نوشتار حاضر، بخشی از مقاله مطولی است که استاد کردوانی درباره منابع طبیعی و جاذبه های گردشگری کشورمان نوشته و در آن از کوهها، رودها، دشت ها، دریاها و دریاچه ها، جنگل ها، چشمه ها، کویرها، بیابان ها، آبشارها، تنوع گونه های گیاهی و جانوری، میوه ها و نیز انواع انرژی های کشورمان به تفصیل یاد کرده است.
از آنجا که چاپ تمامی مقاله، به دلیل محدودیت صفحات کیهان فرهنگی ممکن نبود، به اقتضای تخصص و علاقه ویژه استاد به کویرشناسی و نیز مباحثی که در پیوند با همین موضوع در مصاحبه کیهان فرهنگی با استاد کردوانی مطرح شده است، تنها بخش دوم این مقاله را که مربوط به جاذبه ها، زیبایی ها و سودمندی های دشت های مناطق داخلی خشک و بیابانی کشورمان است، برای این شماره برگزیده ایم.
کشورهایی که در نیمکره شمالی زمین در عرض جغرافیایی 15تا 45 درجه واقع شده اند، در نوار خشک یا بیابانی کره زمین قرار دارند (مانند: ایران، عربستان، صحرای آفریقا، امارات متحده عربی و غیره) زیرا در این عرض جغرافیایی «هوای پرفشار مجاور حاره ای» حاکم است. این هوای پرفشار با دو اثر و ویژگی خود به هر منطقه ای که بوزد، مانع بارندگی می شود: پراکنده کردن هوا و ندادن امکان صعود به آن. به طور کلی اینطور می توان گفت، آن هوایی ایجاد بارندگی می کند که ناپایدار باشد یعنی امکان صعود را داشته باشد، سرد بشود تا ذرات ابر بتوانند سرانجام به صورت ریزش های جوی (باران، برف و تگرگ) به سطح زمین بریزند. هوای پرفشار چنین امکانی را نمی دهد. کشور عزیزمان (ایران) که تقریباً در عرض جغرافیایی 25تا 40درجه شمالی قرار دارد، درست در داخل یا بهتر بگوییم در مغز و هسته این عرض جغرافیایی بوده و لذا تحت تأثیر شدید هوای پرفشار مجاور حاره ای واقع شده است و لذا می بایست سراسر آن دارای آب و هوای خشک و بیابانی و فقیر از لحاظ بارندگی می شد، مانند: امارات متحده عربی و دیگر شیخ نشین های خلیج فارس، عربستان، صحرای آفریقا و غیره. اما خوشبختانه، در طول دوره زمین ساختی یا تکامل کره زمین در محدوده کشور ما، دو پدیده اتفاق افتاده یا عوارض طبیعی به وجود آمده که در بسیاری از مناطق آن، اثر بسیار نامطلوب هوای پرفشار مجاور حاره ای و نیز بادهای آلیزه که آن هم در همین عرض های جغرافیایی باعث خشکی آب و هوا می شود، از بین رفته و ایران دارای انواع یا تیپهای مختلف آب و هوا و از این لحاظ یک کشور تقریباً استثنایی در جهان شده است. یکی از این دو پدیده خشک شدن دریاها ولی باقی ماندن دو دریا در شمال و جنوب کشور است (دریای خزر در شمال، خلیج فارس و دریای عمان در جنوب) و دیگری، چین خورده و کوهستانی شدن قسمت اعظم آن است.
