.
در این جا به بخشی از کارهایی که پس از انقلاب انجام گرفته اشاره می شود:
1 - کتابخانه دارای اساسنامه ای است که براساس آن حدود و وظایف مسؤولان و کارمندان کتابخانه روشن شده و هر کس طبق مقررات اساسنامه انجام وظیفه می کند. این اساسنامه در9 ماده و دو تبصره در تاریخ 30/11/1361 تصویب شده و بعد در سال 1363 تکمله ای هم بر آن افزوده شده است.
2 - به منظور تدوین نظام علمی کتابداری که قبلا در آستان قدس وجود نداشت، پس از انقلاب کلاس کتابداری تخصصی در دو سطح فوق دیپلم و کارشناسی ارشد کتابداری دارای دو گرایش اطلاع رسانی و نسخه شناسی تشکیل شده و اکنون پس از به پایان رسیدن دوره کاردانی، دوره کارشناسی ارشد ادامه دارد.
3 - کتابخانه دارای هیات امنایی بوده که فعلا جانشین آن شورای مشاوران می باشد.
4 - فعالیتهای فراوانی در دوره تصدی جناب آقای شاکری انجام شده که علاوه بر آنچه در پی خواهد آمد ذکر این موارد نیز لازم است: تصویب طرح گسترش خدمات کتابخانه ای در سطح مساجد شهر مشهد; اعزام کتابشناس برای تحقیق و تهیه فهرست از چند کتابخانه معتبر اسلامی به خارج از کشور; انتشار فصلنامه گزیده مندرجات مجلات; اعزام دو تن از همکاران به آرشیو ملی هند; و شرکت در آموزش آسیب شناسی و آفت زدایی کتب و اسناد خطی در فرانسه.
5 - روش طبقه بندی دیویی تلفیقی از سال 1358 جایگزین روش رده بندی سنتی شده است.
6 - مرکز اسناد علمی و فرهنگی; در این بخش فهرست اسناد تاریخی موجود در آستان قدس جمع آوری شده با 32 عنوان طبقه بندی و نگهداری می گردد.
7 - از کارهای مهم و معمول در کتابخانه ترمیم کتابهای قدیمی است. برای این کار بخشی به نام «آسیب شناسی کتابخانه » به وجود آمده است. پیش از انقلاب اقدام شایسته ای جهت آفت زدایی و حفظ و نگهداری نفایس انجام نمی گرفت. متصدیان کتابخانه برای انجام این کار دست به کار شدند و گامهای بلندی تاکنون برداشته شده است. بطوری که از نظر تجهیزات پیشرفته و کیفیت، کار این بخش در ایران بی نظیر است.
8 - تاسیس بخش السنه خارجی; هم اکنون این بخش دارای سی هزار کتاب به 40 زبان رایج می باشد.
9 - مرکز بررسی وقفنامه ها یکی از واحدهایی است که پس از انقلاب اسلامی تاسیس شده است. گروهی درباره وقفنامه ها و اسناد تحقیق می کنند تا خصوصیات هر یک روشن شود و نظر واقفان معلوم گردد. یادآوری می شود که، وقفنامه های آستان قدس خود یک تاریخ مستند هزار ساله دارد و از نظر فقهی، ادبی، تاریخی و جغرافیایی قابل تامل و توجه می باشد.
10 - بخش امور هنری; در این بخش کارهای هنری و تزئینی انجام می پذیرد. مخزن نفایس آستان قدس نیاز به بازسازی بعضی از نسخه های نفیس دارد که نیازمند مراقبت بیشتری می باشد. در این جا هنرمندان به کارهای هنری می پردازند و اگر کتابی یا سندی از نظر هنری آسیب دیده باشد آن را مرمت می کنند.
