نقد مبانی و روشهای تفسیری در کتاب «التفسیر و المفسرون»

چکیده

نویسنده در این نوشتار به نقد و بررسی کتاب التفسیر و المفسرون دکتر ذهبی از دو جهت اقدام می کند:

اول؛ از جهت روش شناختی به خلط روش تفسیر به رأی با روش اجتهادی می پردازد. سپس خلط تفسیر عقلی و علمی را در این کتاب، تبیین می سازد و دیدگاه ذهبی را در مورد روش تفسیر علمی مورد انتقاد قرار می دهد. در نهایت به خلط روش و عقاید معتزله و شیعه توسط دکتر ذهبی اشاره و مواردی از آنها را برمی شمارد.

دوم از جهت مبانی تفسیر؛ منابع تفسیر شیعه و اهل سنت را از نظر ذهبی ذکر و مورد نقد و بررسی قرار می دهد. در این بخش به موضوع نسبت تحریف قرآن به شیعه می پردازد و در ادامه جایگاه اهل بیت(ع) را در تفسیر تبیین می سازد.

واژه های کلیدی: نقد، کتاب التفسیر و المفسرون، روش شناختی، تفسیر اهل بیت(ع)،

تفسیر به رأی.

در این نوشتار از روش نقد درون متنی استفاده می کنیم ، یعنی می کوشیم با استفاده از مبانی مؤلف کتاب التفسیر و المفسرون ، لغزشهای وی را روشن سازیم. محور اصلی نقد ما مباحث روش شناختی است و تلاش می کنیم لغزشهای روشی مولف را که زمینه ساز لغزشهای محتوایی شده است آشکار کنیم. البته در این نقد از شواهد و مطالب بیرون متنی و نقد محتوایی نیز در موارد لزوم استفاده می شود.

الف. نقد روش شناختی

از آنجا که کتاب التفسیر والمفسرون در پی روشن ساختن روشها و گرایشهای تفسیری مفسران قرآن در طول تاریخ اسلام است، ستون فقرات آن مباحث روش شناختی تفسیر است. از این رو به چند مشکل روش شناختی کتاب فوق اشاره می کنیم.

اول : خلط روش تفسیر به رأی با روش تفسیر اجتهادی

تفسیر به رأی در روایات متعدد اهل سنت و شیعه نکوهش شده است. از جمله از پیامبر(ص ) نقل شده که فرمودند:«من قال فی القرآن برأیه فلیتبوء مقعده من النارا.» نیز از امام رضا(ع ) از پدرانش در حدیث قدسی حکایت شده که :«ما آمن بی من فسّر برأیه کلامی .»2دکتر ذهبی نیز تفسیر به رأی و روایات آن را متذکر شده است و از ص 225 جلد اول به بعد، به تقسیم بندی و توضیحات تفسیر به رأی پرداخته است. این بحث تا جلد سوم ادامه می یابد و مهم ترین بحث کتاب را تشکیل می دهد. ایشان در مورد رأی می نویسد:

یطلق الرأی علی الاعتقاد و علی الاجتهاد و علی القیاس و المراد بالرأی هنا الاجتهاد وعلیه فالتفسیر بالرأی عبارة عن التفسیر القرآن بالاجتهاد.3

وی سپس بر سر دو راهی قرار می گیرد، چرا که از طرفی بر اساس روایات، تفسیر به رأی حرام و ممنوع است و از طرف دیگر، اجتهاد در تفسیر قرآن جایز است ، بنابراین بعد از ذکر دلایل موافقان و مخالفان ، تفسیر به رأی را به دو قسم تقسیم می کند و می نویسد:

الرأی قسمان : قسم جار علی موافقة کلام العرب و مناحیهم فی القول مع موافقة الکتاب و السنة و مراعاة سائر شروط التفسیرو هذا القسم جائز لا شک فیه و علیه یحمل کلام المجیزین للتفسیر بالرأی . و قسم غیر جار علی قوانین العربیة و لاموافق للادلة الشرعیة و لا مستوف لشرائط التفسیر و هذا هو مورد النهی و محط الذم.4