- منابع طبیعی تجدید شوند (کویرها یا نمکزارها و ماسه های بادی)
در مناطق دشتی بویژه نواحی خشک و بیابانی، منابع طبیعی تجدید شوند یا معادن تجدیدپذیر بسیاری در مساحت و قطعات کوچک و بزرگ وجود دارند، مانند انواع نمک های انواع کویرها (نمکزارها) یا ماسه های بادی به صورت رشته تپه های طولی شکل به هم پیوسته که طول آنها تا 200کیلومتر و ارتفاع آنها «ماسه بادی انباشته شده» تا 475متر هم می رسد، مانند ماسه ها یا رشته تپه های ماسه ای واقع در شرق لوت که به ریگ یلان معروف است و همینطور دیگر رشته تپه های ماسه ای به هم پیوسته کشور مانند ریگ جن (در جنوب دشت کویر)، ریگ شتران(بین طبس و یزد) ریگ دهلی (سرراه بم به سمسور در بلوچستان) ریگ اسپکه در بلوچستان، ریگ کاشان (آران و بیدگل) و دیگر رشته تپه های ماسه ای طولی (ریگها). اما در مناطق مختلف خشک و بیابانی دیگر انواع تپه های ماسه ای به اشکال مختلف (هلالی شکل، شمشیری شکل و غیره) وجود دارند که هم از اشکال زیبا برخوردارند و هم تمام نشدنی (منابع طبیعی تجدید شونده)اند زیرا جایگزین می شوند، یا از بین نمی روند. تپه های ماسه های بادی، هم زیبا هستند و هم موارد استعمال گوناگون دارند. تاکنون حدود 20مورد استفاده از ماسه بادی کشف شده است. بنابراین، ماسه های بادی هم از منابع مهم اقتصادی (منابع طبیعی تجدید شونده) و هم از عوامل مهم و اشکال زیبای جاذبه توریستی هستند، ضمن آن که تپه های ماسه ای محل اسکی بیابانی نیز هستند.
در نواحی خشک کشور، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) وجود دارند که تمام نشدنی (تجدیدپذیر) هستند (برخلاف معادن نمک کوه (گنبدهای نمکی) که تمام شدنی (ثروت های طبیعی) هستند. کویرها یا نمکزارها از انواع مختلف املاح و به اشکال گوناگون و قطعات مختلف در مناطق مختلف کشور ما وجود دارند، که آنها را براساس شکل ظاهری (اشکال قشرهای نمکی و نوع نمک) نامگذاری کرده ایم، مانند: کویرهای قشری که دارای املاح کلرورسدیم هستند، کویرهای چریه که دارای املاح کلرور کلسیوم و کویرهای متورم یا پف کرده، که دارای املاح سولفات سدیوم هستند و شوره زارها که دارای املاح نیترات پتاسیوم اند.
کویرها(نمکزارها) مانند ماسه زارها، ضمن آن که به دلیل داشتن مناظر گوناگون و زیبا از جاذبه های مهم توریستی به شمار می روند با داشتن انواع مختلف املاح، از مهمترین منابع اقتصادی (منابع طبیعی تجدیدپذیر) نواحی خشک کشور هستند زیرا هر یک از انواع املاح کویرها، موارد استعمال گوناگون دارند، به عنوان مثال سولفات سدیوم برای تهیه مواد شوینده، شیشه سازی، کاغذسازی و چندین مورد دیگر استفاده می شود. با احیاء کردن سولفات سدیوم به سولفید سدیوم به روش خیلی ساده، از این ماده بسیار باارزش، برای استخراج فلز از سنگ (سنگ آهن، سنگ مس و غیره) استفاده می شود. از کلرور سدیوم برای مصارف خوراکی انسان و حیوان (نمک طعام) و نیز استخراج نفت و همچنین تولید محصولات پتروشیمی استفاده می شود. کلرور کلسیوم، جاذب الرطوبه است که دهها موارد استعمال دارد و خلاصه از نیترات پتاسیوم هم به عنوان یک کود ازته طبیعی استفاده می شود و هم برای تهیه باروت و دیگر مواد احتراقی، مورد استفاده قرار می گیرد.