11 - کتابخانه های وابسته; آستان قدس در تعدادی از شهرستانها و در خود مشهد کتابخانه هایی تاسیس کرده و یا دیگران آن را تاسیس کرده و به آستان قدس رضوی وقف کرده اند و این کتابخانه مدیریت آنها را پذیرفته است و بخشی مستقل برای اداره آنها در نظر گرفته و به امور آن کتابخانه ها رسیدگی می کند.
نام شش کتابخانه داخل شهر مشهد بدین ترتیب است:
1 - کتابخانه مسجد الرضا 2 - گوهرشاد 3 - شیخ مجتبی قزوینی 4 - خواجه ربیع «امام رضا» 5 - شیخ هاشم قزوینی 6 - کتابخانه امام صادق.
و اسامی کتابخانه های کشوری «خارج از استان » بدین قرار است:
1 - ملک تهران 2 - مروج یزد 3 - وزیری یزد 4 - هرندی کرمان 5 - مرتضوی رفسنجان 6 - و کتابخانه بروجرد.
12 - کتابخانه برای محققان و مولفان و نویسندگان اتاقی مخصوص درنظر گرفته تا با آرامش خاطر در آنجا به تحقیق و بررسی در موضوعات موردنظر خود بپردازند.
13 - ادامه چاپ فهرست نسخه های خطی کتابخانه آستان قدس که اکنون بالغ بر13 جلد شده است.
14 - تهیه فهرست روزنامه ها و مجلات موجود در آرشیو مطبوعات.
15 - تجدیدنظر و اصلاح فهرست نگاری کتب خطی.
16 - تشکیل شورای نفایس در سال 1365 که ناظر بر اجرای چاپ و انتشار نفایس کتابخانه به وسیله بنیاد پژوهشهای اسلامی می باشد.
17 - تشکیل شورای خرید و انتخاب کتاب که براساس اصول و ضوابط معینی موجب بهگزینی در امر گزینش کتاب می شوند.
البته با توجه به آن که منابع تهیه کتاب از چند جهت است «وقف، اهدا و خریداری از ناشران معتبر و خریداری کتابخانه های شخصی; و از طرفی حدود ده سال «پیش از انقلاب » امر خرید کتاب متوقف بوده است، ناهمگونی گسترده ای در عناوین کتب این کتابخانه به چشم می خورد که مدیریت جدید در اندیشه برطرف کردن این اشکال مهم می باشد.
18 - باز شدن تالار مطالعه و قفسه باز برای آقایان و بانوان به طور جداگانه در دو قسمت مجزا.
19 - تغییر سیستم سازمانی اداره کتابخانه از سال 1372; قبلا ریاست کتابخانه دو معاون داشت که کلیه امور فنی و اداری را زیر نظر داشتند اما اکنون با توجه به تغییر نام کتابخانه به «اداره کل » پنج اداره بطور هماهنگ رئیس کل کتابخانه را در امر پیشبرد اهداف بلند این مرکز یاری می رسانند.
در سازمان جدید کتابخانه نیز تصمیمات مهمی برای ارتقای کیفی کتابخانه گرفته شده که در مدت کوتاهی به مرحله بهره برداری رسید.
برخی از این اقدامات عبارت است از:
(1) تشکیل بخش سمعی و بصری کتابخانه. (2) تشکیل تالارهای کودکان (3) تشکیل بخش پژوهش و برنامه ریزی (4) اجرای طرح وسیع کامپیوتری کردن کلیه خدمات کتابداری که هم اکنون بسرعت در حال اجرا است.
(5) تشکیل بخش روابط عمومی به منظور تنظیم و توسعه ارتباطات اداره کل با کلیه مراکز تحقیقاتی و کتابخانه ها و انتشارات و نمایشگاهها در داخل و خارج کشور.
(6) مبادله میکروفیلم با کتابخانه های معتبر اسلامی در سراسر جهان.
به دلیل طولانی شدن گفتار در پایان و پیش از ارائه جدولهای آماری مربوط به کلیه کتابخانه های زیر پوشش اداره کل کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، بطور خلاصه به بخشهای مختلف کتابخانه مرکزی اشاره می شود.