وی در ادامه مهم ترین کتابهای تفسیر به رأی جایز را این تفاسیر برمی شمرد: تفسیر مفاتیح فخر رازی، تفسیر انوار التنزیل و اسرار التأویل بیضاوی، تفسیر مدارک التنزیل و حقایق التأویل نسفی، تفسیر روح المعانی آلوسی ، تفسیر ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم ابی سعود، لباب التأویل فی معانی التنزیل ، خازن، البحر المحیط ابی حیان، غرائب القرآن و رغائب الفرقان نیسابوری ، تفسیر الجلالین، الجلال المحلی و الجلال سیوطی، السراج المنیر فی الاعانة علی معرفة بعض معانی کلام ربنا الحکیم الخبیر، الخطیب الشربینی .5او سپس تفاسیر به رأی غیر جایز را این گونه برمی شمارد: تفاسیر معتزله، تفاسیر شیعی، اسماعیلیه، بابیه و بهائیه، خوارج، زیدیه، صوفیه و فلاسفه .6

بررسی

1. ایشان رأی در تفسیر به رأی را «اعتقاد، اجتهاد، و قیاس» معنا کرده، ولی هیچ منبع لغوی برای این معنا به دست نداده است.هنگامی که به کتابهای لغت مراجعه می کنیم می بینیم که رأی را به اعتقادی که از غلبه گمان پیدا شده معناکرده اند.7

2. تفسیر به رأی عبارت است از تفسیری که بر اساس برداشت شخص بدون توجه به قرائن عقلی و نقلی (کتاب وسنت ) انجام شود. از این رو گاهی در احادیث تفسیر به رأی از پیامبر حکایت شده است : «من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوء مقعده من النار.»8اما تفسیر اجتهادی عبارت است از استنباط از قرآن بر اساس قرائن عقلی یا نقلی 9. با همین توضیح مختصر روشن می شود که تفسیر به رأی غیر از تفسیر اجتهادی است .

3. تقسیم تفسیر به رأی به دو قسم ممدوح و مذموم بر خلاف اطلاق روایات تفسیر به رأی است . در هیچ روایتی به این تقسیم اشاره نشده است ، بلکه همه اقسام تفسیر به رأی محکوم و سرزنش شده است . آری، اگر تفسیری بر اساس قوانین ادبیات عرب و... باشد، از تفسیر به رأی خارج می شود؛ چون تفسیر بر اساس قرائن خواهد بود نه نظرشخصی و گمانه زنی صرف. البته اصل این تقسیم از دکتر ذهبی نیست، بلکه در مقدمه تفسیر راغب اصفهانی آمده است.10سپس علمای اهل سنت آن را در کتابهای علوم قرآنی خود نقل کرده اند11و مبنای مسلّم گرفته اند، در حالی که مخالف اطلاق روایات تفسیر به رأی است .

4. ذکر تفاسیر شیعه و برخی فرقه های اسماعیلیه در زمره تفسیر به رأی مذموم ، و ذکر تفسیری که غالباً از اشاعره است و مورد پسند مؤلف است در زمره تفسیر به رأی ممدوح ، شیوه ای علمی و پسندیده نیست . می توان گفت خود این انتخاب تفاسیر و جایگزینی آنها نوعی تفسیر به رأی است . اگر بنا باشد هر کس تفاسیر غیر مطلوب خود را در شمار تفسیر به رأی آورد و هیچ دلیل و معیاری ارائه نکند، کاری عالمانه انجام نداده است . لازم است نخست معیارهای تفسیر به رأی از آیات و احادیث استخراج شود، سپس تفاسیر با آنها سنجیده و موارد تفسیر به رأی مشخص گردد.