بنابراین، کویرها (نمکزارها) برخلاف گذشته که اگر در هر منطقه وجود داشت، نشان از شوم و بدبخت بودن آن منطقه بود، امروزه نشانه خوش شانسی و مایه توسعه و ترقی هر کشور و منطقه به شمار می روند، زیرا در گذشته که فعالیت ها بیشتر براساس کشاورزی و دامداری استوار بود، کویرها به دلیل متراکم بودن نمک در آنها و غیرقابل کشت و زراعت بودن، نه تنها فایده ای نداشتند و مورد استفاده قرار نمی گرفتند، بلکه با بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در این عرصه ها، موجب بالا آمدن زه آب شور و کویری شدن زمین های اطراف خود نیز می شدند. روی همین اصل، تمدن های کشاورزی مفلوک روستاهای کوچک و فقیری که در این سرزمین های با آب و خاک شور به وجود آمده بودند، به تدریج با پیشروی آب شور و شورتر و سرانجام کویری شدن اراضی زیر کشت ساکنان این مناطق، روستاها را ترک کرده به دیگر مناطق کشور مهاجرت کردند و به این ترتیب، تمدن های کشاورزی نیز نابود شدند. اما امروزه از برکت پیشرفت علم و تکنولوژی، می توان از انواع املاح، انواع کویرها بهره برداری کرد و چنانچه با یک برنامه ریزی صحیح از آنها استفاده شود، تأثیر به سزایی دراقتصاد منطقه وکل کشور هم از لحاظ اشتغال زایی و هم بالا رفتن سطح زندگی مردم خواهد داشت و شهرهای صنعتی، زنجیروار به دور کویرها ایجاد خواهند شد وتمدن صنعتی پیشرفته به جای تمدن مفلوک کشاورزی درگذشته به وجود خواهد آمد.
کویرها و بیابان های ایران (به عنوان عوارض طبیعی نامساعد) از جاذبه های مهم توریستی
... کویرها و بیابانها فواید دیگری هم دارند که شاید بتوان گفت مهمتر و اقدام دراین زمینه، اقتصادی تر و اولی تر است،برای این که هزینه کمتری را هم دربرخواهد داشت و آن استفاده از کویرها (نمکزارها) و بیابان ها به عنوان جاذبه های مهم توریستی کشور است. درست است که کشور ما با داشتن دریاهای گوناگون و زیبا در شمال و جنوب کشور و جنگل های متنوع درمناطق مختلف، دره های سرسبز و ارتفاعات پوشیده از گیاه و رودهای خروشان و چشمه سارهای پر آب و آب معدنی های متنوع فراوان و عرصه های پوشیده از گل های الوان و نیز حاوی انواع حیات وحش از لحاظ طبیعی یکی از مناطقی درجهان است که دارای انواع جاذبه های توریستی است، اما کویرها و بیابان های ایران دارای ویژگی خاصی هستند. حتی مواردی از آنها، منحصر به فرد بوده و دردیگر کشورهای جهان نمونه آنها مشاهده نمی شود. لذا، ضمن آن که برای هر فرد ایرانی جالب هستند، برای توریست های خارجی به ویژه آنان که با کویر و بیابان و علوم مربوط به آن سروکار دارند (کویرشناسان و بیابان شناسان) بسیار جالب و ارزشمندند، هرچند به ظاهر از عوارض طبیعی نامساعد برای کشاورزی و دیگر بهره برداری های مستقیم از آن به حساب می آیند.
خلاصه ای از جاذبه ها و زیبائیهای کویر و بیابان:
1-کویرها (نمکزارها)
هرکشوری که دارای نمکزار است، برای آن اسمی دارد. به عنوان مثال در زبان عربی به نمکزار«سبخ» )Sabakh( می گویند که جمع آن می شود «سبخاء» و به بیابان هم «صحرا» می گویند. ما درایران به نمکزار «کویر» می گوییم.