الف - ریاست محترم کل کتابخانه: جناب آقای دکتر حاج سید علی اردلان جوان، که از نیمه دوم سال 1372 تاکنون در این قسمت مشغول خدمتگزاری به آستان مقدس رضوی هستند. ایشان قبلا در سمت ریاست موزه های آستان قدس انجام وظیفه می نمودند.
ب - اداره های پنجگانه ای که زیر نظر این اداره کل انجام وظیفه می نمایند عبارتند از:
1 - اداره خدمات کتابداری شامل (1) بخش فهرست نویسی (2) بخش آماده سازی (3)بخش اطلاع رسانی و خدمات ماشینی (4) بخش پژوهش و برنامه ریزی.
2 - اداره کتابخانه عمومی شامل (1) مخزن کتب چاپی که ارائه خدمات در آن با استفاده از کامپیوتر و پیشرفته ترین تجهیزات کتابرسانی و با نظارت کارشناسان کتابداری صورت می گیرد. (2) تالار مطالعه باز آقایان (3) تالار مطالعه باز بانوان (4) تالار مطالعه کودکان و نوجوانان (5) تالار مطالعه روزنامه و مجلات (6) گردش کتاب (امانات) (7) تالار محققان آقایان و بانوان بصورت جداگانه (8) تالار سمعی وبصری آقایان و بانوان بصورت مجزا.
تذکر: یکی از بخشهای طراحی شده که هنوز در نمودار سازمانی قرار نگرفته و جامه عمل نپوشیده کتابخانه سیار است.
3 - اداره اسناد و مخطوطات شامل (1) بخش مخطوطات (2) بخش آرشیو مطبوعات و اسناد (3) بخش فیلمتک (خدمات عکس و میکروفیلم)، (4) بخش آرایش های کتاب (امور هنری کتاب) (5) بخش حفاظت و مرمت کتب و اسناد.
4 - اداره امور عمومی شامل (1) دبیرخانه، (2) بخش حسابداری و کارپردازی - پرسنلی (3) بخش تالار اجتماعات (4) بخش خدمات حفاظت و ایمنی (5) بخش تاسیسات و نگهداری ساختمان.
5 - اداره کتابخانه های وابسته که سرپرستی و اداره شش کتابخانه در سطح شهر مشهد و شش کتابخانه در خارج از استان خراسان را عهده دار است که به مشخصات همه این کتابخانه ها قبلا اشاره شد.
- ضمنا بخش روابط عمومی بطور مستقل زیر نظر رئیس کل محترم کتابخانه عهده دار برقراری ارتباطات کتابخانه در داخل و خارج از کشور و معرفی سیمای بی نظیر کتابخانه به همه فرهنگدوستان جهان است.
خلاصه آن که کتابخانه آستان قدس رضوی یکی از عظیمترین گنجینه های فرهنگی جهان اسلام، سرانجام پس از پیمودن راهی طولانی در مسیر تاریخ ده قرن گذشته در پرتو انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی قدس سره از بند ستم رهایی یافت و به آغوش امت قهرمان بازگشت و در این عصر به زعامت حضرت آیة الله خامنه ای و تلاش خستگی ناپذیر تولیت عظمای آستان قدس رضوی در پرتو خورشید بی غروب ولایت ثامن الحجج امام رضا علیه آلاف التحیة والثناء راهی درخشان را در گشودن درهای دانش و سعادت آغاز کرده است.
امید است بزودی این کتابخانه به صورت یکی از مهمترین مراکز اطلاع رسانی در جهان اسلام درآید. ان شاءالله.
از خداوند متعال توفیق و توانمندی و سلامتی همه خدمتگزاران آستان قدس رضوی بویژه حضرت حجة الاسلام والمسلمین واعظ طبسی را خواستاریم.