دوم : خلط تفسیر علمی با تفسیر عقلی

روشهای تفسیر قرآن از جهات مختلف تقسیم شده اند. روشهای نقلی(اثری) و اجتهادی و نیز روش تفسیر قرآن به قرآن ، روش تفسیر روایی ، روش تفسیر علمی و روش تفسیر عقلی و روش تفسیر اشاری(باطنی ، عرفانی ، شهودی ،صوفی ) از آن جمله است. دکتر ذهبی در فصل هشتم به تفسیر علمی می پردازد و می نویسد:

الفصل الثامن التفسیر العلمی ـ نرید بالتفسیر العلمی الذی یحکم الاصطلاحات العلمیة فی عبارات القرآن و یجتهد فی استخراج مختلف العلوم و الآراء الفلسفیة منها.12

و در جای دیگر در فصل هشتم به تفسیر فلسفی پرداخته و آن را از تفسیر علمی جدا ساخته است و می نویسد: «الفصل السادس : تفسیر الفلاسفه.» 13آن گاه روش تفسیر فلاسفه را به دو شیوه تقسیم می کند:

اما الطریقة الاولی : فهی طریقة التأویل النصوص الدینیة و الحقایق الشرعیة بما یتفق مع الاراء الفلسفیة و اما الطریقة الثانیة: فهی شرح النصوص الدینیة و الحقایق الشرعیة بالآراء والنظرات الفلسفیة و معنی هذا ان تطغی الفلسفة علی الدین و تتحکم فی نصوصه.14

وی سپس مثالهایی از فارابی و اخوان الصفا و ابن سینا می آورد.

بررسی

تقسیم روشهای تفسیری بر اساس منبعی است که مفسر از آن استفاده می کند. مثلاً در روش تفسیر قرآن به قرآن از منبع قرآن و در روش تفسیر عقلی از علوم عقلی و در روش تفسیر علمی از علوم تجربی در تفسیر استفاده می شود. جناب دکتر ذهبی تفسیر علمی را به حق از تفسیر فلاسفه جدا کرده است، چرا که یکی از منبع علوم عقلی و فلسفی و یکی از منبع علوم تجربی استفاده می کند. علوم عقلی و فلسفی بر اساس برهانهای عقلی است، اما علوم تجربی بر اساس حس و تجربه استوار است.

اما جالب آن است که وی در تعریف علوم تجربی، جمله«یجتهد فی استخراج مختلف العلوم و الآراء الفلسفیه منها» را به کاربرده است، یعنی بین علوم تجربی و علوم عقلی خلط کرده است. به عبارت دیگر، ذهبی تفسیر علمی را اعم از تفسیر قرآن باعلوم تجربی و علوم عقلی فرض کرده است که با توجه به جدا بودن روش و مبانی علوم تجربی و علوم عقلی، این مطلب لغزش روش شناختی است و با جدا سازی تفسیر علمی از تفسیر فلسفی(که خودش دو فصل هشتم و ششم رابه آنها اختصاص داده است ) نیز ناسازگار است .

سوم : دیدگاه ذهبی در مورد تفسیر علمی

همان گونه که گذشت دکتر ذهبی تفسیر علمی را به این صورت معنا کرده است :

التفسیر الذی یحکم الاصطلاحات العلمیة فی عبارات القرآن و یجتهد فی استخراج مختلف العلوم و الآراء الفلسفیة منها.15

وی سپس غزالی را به عنوان یکی از پیشگامان این روش معرفی می کند و از کتاب جواهر القرآن او مطالب متعددی می آورد. آن گاه از سیوطی در الاتقان و ابوالفضل المرسی مطالبی را به عنوان تفسیر علمی نقل می کند و مثالهای متعددی می آورد که در موارد بسیاری خواسته اند علوم مختلف را از قرآن استخراج نمایند. سپس به انکار شاطبی(م 790 ق ) در باره این تفسیر اشاره می کند و دلایل او را از کتاب الموافقات می آورد و در پایان این گونه نتیجه می گیرد: «اما انا فاعتقادی ان الحق مع الشاطبی رحمه الله .»16

ذهبی در ادامه چند دلیل برای رد تفسیر علمی می آورد که به صورت خلاصه ذکر می کنیم.

الف. از نظر لغوی

و ذلک ان الالفاظ اللغویة لم تقف عند معنی واحد من لدن استعمالها الی الیوم بل تدرجت حیاة الالفاظ و تدرجت دلالاتها....

