(10-38 ق)
تاریخ وفرهنگ اسلامی
بنیاد پژوهشهای اسلامی، گروه تراجم و انساب
مقدّمه
پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله دسته بندیهای سیاسی خاص بین صحابه صورت گرفت. برخی صحابه مانند عمار یاسر، مقداد، ابوذر و... قائل به امامت و خلافت حضرت علی علیه السلام بودند، ولی گروهی دیگر با نادیده گرفتن سفارش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حجة الوداع، خلافت را که حقّ مسلم حضرت علی علیه السلام بود، غصب کردند.
یاران امام علی علیه السلام در طول بیست و پنج سال حاکمیت خلفای سه گانه بر اعتقاد خود مبنی بر امامت و فضیلت علی علیه السلام تأکید کرده، در دوره عثمان به افشاگری علیه وی پرداختند. در این بین نقش اشخاصی چون ابوذر غفاری، عمار یاسر، مالک اشتر و محمد بن ابی بکر انکارناپذیر است. در این میان، سرگذشت محمّد بن ابی بکر به واسطه مسائلی همچون اتهام شرکت در قتل عثمان و نقش فعال او در تحولات دوره خلافت امام علی علیه السلام جای تأمل و تحقیق دارد؛ زیرا گر چه وی در دوره حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله و دو خلیفه نخستین سن و سال چندانی نداشت، ولی در دوره خلافت عثمان جوانی بالغ بود که موضع مخالف وی علیه خلیفه کاملاً آشکار بود. در دوره خلافت امام علی علیه السلام نیز از شخصیتهای فعال سیاسی به شمار می آمد، اما نقش و اقدامات وی، شاید به دلیل نسبتش با ابوبکر و مسائل دیگر کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
تبیین نقش محمد بن ابی بکر در جریان قتل عثمان، موضع گیریهایش در مقابله با ناکثین جنگ جمل و معاویه، عزلت نشینان عثمانی، امارت او در مصر و شهادتش از مسائلی است که در این نوشتار بدانها پرداخته می شود.
تولد و تربیت
محمد بن عبد اللّه (1) بن عثمان بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مُرة از قبیله بنی تمیم قریش، ملقب به «عابد قریش»(2) در بیست و پنجم ذی الحجه سال دهم هجرت در حجه الوداع پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسیر حرکت کاروان حج از مدینه به مکه در مکانی به نام «بیدا»(3) و به نقلی «ذی الحلیفه» یا «شجره»(4) چشم به جهان گشود. حضرت محمد صلی الله علیه و آله چندی قبل از تولد، نوید ولادتش را به عایشه داده بود(5) و پس از تولد، بر وی اسم گذاشت(6).
پدر محمد عبد اللّه (ابوبکر)، از بزرگان صحابه پیامبر و نخستین خلیفه، هنگامی که درگذشت، محمد دو سال و چند ماه بیشتر نداشت. مادرش اسماء بنت عمیس از زنان بزرگ صدر اسلام است. وی ابتدا همسر جعفر بن ابی طالب بود، ولی پس از شهادت جعفر، با ابوبکر ازدواج کرد و ثمره این ازدواج محمد بن ابی بکر بود. اسماء پس از فوت ابوبکر به ازدواج حضرت علی علیه السلام درآمد(7).
محمد بن ابی بکر در خانه حضرت علی علیه السلام پرورش و رشد یافت. فقه و معارف و اندیشه هایش برگرفته از تعالیم ناب امام علی علیه السلام بود و برای هیچ کس حتی پدرش ابوبکر فضیلت علی علیه السلام را قائل نبود(8). حضرت علی علیه السلام نیز او را دوست می داشت و وی را «فرزند خود از صلب ابی بکر» می شمرد(9). در نهج البلاغه به نقل از آن حضرت آمده است:
«او [محمد] دوست من بود و چون فرزندم او را پرورش داده بودم»(10).
فضایل و عقاید
بیشتر منابع تاریخ صدر اسلام به صداقت، دیانت و نجابت محمد بن ابی بکر اذعان دارند. او یکی از پنج نفر خواص حضرت علی علیه السلام بود(11). او معتقد بود که خلفای پیشین حق علی علیه السلام را در به دست گرفتن خلافت مسلمانان پایمال کرده اند، در حالی که کسی سزاوارتر از آن حضرت برای احراز مقام خلافت نیست(12).
از امام صادق علیه السلام نقل شده است هنگامی که محمد بن ابی بکر می خواست با حضرت علی علیه السلام بیعت کند به آن حضرت اظهار داشت:
«گواهی می دهم که تو امامی هستی که اطاعت تو واجب است و پدر من در آتش می باشد»(13).
مقام و منزلت محمد بن ابی بکر نزد امام علی علیه السلام با مقام و منزلت ابوذر غفاری نزد رسول خدا علیه السلام قابل مقایسه است و او از حواریون امام علیه السلام به شمار می آمد(14).
احادیثی در منزلت محمد بن ابی بکر از ائمه اطهار علیهم السلام نقل شده است؛ از جمله:
«عمار یاسر و محمد بن ابی بکر هرگز به گناه کردن و عصیان در پیشگاه پروردگار راضی نمی شدند». «محمد بن ابی بکر در مقابل بیزاری جستن از پدرش ابوبکر با امام علی علیه السلام بیعت کرد». «محمد بن ابی بکر در مقابل بیزاری جستن از عمر (خلیفه دوم) با امام علی علیه السلام بیعت کرد». «[محمد] اگر چه از اهل بیت علیهم السلام نبود، ولی به مانند آنها نجیب بود و میان خانواده خویش از همه پاک تر و نجیب تر بود(15)».
حضرت علی علیه السلام نیز به خوبی محمّد بن ابی بکر را می شناخت و از فضایل و روحیات او آگاهی داشت، چنان که روزی فرمود:
«... به خدا سوگند از آن زمان که او را شناخته بودم همواره در انتظار قضای الهی و چشم به راه پاداش الهی بود. او کج تابیهای فاجران را دشمن بود و نرمی و وقار مؤمنان را دوست داشت...»(16).
محمد بن ابی بکر انسانی با ایمان و وظیفه شناس بود که تکالیفش را به درستی انجام می داد. حضرت علی علیه السلام پس از شهادت او در مصر در این خصوص گفت:
«خدا محمد را بیامرزد که هر چه توانست کوشید و تکلیف خویش را انجام داد»(17).
او شخصی لایق و کاردان نیز بود. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:
«او از تباهی عقل یا دین شکست نخورد»(18).
محمد بن ابی بکر همواره خیرخواه مردم بود و از کسی جز ذات احدیت توفیق در کارها را نمی خواست و معتقد بود که باید تنها بر خدا توکل کرد. او شخصی انتقادپذیر بود و به مردم سفارش می کرد که چنانچه عملی از وی خلاف حق سر زند به وی تذکر دهند(19).
او معتقد بود خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را امین بر وحی و فرمان خویش آفریده که کتب پیامبران قبل از خویش را تصدیق کند و راهنمای شرایع باشد. او علی علیه السلام را نخستین شخصی می دانست که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آورد و در مراحل مختلف به یاری پیامبر شتافت و از جان خویش مایه گذاشت. در همان حال معاویه و بنی سفیان را مردمی غاصب می دانست که با دروغ و ریا و زر و زور به جنگ اسلام شتافته اند. وی جنگ در مقابل معاویه را جنگ در راه خدا و برای پیشبرد دین خدا می دانست. او در خصوص خلفای سه گانه نیز معتقد بود که آنان حق امام علی علیه السلام را در احراز حکومت زیر پا گذاشته اند و درباره عثمان معتقد بود او از احکام خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله عدول کرده است(20).
