شأن نزول: هدایت پرسشها

چیزی جز صحراهای یکدست و پهناور در سرزمین جزیرة العرب دیده نمی شد. ماه و ستاره برای تعیین مسیر حرکت و یافتن جهات، بسیار حیاتی بود و کسانی که با علم نجوم آشنایی داشتند از احترام خاصی برخوردار بودند. در مدینه آشنایان به این علم یهودیان بودند و برای این که دانش خود را به رخ مسلمانان بکشند سؤالاتی را مطرح می کردند. یک روز «معاذ بن جبل» که از بزرگان مسلمانان بود، نزد پیامبر آمد و گفت: یا رسول اللّه! جماعت یهود درباره هلال ماه از ما می پرسند، ما چه پاسخی بدهیم. در جواب معاذ این آیه نازل شد:«یسْْئَلُونَکَ عَنِ الأهِلَّةِ قُل هِی مَواقیتُ لِلنّاسِ والحجِّ ولَیس الْبِرَّ بأنْ تَأتُوا البُیوتَ مِنْ ظُهُورِها ولکنَّ الْبِرُّ مَن اتّقی وأتُوا البُیوتَ مِن أبوابِها وَاتّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحوُنَ؛

از تو (پیامبر) درباره هلال ماه پرسش می کنند که (در) آن تعیین اوقات مردم و (عبادت) حجّ است و نیکویی به آن نیست که از پشت دیوار به خانه درآیید؛ بلکه نیکوکار کسی است که پرهیزکار (و خدا ترس) باشد و در خانه ها از درِ آن وارد شوید و از خدا بترسید، باشد که رستگار گردید».(سوره بقره، آیه 189)

با نگاهی گذرا به صدر آیه شریفه در می یابیم که جواب خداوند به این پرسش، خیلی ساده و همه کس فهم است؛ زیرا خداوند کوچک و بزرگ شدن ماه را وسیله ای برای تشخیص اوقات و انجام مناسک حجّ در وقت خودش معرفی کرده است.

ادامه آیه که به ظاهر تناسبی با صدر آیه ندارد؛ زیرا خداوند به یکباره سخن از برّ (نیکویی) می کند و بیان این مطلب که برّ آن است که به هنگام ورود به خانه از درِ آن وارد شوید (نه از دیوار) شاید خداوند با این تعبیر خواسته این پیام را به مسلمانان بدهد که این گونه پرسش ها که در محدوده حسّ و تجربه است، ارتباطی به دین که هدایت معنوی انسانها را به عهده دارد، ندارد و انتظار پاسخ از پیامبر، انتظاری نابجا و غیر مربوط به شأن نبوّت است و به مثابه ورود به خانه، از غیر درِ آن است .

به این ترتیب قرآن کریم این درس تربیتی را به مسلمانان داده است که در زندگی ،امور را با یکدیگر نیامیزند و هرچیزی را در جای خودش قرار دهند و نظم و ترتیب را برزندگی خویش حاکم سازند.

به درستی روشن نیست که سؤال آن شخص دقیقاً از پیامبر چه بوده است. آیا از فایده ماه آن سؤال شده است؟ یا از علّت تکوینی تشکّلات آن یا از تأثیرات نجومی و فلکی آن و یا….

قرآن فقط می فرماید: از تو درباره هلال می پرسند. اگر سؤال کنندگان را مردم عادّی بدانیم قاعدتاً سؤال از اسرار تکوینی وطبیعی هلال ماه و تشکّلات آن بوده است. چون مردم، پیامبر اکرم را عقل کلّ و دانای دانایان می دانستند؛ لذا هرگونه سؤالی را در محضر او مطرح می کردند؛ لیکن نکته جالب آن است که:

1 ـ مردم در پرسش از پیامبر کاملاً آزاد بوده اند و به راحتی سفره دل خود را در برابر آن حضرت می گشودند.

2 ـ گاه سؤالات خارج از دایره رسالت و شأن نبوّت و مسؤولیت هدایت نبوی بوده است.

3 ـ پیامبر اکرم در برابر این گونه سؤالات هرگز برنمی آشفت و بی اعتنایی نمی کرد. بلکه با نهایت ادب و کرامت پاسخ را به اقتضای رسالت ارائه می فرمود و مسیر سؤال را اصلاح می کرد.

4 ـ سؤال از تشکّلات و هلالهای ماه و اسرار تکوینی و طبیعی آن، در راستای هدایت و وظیفه رسالت نیست؛ ولی پاسخ پیامبر اکرم به مسایل عبادی و شعائری و شؤون رسالت باز می گردد. یعنی آن حضرت بسیاری از سؤالات خارج از دایره مسؤولیت خویش را به داخل دایره هدایت می کردند.

5 ـ خداوند نیز برای تربیت انسانها و هدایت پرسش ها از رسول خدا با زبان کنایه صحبت کرده و مستقیماً از مردم انتقاد نکرده است.