نستطیع ان نقطع بان بعض المعانی للکلمة الواحدة حادث باصطلاح ارباب العلوم و الفنون ، فهناک معان لغویة و هناک معان شرعیة و هناک معان عرفیة ، و هذه المعانی کلّها تقوم بلفظ واحد، بعضها عرفته العرب وقت نزول القرآن و بعضها لاعلم للعرب به وقت نزول القرآن نظراً لحدوثه و طروه علی اللفظ، فهل یعقل بعد ذلک ان نتوسع هذا التوسع العجیب فی فهم الفاظ القرآن ، و جعلها تدل علی معان جدت باصطلاح حادث و لم تعرف للعرب الذین نزل القرآن علیهم .

ب. از نظر بلاغی

عرفت البلاغة بانها مطابقة الکلام لمقتضی الحال و معلوم ان القرآن فی اعلی درجات البلاغیة فاذا نحن ذهبنا مذهب ارباب التفسیر العلمی و قلنا بان القرآن متضمن لکل العلوم و الفاظه متحملة لهذه المعانی المستحدثة لأو قعنا انفسنا فی ورطة لاخلاص لنا منها الّا بما یخدش بلاغة القرآن او یذهب بفطانة العرب و ذلک لان من خوطبوا بالقرآن فی وقت نزوله ان کانوا یجهلون هذه المعانی و کان اللّه یریدها من خطا به ایّاهم لزمه علی ذلک ان یکون القرآن غیر بلیغ لانه لم یراع حال المخاطب و هذا سلب لاهم خصائص القرآن الکریم . وان کان یعرفون هذه المعانی فلم لم تظهر نهضة العرب العلمیة من لدن نزول القرآن الذی حوی علوم الاولین و الاخرین .17

ج. از نظر اعتقادی

القرآن الکریم باق ما تعاقب الملوان نظامه نافع لکل عصر و زمان ، فهو یتحدث الی عقول الناس جمیعاً من لدن نزول الی ان یرث الله الارض و من علیها... فاذا نحن ذهبنا مذهب من یحمل القرآن کل شیء و جعلنا مصدراً لجوامع الطب و...الی ذلک العلوم المختلفة ، لکنا بذلک قد او قعنا الشک فی عقائدهم المسلمین نحو القرآن الکریم و ذلک لان قواعدالعلوم وما تقوم علیه من نظریات لاقرار لها و لابقاء.18

بررسی

برخی دغدغه های دکتر ذهبی در مورد تفسیر علمی به ویژه در مورد تحمیل نظریه های علمی بر قرآن کریم و استخراج علوم از قرآن ، بجا و صحیح و دغدغه همه مفسران راستین است. اما ایشان در این مورد به برخی نکات توجه نکرده و در تعریف تفسیر19و برخی دلایل لغزش داشته است. از جمله :

1. تفسیر علمی به سه قسم تقسیم می شود:

1ـ1 استخراج علوم از قرآن که می کوشد هر گونه علم قدیم و جدید را از قرآن استخراج کند.

2 ـ 1 تحمیل و تطبیق نظریه های علمی بر قرآن کریم که می کوشد هر گونه مطلب علمی جدید را بر آیات تطبیق کند.

3 ـ 1 استخدام علوم قطعی در فهم قرآن که می کوشد معانی برخی آیات را که اشارات علمی دارد با کمک علوم قطعی تجربی روشن سازد.20

دکتر ذهبی در تعریف تفسیر علمی به قسم اول و دوم اشاره کرده، اما به قسم سوم اشاره نکرده است، در حالی که قسم اول و دوم باطل و غیر معتبر است، چون به تحمیل و تفسیر به رأی منجر می شود؛ اما قسم سوم صحیح و قابل دفاع است . پس بهتر بود وی این اقسام را از هم جدا می کرد و به خاطر باطل بودن برخی اقسام تفسیر علمی ، همه موارد را محکوم نمی ساخت.