تعریف کویر: کویر به زمینی گفته می شود که آنچنان تحت تأثیر نمک است(نمک در سطح یا نزدیک سطح آن متمرکز شده) که قابل رویش برای گیاهان (حتی پسته، خرما، جو و غیره که به شوری و قلیایی مقاوم هستند) نیست. اما امکان دارد که میزان املاح آن به حدی باشد که گیاهان غیرزراعی ولی مقاوم به شوری و قلیایی (مانند گز،خارشتر، اشنیان، نی و غیره) بتوانند درآن برویند. دراین صورت، کویرهای گیاهدار یا مراتع کویری خوانده می شوند که درواقع منابع طبیعی، تکثیر شونده مناطق خشک هستند (همان گونه که جنگل ها، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق مرطوبند). اما اگر مقداری املاح محلول خاک از یک حدی تجاوز کند( از سه درصد و یا هدایت الکتریکی مخصوص آن از 43 میلی موس بر سانتیمتر ) دیگر هیچ گیاهی قادر به روییدن درآن نیست (حتی گیاهی به نام «شور» Salzola که مقاوم ترین گیاه به شوری است) دراین شرایط،کویرها یا نمکزارهای فاقد گیاه ولی دارای قشر نمکی (کویرهای واقعی) به وجود می آیند که باید از املاح آنها استفاده کرد و این رو، نگارنده معتقد است. کویرها (نمکزارهای فاقد گیاه) منابع طبیعی تجدید شونده یا قابل تجدید مناطق خشک هستند (درحالی که کویرهای دارای گیاه، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق خشک اند.
در اینجا از جاذبه ها و زیبایی های کویرها، چه کویرهای گیاهدار و چه کویرهای فاقد گیاه، به عنوان یکی از بهترین جاذبه های توریستی کشور ما ونیز در جهان صحبت می کنیم.
الف- درباره کویرهای گیاهدار
در مناطق مختلف کشور (نیمه خشک، خشک، نیمه بیابان و بیابان) چندین قطعه کویر (نمکزار) داریم که تعداد آنها به حدود 45-50 قطعه می رسد، مانند: کویر آذربایجان شرقی (معروف به کویر کبودان)، کویر اراک (معروف به کویر میقان) کویرهای منطقه قم و چندین قطعه کویر در مناطق خشک مانند کویر بجستان و کویر خواف و کویر جاجرم خراسان. اما بزرگترین کویر (نمکزار) ایران، کویر مرکزی یا دشت کویر ایران است. همچنین در نواحی نیمه بیابانی مانند یزد، پنج قطعه کویر (نمکزار) داریم مانند کویر ابرقو، کویر مروست، کویر سیاهکوه و غیره و حتی در بیابان لوت نیز، کویر یا نمکزار وجود دارند که به کلی فاقد گیاه هستند.
کویرهای گیاهدار، یا اطراف کویر مرکز ایران ضمن آن که مراتع کویری یا منابع طبیعی تکثیرشونده هر منطقه و کشور به حساب می آیند، دارای جاذبه توریستی جالب توجهی نیز هستند زیرا در آنها انواع مختلف گیاهان می رویند که بخصوص در فصل بهار بعضی از آنها دارای گل های بسیار زیبا هستند، مانند انواع گزها که دارای انواع گل های بنفش رنگاند که توأم با رنگهای متنوع اندام انواع گیاهان، منظره بسیار جالب و دیدنی دارند. کویرهای گیاهدار تقریباً مانند جنگل ها که در فصل پاییز خیلی زیبا هستند در فصل بهار زیبا و دیدنی اند. لذا، در این فصل باید از جاذبه هایی برای جلب توریست و ترتیب دادن تورها استفاده کرد. استفاده از این عرصه ها به عنوان چراگاه، یعنی وجود و پخش بودن حیوانات بویژه شتر در آنها، منظره بسیار زیبایی به این کویرها می بخشد، بخصوص عصرها.