فعالیتهای سیاسی
آغاز حضور محمد بن ابی بکر در صحنه فعالیتهای سیاسی و نظامی در عَهد خلافت عثمان بود، اما برخی نویسندگان غربی از جمله کایتانی(21)، محمد بن ابی بکر را در زمره توطئه گران علیه قتل عمر، خلیفه دوم آورده اند(22). این نظریه به چند دلیل کاملاً مردود است:
1 منابع و مآخذ نخستین تاریخ صدر اسلام هیچ یک به این مطلب اشاره ای نکرده اند.
2 «کایتانی» امام علی علیه السلام را در این توطئه دخیل می داند که این امر کاملاً مغایر با دیدگاههای آن حضرت است.
3 محمد بن ابی بکر به هنگام قتل عمر نوجوانی تقریبا سیزده ساله بود و نمی توانست در امور سیاسی دخالت خاصی داشته باشد.
محمد بن ابی بکر پس از طی دوره نوجوانی و رسیدن به سن بلوغ، به عنوان رزمنده در جنگهای دوره عثمان علیه غیر مسلمانان شرکت می کرد و مخالفتهای وی با عثمان نیز در یکی از همین جنگها که به جنگ «صواری»(23) معروف است شروع شد. در این جنگ، عثمان فرماندهی نیروی دریایی مسلمانان را به عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح داد، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله ریختن خون این فرد را مباح شمرده و او را از سرزمین حجاز تبعید و قرآن هم به کفر وی تصریح کرده بود(24).
محمد بر این اقدام عثمان و کنار گذاشته شدن صحابه راستین پیامبر صلی الله علیه و آله خرده می گرفت. در این میان، محمد بن حذیفه(25) نیز در مخالفت با عثمان با وی هم عقیده بود. در پی اقدامات آن دو در مخالفت با عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح و تشویق رزمندگان به سستی در جنگ، عبد اللّه نامه ای در شکایت از آن دو به عثمان نوشت. عثمان نیز در جواب به وی دستور داد که نباید به آنها آزاری برسد(26).
محمد بن ابی بکر در اواخر حکومت عثمان به دلایل گوناگونی مخالف او بود:
الف عمل نکردن به کتاب خدا(27)؛ چنان که در موضوع فرماندهی عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح بر سپاه مسلمانان و حکومتش بر مصر، عثمان را گنهکار می شمرد و می گفت: آنان که به آنچه خداوند نازل کرده داوری نمی کنند در زمره کافران و در آیات دیگر ستمکاران و فاسقان هستند(28).
ب عمل نکردن به حق(29) و رعایت نکردن عدالت در میان صحابه؛ زیرا عثمان بسیاری از اقوام خویش چون مروان بن حکم را بر مسند امور مهم قرار داده و صحابه بزرگ پیامبر را به کار نگرفته بود.
ج کنار نهادن سنن پیامبر صلی الله علیه و آله و دو خلیفه پیشین و بی تفاوتی نسبت به حکام و امرایی که در نقاط مختلف قلمرو اسلامی به دلخواه خود عمل می کردند؛ چنان که عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح در مصر و معاویه در شام خودسرانه حکم می دادند و محمد در ملاقات خود با عثمان از این افراد به شدت انتقاد کرد(30).
محمد بن ابی بکر در مدت چهل روز محاصره عثمان که از هفتم ذوالقعده تا هجدهم ذوالحجه سی و پنجم هجری به طول انجامید(31) از نزدیک امور را زیر نظر داشت و بر عقیده خود مبنی بر مخالفت با عثمان اصرار می ورزید. حتی پس از سخنرانی عثمان برای مخالفان و در دفاع از خویش، خواهرش عایشه که به قصد حج از مدینه خارج می شد، از محمد خواست که او را در سفر مکه همراهی کند، ولی وی از این کار سر باز زد(32). همچنین او به درخواست (خاله اش) لیلی بنت عمیس مبنی بر همراهی نکردن با محاصره کنندگان نیز وقعی ننهاد(33).
در خصوص قتل عثمان و نقش محمد بن ابی بکر نظریات مختلفی از سوی مورخان ذکر شده است. برخی معتقدند او با چند نفر دیگر بر عثمان وارد شد و نخستین ضربه را وی بر عثمان وارد آورد(34) و پس از آن «سوران بن حمران» و «عمرو بن حمق» ضربات نهایی را زده، وی را کشتند. نظریه دیگر معتقد است که محمد همراه سیزده نفر دیگر بر عثمان وارد شد و پس از اعتراض بر حکمرانانی که او بر مناطق مختلف گماشته بود، به یکی از آن سیزده نفر اشاره کرد که به عثمان حمله کند(35). اما نظریه سومی نیز هست که معتقد است اگر چه محمد بن ابی بکر در تحریک مردم علیه عثمان نقش داشته، در جریان محاصره او نیز به صورت فعال حاضر بود، ولی وی قاتل عثمان نیست، بلکه پس از بیرون رفتن محمد از نزد عثمان، قاتلان بر عثمان وارد شده، وی را به قتل رساندند(36).
دلایل چندی وجود دارد که محمد بن ابی بکر را از قتل عثمان تبرئه می کند:
1 سخن غلام اُم حبیبه همسر عثمان که اظهار کرده بود: عثمان پس از خروج محمّد بن ابی بکر از نزد وی کشته شد، سپس در حالی که محمد از موضوع آگاهی نداشت، از آن غلام پرسید که چه اتفاقی افتاده است(37).
2 سخن عثمان مبنی بر رفتار مناسب محمد با وی به هنگام محاصره؛ ظاهرا هنگامی که عثمان در خانه خود محبوس بود، شورشیان و از جمله طلحه اجازه خروج از خانه را به وی نمی دادند، ولی محمد دستور داد که وی را آزاد بگذارند(38).
3 بازجویی حضرت علی علیه السلام از محمّد بن ابی بکر؛ پس از قتل عثمان، امام علی علیه السلام از محمد در خصوص گفته های همسر عثمان مبنی بر دست داشتن او در قتل عثمان سؤال کرد، محمد گفت:
«بر او وارد شدم، او برایم از پدرم گفت. با او برخاستم و من توبه کننده به سوی خدا هستم. به خدا سوگند من او را نکشتم و به او چنگ نزدم»(39).
4 تأکید مورخان مختلف، چه از اهل سنت و چه شیعه، بر این نکته که محمد بن ابی بکر، عثمان را نکشت، بلکه در اثر سخنانی که بین آنها رد و بدل شد محمد شرمگین شده از خانه عثمان بیرون رفت(40).
برخورد با ناکثین جمل
محمد بن ابی بکر معتقد بود که ناکثین، خونخواهی عثمان را بهانه ای برای پیشبرد اهداف خویش قرار داده اند و در خصوص آنها می گفت:
«به خدا سوگند که کسی جز آنان قاتل عثمان نیست»(41).
پس از غارت بصره از سوی اصحاب جمل، حضرت علی علیه السلام به جنگ با آنان مصمم شد و از مدینه به سمت عراق حرکت کرد. امام علیه السلام از «ربذه» منزلی بین راه مکه تا کوفه هاشم بن عتبه را نزد ابو موسی اشعری والی کوفه فرستاد تا کوفیان را برای جنگ با ناکثین بسیج کند، ولی هنگامی که ابو موسی از این کار سر باز زد و وی را تهدید کرد، امام علی علیه السلام محمد بن ابی بکر و عبد اللّه بن عباس را به کوفه فرستاد(42) و طی نامه ای ابو موسی را از حکومت کوفه عزل نمود(43).
حضرت علی علیه السلام پس از اینکه خبر موثقی درباره موفقیت یا عدم موفقیت محمد بن ابی بکر و ابن عباس در جلب حمایت مردم کوفه دریافت نکرد، از «ذی قار» امام حسن علیه السلام و عمار یاسر را به کوفه گسیل کرد(44) که اینان سرانجام موفق شدند مردم را بسیج کرده به کمک آن حضرت بفرستند.
