از نظر اهل بیت علیهم السّلام قرآن کریم، برای خواندن نازل شده است؛ ولی نه با این تصوّر که نازل شده است تا فقط آن را خواند و به اجر و ثواب رسید؛ بلکه در تلاوت آن آثاری نهفته است که از آن جمله می توان به بهره مندی از نور، هدایت، تقوی، معرفت و… اشاره کرد. در روایات بسیاری شاهد آثارفراوانی هستیم که همه آنها در جریان خواندن قرآن است که جامه عمل به خود می پوشد که البته چون تلاوت قرآن دارای اصولی است، اگر آن اصول مراعات نشود، طبیعتاً آن آثار و برکات هم ظاهر نخواهد شد.
بنابراین، نزد اهل بیت علیهم السّلام تلاوت قرآن تنها، عاملی برای نیل به ثواب شمرده نمی شود، چنین نیز نیست که مانند دیدگاه دوم (اصالت کیفیت) توصیه کند که کم قرآن بخوانید و به جای تلاوت روز مرّه آیات، در بطون آیه یا آیاتی فرو روید و سعی کنید روزها و شبها و سالها، تنها به یک آیه یا آیات محدودی فکر کنید، بلکه توصیه می کند که با حفظ عناصر کیفی (تلاوت آرام و شمرده شمرده، تدبّر، خشیت، نظم در تلاوت، برنامه ریزی برای تلاوت قرآن و…) هرآنچه مُیسر است، قرآن بخوانید.
از سوی دیگر، چون روشها و الگوهای استفاده از قرآن که توسط اهل بیت ارائه می شود، روشهای اصولی و مبتنی برقرآن شناسی صحیحی است، حسرت استفاده های کیفی از قرآن را (مانند هدایت به وسیله قرآن، نورانیت توسط آیات و…) از دل قرآن آموز می زداید.
در اینجا تا حدودی به تشریح کیفیت گرایی در مکتب اهل بیت علیهم السّلام می پردازیم. در این باره باید بگوییم، خواندن قرآن «اصولی» دارد و «تلاوت اصولی».قرآن است که هدایت، نور، شفا و رحمت قرآن را با خود به قلب قاری هدیه می کند و اگر تلاوت قرآن به عنوان عامل نورانیت و تزکیه و هدایت و اعطای علم معرفی شده است، تلاوتی مورد نظر بوده است که آن اصول و آداب و روشها را به همراه داشته باشد، نه هرگونه قرآن خواندنی.
برای آن که بدانیم آن اصول چیست، باید بگوییم که: اولاً شیوه تعریف شده تلاوت قرآن در نزد اهل بیت علیهم السّلام «ترتیل آیات» است. ترتیل خواندن آیات، با آنچه که امروزه معرفی می شود، قدری متفاوت است. ترتیل در تعریف معصومین گونه ای اصولی از خواندن قرآن است که عبارت است از تلاوت قرآن بدور از عجله، بلکه آرام، شمرده شمرده، به گونه ای که حروف و کلمات در آن به روشنی به لفظ درآیند و فضایی به وجود آید که قاری قرآن بتواند به تک تک کلمات و عبارات قرآن به دقت گوش فرا دهد.
از سوی دیگر، اگر یک قاری بخواهد تأثیر پذیری خود را به حداکثر برساند،باید نکات دیگری را نیز مورد توجه قرار دهد، نخست آن که تنها سوره هایی خوانده شود که فرد از حفظ دارد و قبلاً آنها را شنیده و با آنها آشنایی دارد، دیگر این که برای قرآن خواندن خود برنامه داشته باشد. (گرچه در این برنامه ممکن است هرروز به یک سوره یا چند آیه ای اختصاص یابد؛ ولی منظم اجرا شود)، دیگر آن که آیات را آرام بخواند و بسیار شمرده شمرده، کلمات را تلفظ کند و به دقّت به قرائت خود گوش فرا دهد و….
چنین است که این مکتب، راه هرگونه افزون طلبی و انبوه سازی بی ثمر و تکاثر گرایی بی خیر و برکت را بسته و تلاوت حتی یک سوره از قرآن را، البته با حفظ اصول و آداب و شروط آن به مثابه تلاوت ربع قرآن، ثلث قرآن، هزار آیه از قرآن و… دانسته اند و بدین وسیله بیان فرموده اند که هرگاه کسی قصد تلاوت قرآن داشته باشد، با حفظ این اصول هرمقدار که قلب آمادگی خواندن و شنیدن دارد، قرآن بخواند اگرچه یک سوره یا چند آیه باشد. اگر کسی نیز بخواهد به کمیت هم برسد، همین که فلان سوره را با کیفیت بخواند، گویی ربع قرآن، ثلث قرآن یا هزار آیه از قرآن را خوانده است، در عین این که راه تلاوت آیات بیشتر و سوره های دیگر قرآن نیز نیکو و مورد توصیه و تشویق نیز می باشد.