ب- کویرهای فاقد گیاه
هرقدر منطقه از لحاظ آب و هوا خشک تر و گرمتر باشد، تعداد گیاهان آن کمتر است. به عبارت دیگر، از مناطق نیمه خشک (به عنوان مثال آذربایجان و اراک) به مناطق خشک و بیابانی (مانند بیابان لوت) از گیاهان کویر کاسته شده و بر سطح کویرهای فاقد گیاه اضافه می شود. به طوریکه در بیابان لوت، هر قطعه که کویری است، فاقد گیاه است در دشت کویر یا کویر مرکزی، اطراف آن که به دلیل نفوذ آب زیرزمینی به آن منطقه و نیز جاری شدن آب های سطحی به آنجا، تا حدودی رطوبت خاک بیشتر است، کویرها، گیاه دارند اما قسمت مرکزی آن به کلی فاقد گیاه ولی دارای انواع مختلف کویرها با قشرهای نمکی متنوع بوده که همچون گل های یک قالی زیبا و متنوع هستند. انواع نمک ها با بلورها و اشکال مختلف، زیبایی خاصی به هر قسمت از سطح کویرهای فاقد گیاه می بخشند. بهترین موقع برای دیدن این کویرها و ترتیب دادن برنامه گردشگری برای آنها، اواخر تابستان و فصل پاییز قبل از آغاز بارندگی است زیرا در طول دوره خشک و گرم تابستان املاح در سطح زمین تجمع کرده و بلورهای مختلف نمک با اشکال مختلف و زیبا، جلوه ای بسیار زیبا می بخشند.
خلاصه هر کویر (نمکزار) ایران در مناطق مختلف دارای ویژگی های خاص آن شرایط اقلیمی و خاکی آن منطقه است. به عنوان مثال کویر حوض سلطان، خصوصیتی دارد که دیگر کویرها ندارد (باتلاقی شدید است) کویر ساغند یزد با کویر ابرقو و مروست، تفاوت دارد. کویر اراک (میقان) با کویر آذربایجان شرقی (با آن که هر دو در مناطق نیمه خشک واقع شده اند) ولی به کلی با هم متفاوتند و همه زیبا هستند.
2- بیابان ها
بیابان که عرب ها به آن «صحرا» می گویند به سرزمین وسیعی گفته می شود که از لحاظ بارندگی بسیار فقیر است و امکان دارد که در طول یک سال یا سال ها در آن بارندگی صورت نگیرد. و بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند ساعت ببارد. (بیابان های واقعی، مانند بیابان لوت ایران، صحرای آفریقا، و بیابان آتاکاما در آمریکای جنوبی که 29سال در آن بارندگی صورت نگرفته است: از سال 1832 تا 1853)، یک چنین سرزمینی از لحاظ آب و پوشش گیاهی بسیار فقیر و یا مساحت های وسیعی از آن به کلی فاقد گیاه است، مانند بیابان لوت ایران. در این سرزمین (بیابان لوت) سال ها باران نمی بارد و آب جاری شیرین ندارد و آب آن محدود می شود فقط به پنج چشمه کوچک که آب تمامی آنها، کم و شور است. همچنین یک رود دایمی دارد که نیز آب آن شور است و در آخر، براثر تبخیر شدید به معدن نمک تبدیل می شود. لذا، این بیابان (به جز یک منطقه کوچک در لوت جنوبی معروف به شاهرخ آباد) به کلی برای کشاورزی مناسب نیست.