در آستانه جنگ جمل که نیروهای دو طرف آماده نبرد می شدند، امام علی علیه السلام محمد بن ابی بکر را به فرماندهی نیروی پیاده نظام انتخاب کرد. او در طول جنگ رشادتهای فراوانی از خود نشان داد و ثور بن عدی یکی از فرماندهان سپاه جمل را از پا درآورد(45).
او با هزیمت یافتگان جمل رفتار مناسبی در پیش گرفت، چنان که عبد اللّه بن زبیر را که از سران جمل بود و از میدان نبرد جان سالم به در برده بود، نزد حضرت علی علیه السلام شفاعت کرده وی را پیش عایشه برد(46). آن گاه به دستور آن حضرت عایشه را با احترام فراوان همراه چهل زن دیگر از زنان بصره به مکه و از آنجا به مدینه برد(47).
امارت مصر
مهم ترین منصبی که به محمد بن ابی بکر از طرف حضرت علی علیه السلام واگذار شد، حکومت مصر بود. در این باره بیشتر منابع بر این عقیده اند که او قبل از انتصاب مالک اشتر بر مصر، به حکومت آنجا فرستاده شد، ولی برخی منابع، که عمدتا منابع مصری هستند، عقیده دارند که مالک قبل از محمد به حکومت آنجا رسید. منابع مزبور عمدتا دچار اشتباه شده، سال انتصاب محمد بر امارت مصر را نیز 37 هجری دانسته(48)، و مدت حکومت او را پنج ماه ذکر کرده اند، در حالی که طبق منابع معتبر تاریخ اسلام، او در اول رمضان سال 36 هجری به حکومت مصر برگزیده شد(49). برخی منابع نیز فرستاده شدن مالک به مصر را بعد از شهادت محمد بن ابی بکر ذکر می کنند(50). اما با توجه به دلایل و شواهد موجود، حکومت مصر در ابتدای خلافت امام علی علیه السلام به قیس بن سعد بن عباده و پس از وی به محمد بن ابی بکر رسید و هنگامی که کار مصر بر محمد مشکل شد و عزلت نشینان عثمانی بر وی شوریدند، امام علی علیه السلام تصمیم گرفت مالک اشتر را بر مصر بگمارد. در پی این موضوع محمد از فرستاده شدن مالک نگران شد و امام علی علیه السلام نیز نامه ای در دلداری از وی نوشت(51).
طی حکمی که به دستور حضرت علی توسط عبد اللّه بن ابی رافع(52) در اول رمضان سال سی و شش هجری برای حکومت محمد بر مصر نوشته شد، امام علی علیه السلام او را به اجرای موارد زیر سفارش کرد:
1 تقوای الهی و ترس از خدا در آشکار و نهان.
2 نرمش بر مسلمانان، گذشت و انصاف بر مردم ستمدیده و احسان به آنان به اندازه توان.
3 خشونت با تبهکاران و سختگیری بر ستمکاران.
4 رعایت عدل و انصاف با اهل ذمه و پیروان ادیان دیگر.
5 یکپارچه ساختن مردم مصر زیر لوای اسلام حقیقی.
6 گردآوری مالیات طبق رسوم گذشته و دخل و تصرف نکردن در آن و تقسیم بیت المال به صورت عادلانه میان مردم(53).
در اینجا باید به این نکته اشاره شود که مصر در آن زمان به دلیل هم مرز بودن با شام، وجود عزلت نشینان عثمانی، حضور شیعیان امام علی علیه السلام و نیروهای مؤثر در قتل عثمان، وجود منابع اقتصادی و نیروی نظامی از اهمیّت خاصی برخوردار بود.
اکنون این سؤال پیش می آید که چرا حضرت علی علیه السلام محمد بن ابی بکر را که جوانی نوخاسته(54) بود به حکومت مصر گماشت؟ از لابلای تواریخ می توان دلایل ذیل را برای این انتخاب ذکر کرد:
1 حضرت علی علیه السلام هنگامی که محمد بن ابی بکر را بر مصر گماشت، اوضاع مصر آرام بود و معاویه و عمروعاص نیز ابتدا اقدامی برای تصرف آنجا انجام ندادند، ولی پس از فراغت از جنگ صفین و مسئله حکمیت، مهیای حمله به مصر شدند؛ چنان که عزلت نشینان عثمانی نیز ابتدا انگیزه جنگ و ستیز مسلحانه و فتنه انگیزی نداشتند و به گفته قیس بن سعد حاکم قبلی مصر، «مردمانی آرام»(55) بودند، ولی پس از جنگ صفین کار را بر محمد بن ابی بکر در مصر مشکل کردند.
2 خلوص نیت، دلیری، پارسایی و نجابت محمد بن ابی بکر عاملی دیگر در انتصاب وی بود، به طوری که حضرت علی علیه السلام درباره او فرمود:
«او را فرزندی خیرخواه و کارگزاری کوشا و شمشیری برنده و ستونی بازدارنده می شماریم»(56).
شایان یادآوری است که در حکومت حضرت علی علیه السلام بر خلاف دوره عثمان، زمامداری به مردانی که اهل دیانت، عفت و نجابت بودند واگذار گردید و بر اساس همین رویکرد زمامداران دوره عثمان تعویض شدند.
3 تمایل مصریان به محمد بن ابی بکر، به طوری که آنان نسبت به وی کمال محبت را داشته، ولایت او را بر خود از هر کس دیگری بهتر می دانستند. آنان در سال سی و پنج هجری، هنگامی که عثمان را محاصره کرده بودند، از وی خواستند محمد را به جای عبد اللّه بن ابی سرح بر مصر بگمارد(57).
4 ویژگیهای پسندیده اخلاقی، مردم داری و انتقادپذیری محمد عامل دیگر انتصاب وی بود، چنان که در سخنرانی خود برای مردم مصر به آنان حق داد که از وی انتقاد کنند و عیبش را به او اظهار دارند(58).
محمد بن ابی بکر و عزلت نشینان عثمانی
نخستین مسئله ای که محمد بن ابی بکر در مصر با آن روبه رو گردید، مشکل عزلت نشینان بود. آنان کسانی بودند که پس از قتل عثمان به خونخواهی وی و به منظور شراکت در غم کشته شدن او در «خربتا» یکی از مناطق مصر گرد آمده، گوشه گیری و عزلت پیشه کردند و از بیعت با حضرت علی علیه السلام سر باز زدند. ابتدا یزید بن حارث کنانی، فرماندهی آنها را بر عهده داشت، ولی پس از موضوع حکمیت، مسلمة بن مخلد انصاری و معاویة بن خدیج(59) نیز به آنان پیوسته، دو گروه مجزا از عزلت نشینان را تشکیل دادند.
عزلت نشینان در ظاهر مشکلی برای حکومت مرکزی محسوب نمی شدند، ولی حضرت علی علیه السلام با توجه به پیامدهای حرکت آنها معتقد بود که باید بیعت کنند، یا آماده جنگ شوند.
ظاهرا قیس بن سعد حاکم پیشین مصر معتقد به درگیر نشدن با آنها بود(60)، ولی محمد این روش را در پیش نگرفت، بلکه به تبعیت از دستور امام علی علیه السلام پس از یک ماه از ورودش به مصر نامه ای به عزلت نشینان نوشته از آنان خواست به فرمانش درآمده با او بیعت کنند، یا از مصر خارج شوند. آنان این پیشنهاد را نپذیرفته اظهار داشتند که: «در جنگ با ما عجله نکن»(61). محمد مدتی با آنان مدارا کرد تا جنگ صفین به اتمام رسید. آنها نیز ابتدا از رویارویی با محمد بیم داشتند و به واقع دارای رهبری نیرومند نبودند، ولی با پایان یافتن جنگ صفین و مسئله حکمیت و متشنج شدن اوضاع خلافت اسلامی جرئت مخالفت یافته، علم طغیان برافراشتند.