آنچه در این مورد قابل توجه است، این است که معصومین علیهم السلام با چنین توصیه ها و ارشاداتی به دنبال جا انداختن یک « فرهنگ» بوده اند که می توان از آن به «فرهنگ انس عمومی با قرآن» و «تلاوت دائمی و همگانی کلام خدا» تعبیر نمود؛ به این معنا که اگر فردی فهمید، خواندن یک سوره، در حقیقت ارزش خواندن یک چهارم یا یک سوم قرآن را دارد و هرآنچه که از خواندن یک چهارم یا یک سوم قرآن می توان بدست آورد، با خواندن تنها یک سوره کوچک می توان به دست آورد و همه آثار انس و تلاوت دائمی با یک چهارم یا یک سوم قرآن، در انس و تلاوت دائمی یک سوره کوتاه موجود است با سهولت و آرامش تمام، آن سوره را با حفظ اصول و به دور از عجله تلاوت می کند و چون با کیفیت خوانده است، طبیعی است که در مسیر انس عمیق با قرآن و استفاده از کلام الهی قرار می گیرد و همین مسأله باعث می شود که روز به روز اشتیاق و اقبال او به کلام الهی بیشتر شود و با خشوع و اشتیاق و البته با محور قرار دادن کیفیت گرایی، سوره ها و آیات بیشتری را تلاوت کرده، با بهره جدیدی از آیات روبرو شود.
چنین بوده است که فرهنگ همگانی قرآن خوانی در عهد نبوی بسیار به چشم می خورد و چه بسا مسلمانانی که دست کم با چند سوره یا آیات خاصی بسیار انس داشته و آنها را دائماً می خواندند و همین چند آیه یا چند سوره، آنها را از منبع الهی قرآن بهره مند می نمود.
در اینجا به برخی از احادیث معصومین علیهم السلام اشاره می کنیم تا دریابیم که اهل بیت ـ علیهم السلام ـ چگونه کیفیت گرایی را در جامعه مطرح کرده و مردم را با این دیدگاه آشنا می کردند.
پیامبر اکرم فرمود: «هرکس «سوره علق» را بخواند گویی از سوره ق تا آخر قرآن را خوانده است».1 همچنین فرمودند : هرکس در شب هزار آیه بخواند، خداوند را در حالی که خندان است، ملاقات خواهد کرد. عرض شد: ای پیامبر خدا! چه کسی است که بتواند هزار آیه را در یک شب تلاوت کند؟ در اینجا حضرت «سوره تکاثر» را تلاوت فرمودند و گفتند: «سوگند به خدا! این سوره معادل هزار آیه است».2
امام صادق فرمودند: «سوره «قل هو اللّه أحد» ثلث قرآن و سوره «قل یا أیها الکافرون» ربع قرآن است».3 پیامبراکرم فرمودند: «هرکس «سوره یس» را بخواند گویی کل قرآن را ده بار خوانده است».4
همچنین فرمودند: «هرکس «سوره زلزال» را بخواند، گویی «سوره بقره» را خوانده است».5
چنین دیدگاهی است که حتی تلاوت «یک آیه» را در نمازهای مستحبی، قبل از خواب، نیمه های شب، بعد از نماز، به عنوان ذکر، به عنوان تعقیبات نماز و… توصیه می کند و می آموزد که تلاوت یک آیه هم، با حفظ آداب و شرایط تلاوت، بسیار با ارزش و مؤثر و سازنده است و می تواند فرد را از «بهره های فراوان کوثر» بهره مند کند، هرچند «ظاهری آمیخته به تکاثر» نداشته باشد.
از سوی دیگر، ملاحظه می شود که اهل بیت ـ علیهم السلام ـ پس از این که پایه های تلاوت و تعلیم قرآن را برمبنای صحیح استوار فرمودند و «کیفیت» را به عنوان یک اصل اجتناب نا پذیر مورد اعتنا قرار دادند، به مردم توصیه می کنند که هرچه بیشتر آیات را بیاموزند (از برکنند) و هرچه بیشتر قرآن بخوانند و هرچه بیشتر از آیات بهره ببرند و از آیات بیشتری استفاده کنند.
در اینجا چند روایت از روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ را که همه حاکی از تشویق به تعلیم و تلاوت آیات قرآن است،نقل می کنیم:
پیامبر اکرم فرمودند:« هرآیه ای که می آموزید (از برمی کنید) و می خوانید، «درجه ای در بهشت» و «چراغی در خانه» شماست».6
پیامبر اکرم به ابو ذر غفاری فرمودند:« ای ابوذر! یادگیری (از برکردن) «یک آیه» از کتاب خدا صبح هنگام که از خانه خارج می شوی، برای تو بهتر از این است که «صد رکعت» نماز بخوانی». 7
پیامبر اکرم فرمودند:« هرکس «یک سوم قرآن» را بیاموزد، (از برکند)، گویی به او «یک سوم از نبوت» داده اند، هرکس «دو سوم قرآن» را بیاموزد، گویی به او «دو سوم از پیامبری» داده شده و هرکس «همه قرآن» را بیاموزد، گویی «همه نبوت» به او داده شده است؛ سپس به او گفته می شود: بخوان و بالا برو و به ازای هرآیه [که از برکردی] یک درجه بالاتر برو».