اما چون سال ها در آن بارندگی صورت نمی گیرد و بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند ساعت می بارد، این شرایط سبب شده اند که عوارضی بر اثر باد و عوارضی براثر آب به وجود آیند که از جاذبه های مهم و بسیار زیبا به حساب می آیند. به عبارت دیگر، اشکال و عوارض طبیعی بیابانی که برای دیگر بهره برداری ها نامناسب هستند، مهمترین جاذبه های توریستی بیابان لوت به حساب می آیند، که برخی از آنها منحصر به فرد بوده، و در هیچ بیابان دیگر دنیا، دیده نمی شوند. ضمن آن که بررسی های اینجانب و همکاران و نیز برخی از دانشمندان خارجی نشان داده که پست ترین نقطه داخلی ایران، در بیابان لوت واقع شده و گرمترین نقطه کره زمین هم در همین جاست، به عبارت دیگر، اگر قطب شمال و قطب جنوب سردترین نقطه در سطح کره زمین هستند، بیابان لوت گرمترین نقطه کره زمین است که به قول دانشمند اتریشی (استراتیل زاور Stratil sauer) بیابان لوت می تواند «قطب حرارتی کره زمین باشد!» بنابراین، یکی از مهمترین جاذبه های توریستی بیابان لوت، همین پست ترین نقطه بیابان لوت یعنی گرمترین نقطه کره زمین است که دیدن آن برای هر کسی، می تواند بسیار جالب باشد. همانطور که قبلا ذکر شد به علاوه سال ها بدون بارندگی بودن یعنی خشکی و فقر پوشش گیاهی و تاخت و تاز بادها از یک طرف (اثر فرسایشی باد) و سال ها بدون بارندگی بودن و ریزش بارندگی چندین سال آن، ظرف چند روز و یا چند ساعت (اثر فرسایشی آب) و دیگر اثرات آب و باد، عوارضی را در بیابان لوت به وجود آورده اند که بسیار زیبا هستند.
در ادامه، عوارض و اشکال بیابانی جالبی را که براثر باد بوجود آمده اند و نیز بر اثر آب، نام می بریم، که دیدن آنها، با عکس و تصویر آنها برای هر بیننده ای جالب است.
عوارض و اشکال زیبای بیابانی به وجود آمده بر اثر باد:
1- رشته تپه یا بهتر بگوییم رشته کوههای ماسه ای که ارتفاع آن تا 475 متر و طول آن 200 کیلومتر و عرض آن 60 کیلومتر است. این توده عظیم ماسه ای طولی شکل، در شرق بیابان لوت واقع شده و به «ریگ یلان» یا ریگ شرقی لوت معروف است (در مناطق مرکزی و شرقی ایران به این گونه رشته تپه های ماسه ای عظیم «ریگ» می گویند. عرب ها به آن عرق Erg می گویند که جمع آن می شود عارق. این ریگ علاوه بر داشتن منظره زیبا برای ورزش اسکی، ماسه ای بسیار مساعد است.
2- تپه های ماسه ای پراکنده به اشکال مختلف (هلالی شکل، که برخان نامیده می شود شمشیری شکل، که سیف گفته می شود) این تپه های ماسه ای در دشت لوت واقع شده اند.
یاردانگها: یاردانگها تپه هایی هستند که بر اثر رُفته شدن خاک اطراف آنها، بر اثر باد به وجود آمده اند (به عنوان مثال به شکل یک صندوق بزرگ، یا یک تپه کوچک که در سطح زمین باقی مانده باشد).
- نبکاها: یعنی تپه های ماسه بادی که روی آنها گیاه وجود دارد. این عوارض بیابانی را نگارنده «گلدان بیابان» نام نهاده، زیرا در سطح دشت صاف، تپه هایی که روی آنها گیاه سبز شده، به صورت پراکنده دیده می شود.
بزرگترین نبکاهای جهان، هم از لحاظ محیط (بیش از 40 متر) در حاشیه غربی بیابان لوت (سر راه شهداد به پشونیه) واقع شده و هم از لحاظ ارتفاع (تا 10متر) که آن هم در داخل لوت ولی در قسمت غربی آن، نزدیک کریم آباد از توابع شهداد قرار دارد. هر دو نوع نبکاها، بسیار جالب زیبا و دیدنی هستند که در دیگر مناطق جهان دیده نمی شوند.