آنچه از قراین برمی آید، محمد در سال 37 هجری، در رویارویی با عزلت نشینان، ابتدا عمرو بن بدیل بن ورقاء خزاعی را به سوی آنان فرستاد که وی موفق شد تعداد زیادی از آنها را از بین برده، اموالشان را ضبط و گروهی را نیز زندانی کند(62). پس از آن، سپاهی به فرماندهی حارث بن جهمان جعفی برای مقابله با آنان فرستاد، که حارث شکست خورد و کشته شد. سپاه دیگر محمد به فرماندهی ابن مضاهم کلبی نیز شکست خورد و ابن مضاهم جان خود را از دست داد(63).
ظاهرا محمد بن ابی بکر پس از جنگهایی که با عزلت نشینان داشت، با درک این موضوع که قادر به از بین بردن فتنه آنان نیست با آنها قرارداد صلحی بست و آنان پذیرفتند که به فسطاط، مقر حکومت محمد وارد نشوند و پس از آن به سرزمینهای تحت حاکمیت معاویة بن ابی سفیان کوچ کرده، سرانجام به او پیوستند(64).
با پیچیده تر شدن وضعیت مصر و ناتوانی محمد در سرکوب عزلت نشینان و نیز خرده گیری برخی از مصریان که او را کم سن و سال می دانستند(65)، حضرت علی علیه السلام تصمیم گرفت فردی قدرتمندتر و با تجربه تر روانه این منطقه نماید. به همین خاطر مالک اشتر را از «نصیبین» مرکز حکومت وی فرا خوانده، راهی مصر کرد.
حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر در خصوص محمد بن ابی بکر طی نامه ای چنین نوشت:
«... من محمد بن ابی بکر را امارت مصر دادم. گروهی بر او خروج کرده اند، او جوانی نوخاسته است. نه در جنگها تجربه ای دارد و نه در دیگر کارها آزموده است. نزد من بیا بنگریم که چه انجام دهیم»(66).
اگر چه مالک پس از حرکت به سوی مصر در منطقه ای به نام «قلزم» توسط عوامل معاویه به شهادت رسید، اما محمد از اینکه امام شخص دیگری را به جای وی به حکومت مصر گماشته بود دلگیر شد. امام علی علیه السلام در جهت دلجویی از محمد به وی چنین نوشت:
«... به من خبر داده اند که از فرستادن اشتر به سوی محل فرمانداری ات، ناراحت شده ای، این کار را به دلیل کند شدن و سهل انگاری ات یا انتظار کوشش بیشتری از تو انجام نداده ام. اگر تورا از فرمانداری مصر عزل می کردم، فرماندار جایی قرار می دادم که اداره آنجا بر تو آسان تر و حکومت تو در آن سامان خوش تر است. همانا مردی را فرماندار مصر قرار دادم که نسبت به ما خیرخواه و به دشمنان ما سخت گیر و درهم کوبنده بود. خدا او را رحمت کند که ایام زندگی خود را کامل و مرگ خود را ملاقات کرد...»(67).
محمد بن ابی بکر در جواب امام علی علیه السلام اظهار کرد:
«... در میان مردم کسی نیست که با دشمن امیرالمؤمنین دشمن تر از من باشد و با دوستانش مهربان تر و دلسوزتر از من باشد. من بسیج نبرد کرده ام، مردم را امان داده ام، جز کسانی را که با ما سر جنگ دارند و مخالفت با ما را آشکار کرده اند. من پیرو امیرالمؤمنین هستم و نگهبان او...»(68).
آنچه از قراین و شواهد برمی آید، عزلت نشینان رابطه ای نزدیک با معاویه و حکومت شام داشته اند. در واقع این دو جبهه در یک موضوع نظر مشترکی داشتند: هر دو گروه مخالف حکومت حضرت علی علیه السلام بودند و محمد بن ابی بکر را قاتل عثمان می دانستند. بدین سان سران عزلت نشینان که عبارت بودند از معاویة بن حدیج و مسلمة بن مخلد هر دو در جنگ صفین در صف مخالفان امام علی علیه السلام قرار داشتند و به احتمال فراوان آنها از طرف معاویه مأموریت ایجاد اغتشاش و جذب نیروهای خونخواه عثمان را در مصر چندی قبل از جنگ مصر و فتح آنجا برعهده داشتند.
در آستانه یورش نیروهای شام به مصر، معاویة بن ابی سفیان نامه ای به سران عزلت نشینان مسلمة بن مخلد و معاویة بن حدیج برای پیوستن آنان به خود نوشت. او در نامه آنان را به علت موضعی که در خونخواهی عثمان در پیش گرفته بودند ستود و به آنها وعده داد که حقوقشان در سلطنت بنی امیه محفوظ خواهد بود(69). آنها نیز از معاویه خواستند هر چه زودتر نیروهایش را به کمک آنها بفرستد.
هنگامی که سپاه معاویه به فرماندهی عمرو عاص بر مصر حمله برد، نیرویی بالغ بر ده هزار نفر(70) از عزلت نشینان عثمانی به آنها پیوست و در جنگ نابرابری که روی داد، آنان عامل مؤثری در شکست محمد بن ابی بکر بودند. معاویة بن حدیج، در ظاهر به بهانه خونخواهی عثمان به سپاه شام پیوست، اما او در نهان به امید شرکت در حکومت آینده معاویة بن ابی سفیان با وی همکاری کرد و به همین دلیل در سال چهل و هفت هجری حکومت مصر از طرف معاویه به او واگذار گردید و این در واقع پاداش همکاری اش برای شکست دادن محمد بن ابی بکر در سال سی و هشت هجری بود(71).
مکاتبات محمد بن ابی بکربا حضرت علی علیه السلام
آنچه از قراین برمی آید، در دوره حکومت محمد بر مصر چندین مکاتبه میان وی و امام علیه السلام صورت گرفته است که از میان آنها دو فقره نامه آن حضرت به محمد در نهج البلاغه موجود است(72) و بقیه در کتب تاریخی و فقهی اسلام ذکر شده است.
موضوع نامه های یاد شده عبارت بود از توصیه های اخلاقی و اجتماعی، مسائل فقهی و حقوقی و نیز مسائل سیاسی که محمد با آنها سر و کار داشت. بافت اجتماعی مصر به گونه ای بود که فرقه های مختلف مذهبی از جمله مسیحیان، یهودیان، بت پرستان و... با مسلمانان در هم آمیخته بودند و در برخی موارد در گستره روابط اجتماعی آنان با یکدیگر مشکلاتی بروز می کرد که محمد مجبور بود برای حل آنها به امام علی علیه السلام متوسل گردد؛ مثلاً در یکی از مکاتبات وی از امام علی علیه السلام در خصوص مرد مسلمانی که با یک زن مسیحی زنا کرده و حکم زندیقانی که بت پرست بودند سؤال کرده بود.
مشکلات فقهی و شرعی محمد در مصر باعث شد که وی طی نامه دیگری از امام علیه السلام در خصوص مسائل کلی قضاوت، حلال و حرام، سنتها و... راهنمایی بخواهد(73). امام علی علیه السلام از این درخواست محمد به شگفت آمده، خوشحال گردید(74) و نامه مفصلی(75) در جواب وی نوشت و در آن راجع به مسائل مختلفی از قبیل قضاوت، مرگ، حساب، ویژگیهای بهشت و جهنم، امامت، وضو، اوقات نماز، رکوع، سجود، ادب، امر به معروف و نهی از منکر، روزه، اعتکاف، زنادقه و مرد نصرانی که با زنی مسلمان مرتکب زنا شده و مطالب دیگر سخن به میان آورد(76).
