خداوند در آیات 268 (271 سوره بقره، یک سلسله رهنومودها در مورد تشویق به انفاق و چگونگی آن، و نیز مالی که شایسته انفاق است، مطرح فرموده که در این مقاله با آنها آشنا می شویم.
یآ أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوآا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمّآ أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْاَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِاخِذیهِ اِلاّآ أَنْ تُغْمِضُوا فیهِ وَ اعْلَمُوآا أَنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ * اَلشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشآءِ وَ اللّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ * یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشآءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثیرًا وَ ما یَذَّکَّرُ اِلاّآ أُولُوا الْاَلْبابِ* وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَاِنَّ اللّهَ یَعْلَمُهُ وَ ما لِلظّالِمینَ مِنْ أَنْصارٍ * اِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمّا هِیَ وَ اِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرآءَ فَهُوَ خَیْرٌلَکُمْ وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیٌر
(سوره بقره، آیات 267 - 271).
:ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید و از آنچه برای شما از زمین بیرون آورده ایم، انفاق کنید و قصد آن را نداشته باشید که از چیز ناپاک انفاق کنید چیزی که شما خود آن را نمی گیرید مگر اینکه در آن چشم پوشی کنید. و بدانید که خداوند بی نیاز ستوده است * شیطان برای شما نوید فقر می دهد و شما را به کار زشت دعوت می کند ولی خدا شما را به آمرزشی از خود و فزونی نوید می دهد و خدا وسعت بخش داناست * (خداوند) حکمت را به هر کس که بخواهد می دهد و به هر کس که حکمت داده شد، پس خیر فراوانی به او داده شده است و یادآور نمی شوند مگر صاحبان اندیشه* و هر چه را انفاق نمایید و هر چه را نذر کنید، پس خداوند آن را می داند و برای ستمگران یارانی نباشد * اگر صدقه ها را آشکار کنید، چه خوب است آن، و اگر آن را پنهان نمایید و به تهیدستان بدهید، برای شما بهتر است و خدا بعضی از گناهان شما را می پوشاند و خدا به آنچه انجام می دهید آگاه است.
سخن از انفاق و مسایل و شرایط آن است. در این آیات، نخست به این موضوع می پردازد که انسان باید از چیزهای پاک و پاکیزه و پسندیده که آن را دوست دارد، انفاق کند و از آن به «طیبات» تعبیر می کند. این واژه، هم شامل پاکیزگی و شایستگی ظاهری مال است و هم شامل حلال بودن آن است. انفاق باید از بهترین چیزهایی که انسان آن را کسب می کند و به دست می آورد، باشد.
خداوند در اینجا از دو نوع مالی که به دست انسان می آید، یاد می کند که باید از هر دو ، انفاق کرد: نوع اول، اموالی است که با کسب و تجارت به دست می آید و نوع دوم، اموالی است که از زمین به دست می آید مانند معادن و زراعت که خدا آنها را از زمین بیرون می آورد.
در تأکید مطلب قبلی که باید از «طیبات» انفاق کرد، اظهار می دارد که هرگز به این فکر نباشید که از اموال نامرغوب و کم ارزش خود یا از اموالی که از راه نامشروع به دست آورده اید، انفاق کنید و از آن به «خبیث» تعبیر می کند. خباثت مال یا به جهت نامرغوب و ناپسند بودن آن است و یا به جهت کسب آن از راه حرام است و نباید چنین مالی را انفاق نمود. آنگاه تذکر می دهد که اگر چنین مالی را کسی به خود شما بدهد، آن را جز با کراهت نمی گیرید و حاضر نیستید آن را بپذیرید مگر این که از ناپسندی کار دهنده آن چشم پوشی کنید و به هرحال از آن ناخشنود هستید، اکنون که چنین است، پس خود را به جای دیگران بگذارید و آنچه را بر خود نمی پسندید، بر دیگران نیز نپسندید و بدانید که خدا بی نیاز و ستوده است و به انفاقهای شما نیازی ندارد.
اصرار و تأکید قرآن در مورد این که صدقه دادن و انفاق باید از اموال مرغوب و با ارزش صورت گیرد، در واقع ارزش دادن به فقیر است تا شخصیت او پایین نیاید زیرا او هرچند که فقیر و تهیدست است، اما به هر حال یک انسان و یک مسلمان است که باید شخصیت و ارزش او حفظ شود. نظیر این آیه آیه دیگری است که می فرماید:
لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون (1) (به نیکی نخواهید رسید مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید).