- دشت های پوشیده از پوشش های متفاوت (ریگی، قلوه سنگی، سنگی، ماسه ای) که آنها را پوشش بیابانی )Desert Pavement( می نامند و همچون گل های متفاوت قالی در سطح دشت لوت، زیبایی خاصی به آن بخشیده اند. این عرصه های فاقد گیاه، بر اثر باد به وجود آمده اند، زیرا باد ذرات ریز (ماسه و گرد و غبار) را با خود برده و این مواد (ریگ، قلوه سنگ و سنگ) باقی مانده که پوششی گوناگون، الوان و زیبا، در سطح دشت فاقد گیاه لوت ایجاد کرده اند.
عوارض و اشکال بیابانی به وجود آمده بر اثر آب (و باد)
چون در بیابان لوت، سال ها باران نمی بارد ولی بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند سال می بارد، اثر فرسایشی آب خیلی شدید است که اشکال و عوارض گوناگون و زیبایی را به وجود آورده است. به عنوان مثال:
- کلوت ها: کلوت ها بر اثر فرسایش آب و صیقل دادن آن به وسیله باد به وجود آمده و به صورت رشته دالان های موازی تا ارتفاع بیش از 200 متر منطقه ای به طول 140 و عرض 80 کیلومتر را در غرب بیابان لوت (حدود 80 کیلومتری شرق شهداد) پوشانیده و به کلی فاقد گیاه و حیات است. این عارضه بیابانی، فقط منحصر به بیابان لوت ایران است و در هیچ بیابان دیگری دیده نمی شود. پست ترین نقطه داخلی ایران (56 متر ارتفاع از سطح دریا) و گرمترین نقطه کره زمین هم در داخل همین کلوت ها (یک چاله آبی-بادی) واقع شده است.
- شهرهای لوت: جغرافیدانان، بیابان ها را براساس عوارض و شکل ظاهری آنها نامگذاری کرده اند، به عنوان مثال: اگر مسطح بود، «بیابان دشتی» اگر کوهستانی بود، «بیابان کوهستانی»، اگر دارای نبکای زیاد بود، «بیابان های نبکائی» و اگر پوشیده از ریگ بود، بیابان ریگی، سنگی، قلوه سنگی و غیره می نامند. براثر فرسایش شدید آب و صیقل دادن باد، زمین در بعضی قسمت ها به شدت فرسایش یافته و در طول قرن ها فرسایش آبی و (نیز بادی) شدید به صورت بقایا یا آثار خرابه های شهرها درآمده است که در منطقه، به شهر لوت یا شهرهای لوت معروف است و جغرافیدانان، آنها را بیابان های شهری یا شهرهای بیابانی می نامند. این آثار و عوارض بیابان ها که بر اثر آب (و نیز باد) به وجود آمده، بسیار زیبا و همانند آثار و بقایای شهرهای کهن ایران، جالب و دیدنی هستند.
- کوچه ها: بر اثر بارندگی اتفاقی و جاری شدن سیل ها، زمین به شدت فرسایش یافته و سیل های عمیق ایجاد کرده که در محل به آنها کوچه می گویند، که عمق برخی از آنها از 30متر هم تجاوز می کند. متاسفانه در دهه های اخیر از این مسیل های گود یا کوچه ها، قاچاقچیان مواد مخدر از آنها به عنوان بهترین مسیر و پناهگاه برای انتقال مواد مخدر و غیره استفاده می کنند.
- دریاچه شورگز هامون: در بیابان لوت در انتهای (جنوبی ترین قسمت) کلوت ها و ریگ یلان، یعنی بین این دو عارضه زیبای بیابانی، یک دریاچه ایجاد شده که به دریاچه شورگز هامون معروف است. هرچند سال یک بار که بر اثر بارندگی سیلاب جاری می شود. این دریاچه برای یک مدت کوتاه آب دارد، که بر اثر بالابودن میزان تبخیر هوا، این دریاچه پس از یک مدت کوتاه، دوباره خشک و بی آب می شود.