محمد و معاویه
محمد بن ابی بکر همانند مولایش حضرت علی علیه السلام ، معاویه را شخصی غاصب، ظالم و فریبکار می دانست. قیس بن سعد حاکم پیشین مصر به محمد پیشنهاد کرده بود که سیاست حیله و فریبکاری را علیه معاویه به کار گیرد و از رویارویی جدی با او بپرهیزد، اما محمد که شخصی راستگو و درستکار بود، فریبکاری و حیله گری در اندیشه اش جایگاهی نداشت. از این رو در همان نخستین ایام حکومتش بر مصر نامه ای به معاویه نوشت که در آن حضرت علی علیه السلام را تنها شخص لایق امامت و خلافت دانسته بود و معاویه را نفرین شده، فرزند نفرین شده خوانده بود و خطاب به وی اظهار داشت:
«تو و پدرت همواره برای دین غائله برپا می کردید و برای خاموش کردن پرتو خدا می کوشیدید و به این منظور لشکرها فراهم کرده، مالها هزینه کردید و با قبایل در این مورد هم پیمان شدید... بازماندگان احزاب و سران نفاق و دشمنان رسول خدا به تو پناه آورده اند و تو را ملجأ خویش ساخته اند... وای بر تو چگونه خودت را همسنگ علی علیه السلام می دانی و حال آنکه او وصی پیامبر صلی الله علیه و آله و وارث او و شوهر فرزند اوست و نخستین کس از مردم است که از او پیروی کرده است...»(77).
معاویه نیز در جواب محمد او را سرزنش کننده پدر خود خواند و عنوان داشت که وی و ابوبکر در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله رعایت حق حضرت علی علیه السلام را می کرده اند و فضیلت آن حضرت بر آنها آشکار بوده است. او در نامه خود اظهار داشت که ابوبکر و عمر بن خطاب نخستین کسانی بودند که هماهنگ، با علی علیه السلام به مخالفت پرداختند. او عنوان کرد که پدر محمد زمینه حکومت وی (معاویه) و استواری پادشاهی او را فراهم کرده و ابوبکر را پایه گذار حکومت خود خوانده، خود را شریک ابوبکر دانست(78).
نامه محمد بن ابی بکر به معاویه و جواب آن بیانگر واقعیتهای مهمی است؛ از جمله:
1 برخی خصایل منفی معاویة بن ابی سفیان از جمله دشمنی او با اسلام و اتحادش با سران کفر و نفاق را افشا کرد.
2 امامت حضرت علی علیه السلام و فضیلت ایشان بر سایر صحابه پیامبر را اثبات کرد، چرا که معاویه خود اقرار کرد که او و ابوبکر و عمر در زمان پیامبر علیه السلام حق حضرت علی علیه السلام را رعایت می کرده اند.
3 معاویه با جوابی که برای محمد نوشت، مشروعیت خلافت ابوبکر، عمر و عثمان را زیر سؤال برد و در واقع آشکارا این موضوع را مطرح ساخت که با توجه به اینکه ابوبکر و عمر، خلافت و امامت را حق مسلم حضرت علی علیه السلام می دانستند، باز با یکدیگر برنامه ریزی کرده حکومت را به دست گرفتند.
شواهد دال بر این است که محمد بن ابی بکر در جنگ صفین در سپاه امام علی علیه السلام علیه معاویه جنگید(79). او در جریان جنگ همراه حسنین علیهماالسلام در رکاب حضرت علی علیه السلام قرار داشته و آن حضرت وی را فرمانده پیاده نظام، و به نقلی، فرمانده میسره سپاه خویش قرار داده بود(80). وجود محمد در سپاه امام علی علیه السلام نقطه قوتی به شمار می آمد. سپاه امام علی علیه السلام در اشعار خود علیه شامیان این شعر را می سرودند: «هان پاک، پسر پاک محمد بن ابی بکر همراه ماست»(81).
در ادامه جنگ هنگامی که معاویه، عبد اللّه بن عمر بن خطاب را با سپاهی منظم به جنگ امام علی علیه السلام فرستاد، امام علیه السلام محمد را با سپاهی از سواران به سوی او فرستاد که میان آنان جنگی در گرفت و تعداد زیادی از دو طرف کشته شدند(82).
محمد در جریان صفین رشادتهای خاصی از خود نشان داد و تعداد زیادی از شامیان را از بین برد(83).
جنگ معاویه و عمرو عاص و غلبه آنان بر محمد بن ابی بکر
پس از پایان جنگ صفین و موضوع حکمیت و هنگامی که امور مصر به علت شورش عزلت نشینان عثمانی بر محمد مشکل شده بود، معاویه تصمیم گرفت مصر را از چنگ وی درآورد. در پی این تصمیم او به عزلت نشینان عثمانی نامه ای نوشته آن را به پایداری در مقابل محمد بن ابی بکر تشویق کرد(84). او به عمرو عاص دستور داد که شش هزار مرد جنگی را برای حمله به مصر مهیا کند. عمرو عاص در شمال مصر توقف کرده، نامه ای به محمد بن ابی بکر نوشت و اظهار داشت که دوست ندارد خون وی را بر زمین ریزد و آسیبی به او رسد. او از محمد خواست تا مصر را ترک گوید؛ چرا که مصریان از تبعیت او پشیمان اند(85).
معاویه نیز نامه ای برای محمد بن ابی بکر نوشته بود که به پیوست نامه عمرو عاص به وی داده شد. او در آن نامه محمد را متهم به توطئه علیه عثمان کرد و در ادامه تأکید کرد که بیشتر مصریان با شامیان هستند و از معاویه برای مقابله با وی کمک خواسته اند. او تأکید کرد که تنها به این سبب برای وی نامه می نویسد که دوست ندارد یک قریشی را مثله کند و به قتل رساند و در پایان به این نکته اشاره کرد که محمد از قصاص خونخواهان عثمان نجات نخواهد یافت(86).
محمد بن ابی بکر هر دو نامه معاویه و عمرو عاص را نزد حضرت علی علیه السلام فرستاد. حضرت در جواب محمد، او را به مقاومت در مقابل آنها تشویق کرد و امید داد که سپاهی به کمکش خواهد فرستاد(87). امام علی علیه السلام به محمد بن ابی بکر دستور داد نامه های عمرو عاص و معاویه را پاسخ مناسبی بفرستد. محمد در جواب معاویه نوشت که در مسئله عثمان از وی پوزش نمی خواهد و از معاویه انتقاد کرد که به خیال خود محمد را اندرز می دهد و نیکخواه اوست و تأکید کرد که از کشته شدن و مثله گشتن نمی هراسد و امید پیروزی در این جنگ را دارد و به معاویه هشدار داد که خداوند جزای ستمکاری وی نسبت به مسلمانان را خواهد داد و بازگشت همه را به سوی خدا دانست(88) و در جواب عمرو عاص او را دروغگو و اسیر شیطان خواند(89).
در جنگ نابرابری که میان سپاه شش هزار نفری معاویه و به پشتیبانی عزلت نشینان عثمانی صورت گرفت، سپاه دو هزار نفری محمد بن ابی بکر به فرماندهی کنانة بن بشر، در منطقه «المسناة» شکست خورد و کنانة بن بشر فرمانده سپاه محمد نیز به شهادت رسید(90).