مطلب دیگر این است که گاهی انسان در حال انفاق و احسان، دچار وسوسه می شود که اگر این چیز باارزش را به دیگران بدهم، ممکن است خودم در آینده به آن محتاج باشم. این یک وسوسه شیطانی است که سراغ اشخاص می آید و آنها را از آینده خود می ترساند و نگران آینده نامعلوم خود می سازد و این فکر را در آنها به وجود می آورد که نکند در آینده دچار فقر و تنگدستی باشم؟ این وسوسه که همواره انسانها را آزار می دهد، نه تنها از انفاق باز می دارد، بلکه انسان را دچار حرص و آز می کند و به افزون طلبی و مالدوستی و بخل وادار می سازد و حتی گاهی انسان را در کسب مال، به راههای نامشروع و حرام و ارتکاب گناه و معصیت می کشاند.
این است که خداوند در ادامه این آیات هشدار می دهد که شیطان شما را با وعده فقر می فریبد و به فحشا و معصیت فرمان می دهد.(اَلشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشآءِ).
گفته شده که منظور از فحشا در این جا بخل است ولی بهتر است که آن را اعم از بخل بگیریم زیرا انسان در اثر این وسوسه شیطانی و برای تأمین آینده خود، ممکن است دست به هر گناه و خلافی بزند و نگرانی از آینده او را به ارتکاب جرائم گوناگون وادار سازد.
در برابر وعده فقر از سوی شیطان، خداوند نیز دو چیز را وعده می دهد: یکی آمرزش گناهان و دیگری فزونی در مال است. کسی که انفاق می کند از سویی بعضی از گناهان او بخشوده می شود و از سوی دیگر خیر و برکت و فزونی به مال او داده می شود و فردی که به خدا ایمان دارد در موقع انفاق و بذل مال نه تنها از فقر نمی ترسد و از آینده خود نگران نیست، بلکه به فضل و مرحمت خداوند امیدوار است و انتظار آن را دارد که علاوه بر آمرزش گناهانش، خدا بر مال و ثروت او نیز بیفزاید و خدا که چنین وعده ای را می دهد، توانایی انجام آن را دارد زیرا که او «واسع و علیم» است. واسع است، گشایش و وسعت می دهد و علیم است از نیتهای قلبی بندگان خود آگاه است.
امام صادق علیه السلام درباره آیه «الشیطان یعدکم الفقر» فرمود: شیطان می گوید: مال خود را انفاق نکن که فقیر می شوی و «والله یعدکم مغفرة منه» یعنی اگر انفاق کردید خدا شما را می آمرزد «وفضلا» یعنی برای شما باقی می گذارد.(2)
در آیات بعدی پس از بیان مطلبی راجع به حکمت و این که خداوند به هرکس که بخواهد حکمت عطا می کند، مطلب دیگری را در باره انفاق و بخشش عنوان می کند و آن مربوط به پنهان یا آشکار بودن صدقه و انفاق است.
همواره این سؤال مطرح بوده و از پیامبر هم می پرسیدند که آیا صدقه پنهانی نیکوتر است یا صدقه آشکار؟ این آیه پاسخ به این پرسش است و طبق آن، هر دو نوع صدقه پسندیده است. می فرماید: اگر صدقه را آشکارا بدهید، چه خوب است و اگر پنهانی باشد آنهم برای شمابهتر است.«اِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمّا هِیَ وَ اِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرآءَ فَهُوَ خَیْرٌلَکُمْ».
هر کدام از این دو نوع در جای خود پسندیده است و حسنی دارد؛ صدقه آشکار این خوبی را دارد که دیگران با دیدن آن تشویق می شوند که آنها هم صدقه بدهند و یک اثر تربیتی دارد و صدقه پنهانی این حسن را دارد که دیگر جای ریا و شهرت طلبی نیست و تنها برای خدا انجام می گیرد.
هر چند در آیه شریفه هر دو نوع صدقه مورد پسند واقع شده ولی به نظر می رسد که صدقه پنهانی بر صدقه آشکار ترجیح داده شده چون درباره صدقه پنهانی کلمه «خیر» به کار رفته که به معنای بهتر و برتر است و این کلمه در مقام ترجیح چیزی بر دیگری استعمال می شود.
در ادامه آیه بار دیگر انفاق کنندگان را تشویق می کند و اظهار می دارد که خداوند در برابر این کار نیکوی شما، بعضی از گناهانتان را می بخشد و بر آن پرده پوشی می کند. «وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ» این که می فرماید: «من سیئاتکم = برخی از گناهان شما» اشاره به این است که در اثر انفاق، تنها بخشی از گناهان شما آمرزیده می شود نه همه آنها. تا مردم جسارت بر گناه پیدا نکنند و چنین نپندارند که هر گناهی که کردند، با انفاق بخشیده می شود. بلکه گناهان انسان برای خود حساب و کتابی دارد و اگر انفاق باعث آمرزش خداوند می گردد، این آمرزش تنها بخشی از گناهان را در بر می گیرد. در عین حال باید بدانند که خدا به هر چه انجام می دهند، آگاه است.
1- آل عمران / 92.
2 - تفسیر قمی، ج 1، ص 92.