2. در مورد دلیلی لغوی تغییر معنای لغوی و معقول نبودن تفسیر آیات با معانی جدید لغات که دکتر ذهبی برای ردتفسیر آورده است باید گفت : این دلیل در مواردی که از تفسیر علمی قسم اول و دوم استفاده شود و معانی جدید برآیات قرآن تحمیل شود صحیح است، اما در مواردی که معنای لفظ آیه شامل مصادیق قدیمی و جدید شود اشکالی ندارد. برای مثال در مورد آیه شریفه : «رفع السموات بغیر عمدترونها»،21واژه «عمد» به معنای ستونهاست که شامل ستون خیمه ، ستون ساختمان ، ستونهای دیدنی و غیر دیدنی مثل نیروی جاذبه می شود. یعنی تفسیر آیه به نیروی جاذبه ، به معنای بیان برخی مصادیق جدید واژه «عمد» است و مجاز و خروج از معنای موضوع له را لازم ندارد. لازم نیست که عرب صدر اسلام تمام مصادیق الفاظ عمد، مصباح و... را بداند، بلکه این الفاظ معانی ای دارد که در طول زمان مصادیق جدید آن کشف و قابل فهم می شود. اگر مطلب این گونه بود که دکتر ذهبی گفته است، نباید هیچ تفسیرجدید و عمیقی از آیات قرآن (غیر از تفسیر صحابه ) بیان شود!

3. در مورد دلیل بلاغی(که سخن گفتن با عرب صدر اسلام با معانی عصرهای بعد، خلاف مقتضای حال و بلاغت است ) باید گفت : قرآن کتابی کم حجم است که برای همه اعصار و مکانها نازل شده و مخصوص نسل خاصی نیست. از این رو با مرور زمان معانی و مصادیق تازه ای از آیات قرآن فهمیده می شود و تفسیرهای جدید نوشته می شود و این دلیل عظمت قرآن است .

بلی، هر شخص و نسلی به اندازه فهم و علم خود از قرآن برداشت می کند، ولی ممکن است نتواند همه دقایق کلام الهی و بطون قرآن را دریافت کند. البته معانی الفاظ قرآن بر اساس همان لغت صدر اسلام معنا می شود و معانی دیگری از الفاظ اراده نشده، ولی آیا عرب صدر اسلام همه آیات قرآن و معانی بلند و بطون آن را متوجه می شد؟

در ذیل آیات اوایل سوره حدید و ذیل سوره توحید از امام سجاد(ع ) حکایت شده که این آیات برای مردم ژرف نگر آخرالزمان فرود آمده که آن را درک خواهند کرد.22اگر مطلب این گونه بود که دکتر ذهبی گفته است، باید بطون قرآن تعطیل می شد و جز آنچه عرب صدر اسلام از قرآن می فهمید مطلبی بیان نمی شد!

4. در مورد دلیل اعتقادی دکتر ذهبی باید گفت : برخی از افرادی که به تفسیر علمی پرداخته اند از معیارهای تفسیراطلاع کافی نداشته اند و از این رو مطالب غیر قطعی علوم را به قرآن نسبت داده اند که پس از مدتی آن مطلب علمی تغییرکرده است . اما اگر کسی با توجه به معیارهای تفسیر علمی معتبر به تفسیر علمی قرآن بپردازد، این اشکال به وجود نمی آید. برای مثال اگر از علوم تجربی قطعی(که به بداهت حسی رسیده یا با دلایل ریاضی پشتیبانی می شود) به تفسیرعلمی قرآن بپردازیم(هر چند موارد آن کم می شود)، اشکال فوق پیش نخواهد آمد.23ونیز اگر از قسم سوم علمی(نه استخراج و تکمیل نظریه ها) استفاده شود، این اشکال مرتفع می شود. به عبارت دیگر، این اشکال در قسم دوم تفسیر علمی به وجود می آید که تطبیق نظریه های علمی بر قرآن است نه در قسم سوم که استخدام علوم قطعی برای تفسیر آیات است.