شهادت محمد بن ابی بکر
در خصوص چگونگی شهادت محمد بن ابی بکر چند دیدگاه وجود دارد. بیشتر منابع بر این عقیده اند که پس از شکست سپاه محمد در مقابل شامیان، اطرافیانش او را تنها گذاشته، متواری شدند و محمد به تنهایی به خرابه ای پناه برد و در آن پناهگاه از سوی معاویة بن حدیج به شهادت رسید و در دل الاغ مرده ای قرار داده شده سوزانده شد(91). همچنین گفته شده که او پس از متواری شدن اطرافیانش در خانه جبلة بن مسروق یا زنی از بنی غافق پنهان شد و پس از آن در جنگ با معاویة بن حدیج و در میدان جنگ به شهادت رسید(92) و نیز نقل شده که عمرو عاص وی را اسیر کرد و سپس به شهادت رساند(93). تاریخ شهادت محمد بن ابی بکر را در ماه صفر سال 38 هجری دانسته اند(94).
در خصوص علل شکست و ناکامی محمد بن ابی بکر در حکومت مصر چند عامل را می توان ذکر کرد:
1 مهم ترین عامل، نابرابری نیروی محمد بن ابی بکر با سپاه مشترک شام و عزلت نشینان بود. چنان که یاد شد، سپاه شام حدود شش هزار نفر بود، در حالی که سپاه محمد دو هزار نفر بیشتر نبود(95). این نیروی اندک به محض شهادت کنانة بن بشر، فرمانده سپاه محمد از اطرافش پراکنده شدند و میدان را برای شامیان خالی گذاشتند.
2 ساختار جامعه مصر که در آن زمان مجموعه ای از فرقه های مختلف مذهبی را در خود جای داده بود و هیچ گونه اتحادی میان آنها حاکم نبود و با اندک احساس خطری محمد را تنها گذاشته، به صف مخالفان وی پیوستند. حضرت علی علیه السلام درباره مردم مصر پس از شهادت محمد چنین گفت:
«بدانید که مصر را جماعتی از فاجران و دوستداران جور و ستم و کسانی که مردم را از راه خدا منحرف می سازند و اسلام را به کژ راهه خواهند تصرف کردند»(96).
3 پیوستن عزلت نشینان عثمانی به سپاه شام. آنان با توافقی که پیشتر با شامیان صورت داده بودند نیرویی بالغ بر ده هزار نفر(97) به کمک معاویه فرستادند که عامل مهمی در شکست محمد بود.
4 بُعد مسافت و دوری مصر از مرکز حکومت حضرت علی علیه السلام که باعث می شد سپاه کمکی امام علی علیه السلام به موقع به مصر نرسد.
5 اهمال و سستی مردم کوفه در کمک رسانی به محمد بن ابی بکر. هنگامی که نامه استغاثه محمد به امام علی علیه السلام رسید آن حضرت برای مردم کوفه به سخنرانی پرداخت و ضرورت کمک به او را گوشزد کرد؛ اما مردم کوفه وقعی ننهادند و روز پس از سخنرانی آن حضرت جز اندکی از افراد کسی مهیای عزیمت به مصر نشده بود. امام علیه السلام شب هنگام سران قبایل کوفه را گرد آورد و برای آنان سخنرانی کرد. مالک بن کعب ارحبی داوطلبانه فرماندهی نیروی اعزامی به مصر را به عهده گرفت؛ اما پس از یک ماه، و به قولی پنجاه روز، نیروی اندکی حدود دو هزار نفر گرد آمدند. آن نیرو نیز هنوز چند منزلی بیشتر به سوی مصر حرکت نکرده بود که خبر شهادت محمد به آنها رسید و آنان نیز بازگشتند(98).
6 جوانی و کم تجربگی محمد بن ابی بکر در امور سیاسی و نظامی. حضرت علی علیه السلام پس از شهادت محمد بن ابی بکر این موضوع را مطرح کرد و اظهار داشت که محمد جوانی نوخاسته بود، «می خواستم هاشم بن عتبة را فرماندار مصر کنم. اگر او را انتخاب می کردم میدان را برای دشمنان خالی نمی گذارد و به عمرو عاص و لشکریانش فرصت نمی داد. نه اینکه بخواهم محمد بن ابی بکر را نکوهش کنم که او مورد علاقه و محبت من بوده و در دامن من پرورش یافته بود»(99).
حضرت علی علیه السلام در واقع چندی قبل از شهادت محمد بن ابی بکر به این موضوع پی برده بود که کار مصر را می باید فردی با تجربه تر و کارآزموده تر برعهده گیرد؛ از این رو، امام علیه السلام مالک اشتر را که شخصی کارآزموده تر و ثابت قدم تر از محمد در امور سیاسی و نظامی بود به مصر فرستاد که در راه مصر به شهادت رسید.
شهادت محمد بن ابی بکر و فتح مصر از سوی شامیان بر حضرت علی علیه السلام بسیار گران آمد. ایشان علیه السلام طی خطبه ای اهمال و سستی مردم کوفه و عدم اطاعت آنان را در کمک به محمد مورد نکوهش قرار داد و در نامه ای در این خصوص به عبد اللّه بن عباس نوشت:
«اما بعد، همانا مصر سقوط کرد و فرماندارش محمد بن ابی بکر که خدا او را رحمت کند شهید گردید. در پیشگاه خداوند او را فرزندی خیرخواه و کارگزاری کوشا و شمشیری برنده و ستونی بازدارنده می شماریم. همواره مردم را برای پیوستن از آغاز تا انجام فرا خواندم، عده ای با ناخوشایندی آمدند و برخی به دروغ بهانه آوردند و بعضی خوار و ذلیل بر جای ماندند. از خدا می خواهم به زودی مرا از این مردم نجات دهد. به خدا سوگند اگر در پیکار با دشمن، آرزوی من شهادت نبود و خود را برای مرگ آماده نکرده بودم، دوست می داشتم حتی یک روز با این مردم نباشم و هرگز آنان را دیدار نکنم»(100).
غم و اندوه حضرت علی علیه السلام در خصوص شهادت محمد بن ابی بکر به اندازه ای بود که هنگامی که عبد اللّه بن شعیب مأمور امام علیه السلام در شام در خصوص شادی مردم شام از شهادت محمد بن ابی بکر خبر داد، آن حضرت گفت:
«همانا اندوه ما بر شهادت او به اندازه شادی شامیان است، جز آنکه از آنان یک دشمن و از ما یک دوست کم شده است»(101).
امام علیه السلام در جای دیگر اظهار کرد:
«ما شهادت او را به حساب کار خدا می گذاریم»(102) و به درستی که «او شهید زنده ای است که نزد خداوند روزی می خورد»(103).
درباره محل دفن محمد بن ابی بکر نقل شده که وی در موضعی که به شهادت رسید، در مسجدی به نام «زمام» در خارج شهر فسطاط به خاک سپرده شد. برخی معتقدند که تنها سر او در آن مکان به خاک سپرده شده است(104)، ولی برخی دیگر بر این عقیده اند که گروهی از مسلمانان پیکر وی را به همراه سرش در مسجد «زمام» به خاک سپرده اند(105).
از بازماندگان محمد بن ابی بکر می توان از قاسم بن محمد بن ابی بکر (م 92 یا 108 ق)، فقیه و عالم بزرگ مدینه(106) یاد کرد که پس از شهادت محمد، سرپرستی او بر عهده عمه اش عایشه گذاشته شد و او قاسم را تربیت کرد(107). قاسم از اصحاب و خواص امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بود. از اولاد قاسم از «ام فروه»، همسر امام محمد باقر علیه السلام می توان یاد کرد که امام جعفر صادق علیه السلام از وی متولد شده است(108).
1 نام اصلی پدر محمد، عبد اللّه است و ابوبکر کنیه او به شمار می آید.
2 ابی محمد بن عبد اللّه دینوری، المعارف، تحقیق دکتر ثروت عکاشه، قاهره، دارالمعارف، بی تا، ص 175 ؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام؛ قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء، دارالعلم للملایین، 1986 م، ج 6، ص 220.