-معادن نمک: یک رود دایمی که از شمال بیابان لوت (منطقه بیرجند و غیره) سرچشمه می گیرد و در طول راه، شاخه های شور و شیرین زیادی به آن می ریزد و سرانجام وارد بیابان لوت می شود (به صورت یک رود دایمی وارد بیابان لوت می شود). اما چون هوا گرم و خشک است، در طول راه از آب آن کاسته می شود ولی بر غلظت املاح آن، افزوده می شود تا این که نرسیده به کلوت ها، خشک شده به صورت معدن نمک (کلرور سدیم) در می آید که به «گودسر نمک» یا نمکزار شهداد معروف است. چون دیگر املاح آب در طول راه رسوب می کنند، کلرور سدیوم خالص که در آب کاملا محلول است به آنجا می رسد و روی همین اصل، معدن نمک کلرور سدیم به وجود می آید که از کرمان و دیگر نقاط با کامیون و وانت برای کندن نمک و حمل آن به دیگر نقاط، به آنجا می روند و از نمک حاصل از آب رود خشک شده، به عنوان معدن یا مخزن تجدید شونده، نمک استفاده می کنند. قسمت های مختلف آن، دارای مناظر بسیار زیبا است، بخصوص که با عوارض ساحل این دریاچه یا معدن نمک، منظره ای بسیار جالب و دیدنی به وجود آمده است.
کویرها، نمکزارهای بسیار زیبا و دیدنی (کویرها یا نمک زارهای لوت)
لوت، همانطور که شرح دادیم یک بیابان است، اما در آن«کویر» یعنی نمکزار هم وجود دارد که باید آن را «کویر لوت» نامید. در محل هایی که آب شور جمع می شود یا زمین تحت تاثیر آب زیرزمینی شور قرار دارد، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) که به اشکال مختلف ظاهر شده اند و جلب توجه می کنند. نگارنده بر اساس شکل ظاهری آنها، این کویرها را نامگذاری کرده است: کویرهای با جوشش تخم مرغی شکل: یعنی کویرهایی که نمک در سطح آن به صورت تخم مرغ درآمده (به اندازه تخم شترمرغ) که تقریبا در دنیا بی نظیر است.
«کویرهای چشمه ای»: که تمام آن منطقه به صورت چشمه سارها دیده می شود، در حالی که اصلا آبی وجود ندارد. «کویرهای سم گوسفندی»: سطح این عرصه ها به شکل زمین خیسی می ماند که گله ای از گوسفندان از آن عبور کرده و جای پا، یا سم گوسفندان در سطح آن باقی مانده باشد. «کویرهای قندیلی»: بر اثر شدت گرما و تبحیر زیاد، به عبارت دیگر هوا در آن قسمت ها آنقدر گرم و خشک است که در مواقعی که کویر خیس و آبدار است، نمک را بر اثر تبخیر به سمت بالا کشیده که به صورت قندیل به هوا کشیده شده اند (معمولا در مناطق سردسیر زمستان ها که بر اثر بارندگی هوا می بارد شب ها آبی که در حال نزول از بالای بام منازل و ساختمان ها در حال ریزش است به صورت «قندیل یخ» در می آید. در بیابان لوت، جهت، عکس آن است: بر اثر تبخیر شدید، محلول نمک و آب به هوا کشیده می شود که به صورت قندیل نمکی یا سیخ های نمکی بسیار زیبا در سطح زمین جلوه گر می شوند. هر قدر هوای منطقه گرمتر و خشک تر باشد، قندیل ها بلندتر هستند. این انواع کویرها در بیابان لوت، بسیار بسیار زیبا و دیدنی هستند که به این صورت قابل وصف نیستند.
«خلاصه کویر و بیابان آنقدر زیبا هستند که به عقیده نگارنده هرکس برای آرامش اعصاب خود نیاز به یک قطعه کویر یا بیابان دارد.»
کویرهای ایران، بویژه دشت کویر و بیابان لوت ایران از آن جمله هستند که اگر به آنها توجه بشود می توانند مهمترین جاذبه ها و دیدنی ها برای توریست ها و در نتیجه منابع اقتصادی کشور باشد.