5. در مورد اعجاز علمی قرآن باید گفت در قرآن بیش از هزار آیه وجود دارد که به مطالب علمی اشاره کرده است و در مورد بسیاری از آنها ادعای اعجاز علمی شده است. البته بسیاری از این موارد ادعایی صحیح نیست، اما در برخی موارد مطالبی علمی در آیات قرآن وجود دارد که اعجاز این کتاب آسمانی را اثبات می کند، چرا که این مطالب قرنها بعد از نزول قرآن کشف شده است؛ از جمله :

1. تصریح قرآن درمورد زوجیت عام موجودات(یس:36)

2. اشاره قوی قرآن به نیروی جاذبه(رعد:2؛ لقمان:10)

3. تصریح قرآن به حرکت واقعی خورشید(یس:38)

4. اشارات علمی قرآن به مراحل خلقت انسان(حج: 5؛ مؤمنون:12ـ14 و...)

5. اشاره قرآن به لقاح ابرها و گیاهان(حج:22)

پس، در قرآن کریم مطالبی در مورد حقایق ثابت شده علمی وجود دارد45و اعجاز این کتاب الهی را اثبات می کند و بسیاری از دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان به این مطالب تصریح کرده اند.

چهارم : خلط روش و عقاید و کتب شیعه و معتزله

مذاهب اسلامی از قرنهای قبل به وجود آمده و شناخته شده اند. در میان مذاهب فقهی ، مشهورترین آنها حنفی ، مالکی ،حنبلی ، شافعی و شیعه است و در میان مذاهب کلامی مشهورترین آنها اشعری ، معتزلی و شیعه اند. دکتر ذهبی در موارد متعددی مذهب کلامی شیعه و معتزله را یکسان پنداشته است. از این رو گاهی شخصیتها و مفسران شیعه را معتزلی دانسته است . وی تفسیر امالی شریف مرتضی(355 ـ 436 ق ) را که به نام غررالفوائد و در القلائد معروف است، در ردیف تفاسیر معتزلی معرفی می کند و در مورد شخصیت سید مرتضی می نویسد:«شیخ الشیعة ورئیسهم بالعراق و کان مع تشیعه معتزلیاً مبالغاً فی اعتزاله».25

دلایل و شواهدی که ذهبی برای معتزلی بودن سید مرتضی می آورد آن است که وی رؤیت خدا را در آیاتی مثل«الی ربّی ناظرة»26قبول ندارد27و آزادی و اختیار انسان در اعمال را می پذیرد28

بررسی

دکتر ذهبی در کتاب خود، به صورت مفصل در مورد «معتزله » سخن گفته و بیان کرده است که اصل این فرقه به دست واصل بن عطا ملقب به«غزل »(80 ـ 131 ق ) پایه گذاری شد.29وی می نویسد:«اصول المعتزلة فهی خمسة: التوحید والعدل و الوعد و الوعید و المنزلة بین المنزلین و الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.»30

وقتی به دیدگاههای دکتر ذهبی در مورد رابطه شیعه و معتزله نظر می کنیم اشکالات زیر رخ می نماید:

1. منشأ پیدایش شیعه از زمان پیامبر(ص ) و به صورت محسوس دوران امیر المومنین علی(ع ) بوده است و شیعه اصول عقاید خود را از علی(ع )، سپس امام حسن(ع ) و امام حسین(ع ) گرفته است، در حالی که در آن عصر هنوز واصل بن عطا متولد نشده بود.

2. اصول عقاید شیعه عبارت است از: توحید، عدل ، نبوت ، امامت ، معاد. این اصول با اصول معتزله(که خود دکترذهبی شماره کرده بود) فقط در توحید و عدل موافق است . پس چگونه سیدمرتضی که شیعه است می تواند معتزلی باشد و چگونه عقیده به امامت با عدم عقیده به امامت جمع می شود؟

3. ایشان در مورد مبحث«شفاعت » اقرار می کند که عقیده شیعه با معتزله در این مسئله مخالف است .31نیز در مورد حقیقت ایمان اعتراف می کند که عقیده شیعه و معتزله متغایر است .32 پس چگونه می توان گفت که عقاید کلامی شیعه و معتزلی یکی است؟

4. در مورد آزادی و اختیار انسان نیز عقیده شیعه و معتزله متفاوت است، چرا که معتزله به آزادی در حد تفویض قائل است، اما شیعه«لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین » را قبول دارد.34

5. بر فرض بپذیریم عقاید کلامی دو مکتب شیعه و معتزله در برخی موارد مشابه هم باشد(مثل مسئله رؤیت )، آیامی توان گفت که هر کس از مکتب شیعه است معتزلی است ، یا بالعکس ، و همه موارد اختلاف در اصول و فروع را نادیده انگاشت و حتی سیدمرتضی و کتاب او را در ردیف معتزلیان ذکر کرد؟ اگر این گونه بود، باید همه مسلمانان یهودی باشند، چون هر دو قائل به توحید هستند.