3 عزالدین علی بن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابه، قاهره، انتشارات المکتبة الاسلامیه، بی تا، ج 4، ص 324.
4 یوسف بن عبد اللّه عبدالبر قرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق، ج 3، ص 422.
5 ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی، الغارات، تحقیق میر جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، 1395 ق، ج 1، ص 288؛ مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، مطبعة المرتضویه، 1352ق، ج 2، قسمت دوم، ص 58؛ محمد باقر مجلسی، بحارالأنوار الجامعةِ لدرر اخبار الائمة الاطهار، تصحیح محمد باقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بی تا، ج 33، ص 563.
6 در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله رسم بر این بود که اصحاب در هفتمین روز تولد فرزندانشان او را نزد آن حضرت می بردند و ایشان بر آنها اسم می گذاشت. بنگرید به: ابن شبه، تاریخ مدینة المنوره، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، انتشارات دارالفکر، قم، 1410ق، ج 4، ص 1303.
7 محمد بن سعد، طبقات الکبری، بیروت، دارالکتب، 1990م، ج 8 ، ص 282؛ عبداللّه بن مصعب زبیری، نسب قریش، تحقیق ا. لیفی برونسال، قاهره دارالمعارف للطباعة و النشر، 1953م، ص 277.
8 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارت نی، 1368ش، ج 3، ص 190.
9 مامقانی، تنقیح المقال، ج 2، ص 58؛ محمد حرزالدین، مراقد المعارف، تحقیق محمد حسین حرز الدین، قم، منشورات سعید بن جبیر، 1371ش، ج 2، ص 246.
10 سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات مشهور، 1380ش، خطبه 67.
11 چهار نفر دیگر عبارت بودند از: هاشم بن عتبه، جعدة بن هبیره مخزومی، محمد بن ابی حذیفه و ابن ابی العاص؛ بنگرید به: محمد بن حسن طوسی، رجال الکشی، تصحیح حسن المصطفی، بی جا، بی تا، ص 63؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج 2، ص 57.
12 شیخ مفید، الجمل و النصرة سید العترة فی حرب البصرة، تحقیق سید علی میر شریفی، قم انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1413ق، ص 162؛ محمد تقی شوشتری، قاموس الرجال، تهران، مرکز نشر کتاب، 1386ق، ج 7، ص 495.
13 مامقانی، تنقیح المقال، ج 2، ص 57؛ طوسی، رجال الکشی، ص 64؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33؛ شوشتری، قاموس الرجال، ج 7، ص 496.
14 حرز الدین، مراقد المعارف، ج 2، ص 246.
15 به نقل از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام ، بنگرید به: مامقانی، تنقیح المقال، ج 2، ص 57؛ طوسی، رجال الکشی، ص 64؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 585؛ شوشتری، قاموس الرجال، ج 7، ص 496.
16 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 296؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، قاهره، مطبعة الاستقامه، 1358ق، ج 4، ص 82؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 565.
17 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 83.
18 احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر للطباعة و النشر و دار بیروت للطباعة و النشر، 1379ق، ج 2، ص 194.
19 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 226؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 203.
20 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 92؛ نصر ابن مزاحم منقری، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مؤسسة العربیة الحدیثة للطبع و النشر و التوزیع، 1382ق، ص 118؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق شیخ محمد باقر محمودی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1386ق، ج 2، ص 394؛ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش، ج 2، ص 15.
21 نویسنده ایتالیایی کتاب تاریخ اسلام، منشتر شده در سال 1905م.
22 ویلفرد مادلونگ، جانشینی حضرت محمد صلی الله علیه و آله ، ترجمه احمد نمایی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1377ش، ص 101.
23 در این جنگ که در سال 31 یا به قولی 34 ق اتفاق افتاد، فرماندهی کل سپاه مسلمانان را معاویة بن ابی سفیان برعهده داشت. تعداد کشتیهای سپاه روم به فرماندهی «هرقل» یا «هراکلیوس» حدود هفتصد عدد بود، در حالی که تعداد کشتیهای مسلمانان از صد تجاوز نمی کرد و نتیجه نبرد به نفع مسلمانان رقم خورد. بنگرید به: حمال الدین یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، تحقیق محمد حسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق، ج 1، ص 102؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ترجمه عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، بی تا، ج 3، ص 196؛ محمدیوسف کندی، ولاة مصر، تحقیق حسین نصار، بیروت، دار بیروت للطباعة و النشر و دار صادر للطباعة و النشر، 1379ق، ص 50 .
24 انعام / 93.
25 محمد بن حذیفة بن عتبة بن ربیعة بن عبد شمس، از شیعیان حضرت علی علیه السلام بود که در اواخر خلافت عثمان، عبد اللّه بن ابی سرح را از مصر بیرون کرد و سرانجام توسط کارگزاران معاویه به شهادت رسید. بنگرید به: ابن اثیر، الکامل فی تاریخ، ج 4، ص 23-21؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 388.
26 زیرا محمد برادر عایشه و پسر ابوبکر بود و محمد بن حذیفه نیز پسر خوانده عثمان به حساب می آمد؛ بنگرید به: بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 88؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 22؛ عبدالرحمان بن علی الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق دکتر سهیل زکار، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر، 1415 ق، ج 3، ص 192.
27 ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسه، تحقیق طه محمد الزینی، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، بی تا، ج 1، ص 44؛ ابن شبه، تاریخ مدینة المنورة، ج 4، ص 288.
28 برگرفته از آیات 44-45 و 47 سوره مائده.
29 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 284.
30 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 405.
31 تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 176.
32 ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 289؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش، ج 1، ص 587؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 417.
33 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 418.
34 ابن سعد، طبقات الکبری، ج 3، ص 73؛ ابن شبه، تاریخ مدینة المنوره، ج 4، ص 1301؛ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی، تصحیح طباطبایی مجد، تهران، 1377ش، ص 382.
35 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 405.
36 ابن شبه، تاریخ مدینة المنوره، ج 4، ص 1288؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 415؛ ابن عبدربه، عقد الفرید، تصحیح احمد امین، بیروت، دارالکتب العربی، بی تا، ج 4، ص 269.
37 ابن شبه، تاریخ مدینة المنوره، ج 4، ص 1300.
38 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 411؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 291.
39 ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، ج 1، ص 47؛ ابن عبدربه، عقد الفرید، ج 4، ص 270.
40 ابن شبه، تاریخ مدینة المنورة، ج 4، ص 1288؛ قرطبی، الاستیعاب، ج 3، ص 423؛ ابن اثیر، اسدالغابة، ج 4، ص 324؛ ابن قتیبه، الامامة و السیاسه، ج 1، ص 44؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 415؛ ابن عبدربه، عقد الفرید، ج 4، ص 269؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 296؛ تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 587.
41 شیخ مفید، الجمل و النصرة سید العترة فی حرب البصره، ص 239.
42 در خصوص فرستاده شدن محمد بن ابی بکر به کوفه برخی منابع معتقدند که امام علیه السلام وی را دو نوبت برای بسیج مردم به کوفه فرستاد؛ یک بار از «ربذه» و بار دیگر از «ذی قار». این منابع معتقدند که در مرتبه اول محمد بن ابی بکر همراه محمّد بن حنفیه یا محمد بن جعفر بن ابی طالب به این مأموریت فرستاده شد. برای اطلاع بیشتر بنگرید به: ابن قتیبه، الامامة و السیاسه، ج 1، ص 62؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 494؛ شیخ مفید، الجمل و النصرة سید العترة فی حرب البصره، ص 239؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 368؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 234؛ تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 600.
43 بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 234.
44 همان.
45 ابن اعثم، الفتوح، ص 434.
46 همان، ص 427؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 11.
47 هندوشاه سمرقندی، تجارب السلف، تهران، کتابخانه طهوری، 1357ش، ص 45؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 9.
48 تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 614؛ احمد بن علی مقریزی، الخطط المقریزیه، تحقیق محمد زینهم، قاهره، مکتبة مدبولی، 1998م، ج 1، ص 828؛ کندری، ولاة مصر، ص 54؛ محمد بن موسی دمیری، حیات الحیوان الکبری، قاهره، مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده، 1389ق، ج 1، ص 350؛ زرکلی، الاعلام؛ قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء، ج 6، ص 220.
49 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 224؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج3، ص 556؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 393.
50 مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 589.
51 نهج البلاغه، نامه 34.
52 عبد اللّه از اصحاب و کاتبان امیرالمؤمنین و پدرش ابو رافع، غلام پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است؛ بنگرید به: حسن بن علی شعبة الحرانی، تحف العقول، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1363ش، ص 176.
53 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 224؛ حرانی، تحف العقول، ص 176؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 202؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 393؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 556؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 540.
54 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 71.
55 ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 31؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 555؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 200؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 538.
56 نهج البلاغه، نامه 35.
57 ابن اعثم، الفتوح، ص 364؛ ابن قتیبه، الامامة و السیاسه، ج 1، ص 39؛ ابن عبد ربه، عقد الفرید، ج 4، ص 267.
58 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 226.
59 معاویة بن حدیج (خُدیج) فردی ملعون و ناپاک و از سپاهیان معاویة بن ابی سفیان در جنگ صفین بود که حضرت علی علیه السلام را سب می کرد. بنگرید به: ترجمه الغارات، ص 104؛ مسلمة بن مخلد انصاری نیز فردی ضعیف النفس و از عوامل معاویه در جنگ صفین و در سرزمین مصر و غرب بود که در اواخر حکومت معاویه فوت کرد. بنگرید به: ثقفی، الغارات، ج 1، ص 212.
60 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 70؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 405؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج 3، ص 1317؛ کندری، ولاة مصر، ص 50.
61 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 254؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 33.
62 کندری، ولاة مصر، ص 51.
63 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 254؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 398؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 557؛ تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 614.
64 کندری، ولاة مصر،، ص 51؛ مقریزی، الخطط المقریزیه، ج 1، ص 828.
65 عبدالرحمان سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهره، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، ج 1، ص 583.
66 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 258.
67 نهج البلاغه، نامه 34؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 72؛ ثقفی، الغارات، ج 1، ص 261؛ تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 623، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 3، ص 584؛ سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصرو القاهرة، ج 1، ص 584؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 400؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 160؛ محمودی، نهج السعادة، ج 5، ص 110.
68 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 69؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 73.
69 طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 76؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 162؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج 3، ص 1318.
70 سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهره، ج 1، ص 584؛ البته احتمال اغراق گویی در تعداد نیروهای عزلت نشینان وجود دارد.
71 ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 330.
72 نهج البلاغه، نامه 27 و 34.
73 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 227 .
74 همان؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 542؛ محمودی، نهج السعاده، ج 4، ص 113؛ حرّانی، تحف العقول، ص 177؛ شیخ مفید، الامالی، ترجمه حسین استاد ولی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، 1364ش، ص 290.
75 محمد بن ابی بکر این نامه را همواره مورد توجه قرار می داد. پس از هجوم عمرو عاص به مصر این نامه و نامه های دیگر محمد به شام نزد معاویه فرستاده شد. معاویه آنها را حفظ کرد. این نامه ها در خزینه های بنی امیه ماند تا اینکه در دوران حکومت عمر بن عبدالعزیز، وی آنها را آشکار ساخت. بنگرید به: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 211؛ شوشتری، نهج الصباغه، ج 14، ص 450؛ حرزالدین، مراقد المعارف، ج 2، ص 247.
76 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 228؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 554-550؛ شوشتری، نهج الصباغه، ج 14، ص 460-453.
77 شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 92؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 2، ص 15؛ منقری، وقعة صفین، ص 118؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 393.
78 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 94؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 2، ص 16؛ منقری، وقعة صفین، ص 119؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 396؛ نکته قابل ذکر اینکه طبری از آوردن متن دو نامه یاد شده خودداری کرده است؛ زیرا به گفته وی: «مطالبی در آن هست که عامه تحمل آن را ندارند». بنگرید: به: طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 557.
79 حمد بن علی کنانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1853م، ج 6، ص 152؛ قرطبی، الاستیعاب، ج 3، ص 422؛ زرکلی، الاعلام، ج 6، ص 220؛ ابن تغری، النجوم الزاهرة، ج 1، ص 140.
80 عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج 9، ص 70.
81 منقری، وقعة صفین، ص 293؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 112.
82 ابن اعثم، الفتوح، ص 533.
83 همان، ص 540.
84 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 231؛ ثقفی، الغارات، ج 1، ص 275.
85 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 277؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 76؛ ابن تغری، النجوم الزاهره، ج 1، ص 142.
86 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 227؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 76؛ ابن تغری، النجوم الزاهره، ج 1، ص 142؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 401؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 222.
87 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 278؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 401؛ محمودی، نهج السعاده، ج 5، ص 112.
88 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 280؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 224.
89 همان.
90 فرماندهان سپاه شام در این جنگ عبارت بودند از: یزید بن اسد بجلی (فرمانده شامیان)، مردی از قبیله خثعم (فرمانده فلسطین)، معاویة بن حدیج (فرمانده عزلت نشینان) و ابوالاعور سلمی (فرمانده اهل اردن). بنگرید به: کندری، ولاة مصر، ص 52.
91 قرطبی، الاستیعاب، ج 3، ص 423؛ دمیری، حیات الحیوان الکبری، ج 1، ص 350؛ ابن جوزی، المنتظم، ج 3، ص 1318؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 403؛ ابن تغری، النجوم الزاهرة، ج 1، ص 144؛ ابن شبه، تاریخ مدینة المنوره، ج 4، ص 1285.
92 عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج 9، ص 70؛ تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 634؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 80.
93 قرطبی، الاستیعاب، ج 3، ص 423؛ عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج 9، ص 70.
94 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 285؛ دمیری، حیات الحیوان الکبری، ج 1، ص 350؛ قرطبی، الاستیعاب، ج 3، ص 422.
95 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 282.
96 همان، ج 1، ص 297.
97 سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهره، ج 1، ص 584.
98 ثقفی، الغارات، ج 1، ص 291؛ ابن تغری، النجوم الزاهرة، ج 1، ص 145؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 404؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 166؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 230.
99 نهج البلاغه، خطبه 68؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4؛ ثقفی، الغارات، ج 1، ص 301؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 404؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 566.
100 نهج البلاغه، نامه 35؛ الغارات، ج 1، ص 299؛ شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 223؛ تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 83؛ النجوم الزاهره، ج 1، ص 146؛ بحارالأنوار، ج 33، ص 566؛ نهج السعاده، ج 5، ص 115.
101 نهج البلاغه، حکمت 325؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 564.
102 ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 230.
103 سلیم بن قیس کوفی، کتاب سلیم بن قیس الکوفی، قم، دارالکتب الاسلامیه، بی تا، ص 227.
104 دمیری، حیات الحیوان الکبری، ص 1، ص 351.
105 زرکلی، الاعلام، ج 6، ص 220؛ حرز الدین، مراقد المعارف، ج 2، ص 244.
106 ابوالحسن علی بن حسن مسعودی، تنبیه الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش، ص 264.
107 عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج 6، ص 15.
108 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 190؛ حرزالدین، مراقد المعارف، ج 2، ص 249.