ب. نقد مبانی تفسیر

یکی از مباحث مهم تفسیر، مبانی تفسیر، مثل تعریف تفسیر، تاویل ، بطن و منابع تفسیر است . دکتر ذهبی در این موارد اظهار نظر کرده و لغزشهایی داشته است .

اول. منابع تفسیر

ایشان منابع تفسیر را از منظر خودش (اهل سنت ) این گونه بر می شمارد: 1. قرآن؛ 2. سنت پیامبر(ص )؛ 3. روایات صحابه؛ 4. لغت؛ 5. تفسیر به مقتضای کلام (فهمی که خدا به انسان می دهد34).

وی در باره منابع تفسیر اثناعشری می نویسد:

نعم یعتمد الامامیة الاثنی عشریة فی تفسیرهم للقرآن الکریم و نظر انهم الیه علی اشیاء لا تعد و ان تکون من قبیل الاؤهام و الخرافات التی لا توجه الّا فی عقول اصحاب فمن ذلک الذی علیه مایأتی :

اولاً: جمع القرآن الکریم و تأویله و هو کتاب جمیع فیه علی رضی الله عنه القرآن علی ترتیب النزول؛ ثانیاً: کتاب املی فیه امیر المومنین علیه السلام ستین نوعاً من انواع علوم القرآن؛ ثالثاً: الجامعة و هی کتاب طوله سبعون ذراعاً من املاء رسول الله (ص ) و خط علی(ع )...؛ رابعاً: الجفر و هو غیر الجامعة... و یعرف صاحب اعیان الشیعة الجفر بانه کتاب املاء رسول الله (ص ) علی علی رضی الله عنه؛ خامساً: مصحف فاطمة.... هذه هی اهم الاشیاء التی یستند الیها الامامیة الاثنا عشریة فی تفسیر هم لکتاب الله تعالی و هی کلّها اوهام و اباطیل لاثبوت لها الّا فی عقول الشیعة.35

بررسی

برای بررسی منابع تفسیر هر مکتب یا مفسر یا باید به تصریحات خود آنها استناد کرد یا در تفسیرهای آنها جست وجو کرد و با شواهد و مدارک اثبات کرد که منبع آنها چیست، ولی جناب دکتر ذهبی هیچ کدام از این دو راه را طی نکرده است .

1.جناب شیخ طوسی(ره ) که اولین تفسیر اجتهادی شیعه یعنی تبیان را نگاشته است ، در مورد منابع تفسیر می نویسد:

متی کان التأویل یحتاج الی شاهد من اللغة ، فلایقبل من الشاهد الّا ما کان معلوماً بین اهل اللغة شائعاً بینهم واما الطریقة الاحاد من الروایات الشاردة و الالفاظ و النادرة فانه لا یقطع یذلک ....

و نیز می نویسد:

و اعلم ان الروایة ظاهرة فی اخبار اصحابنا بان التفسیر القرآن لا یجوز الّا بالاثر الصحیح عن النبی و عن الائمة الذین قولهم حجة کقول النبی و ان القول فیه بالرأی لا یجوز.36

بل ینبغی ان یرجع الی الادّلة الصحیحة امّا العقلیة او الشرعیة من اجماع علیه او نقل متواترعمن یجب اتباع قوله .37

علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان، مهم ترین منبع تفسیر را خود قرآن معرفی می کند و روش تفسیر قرآن به قرآن را روش تفسیری اهل بیت(ع ) و شیوه تفسیر خود بیان می کند. برخی معاصران نیز منابع تفسیری شیعه را «قرآن ، سنت وعقل » معرفی کرده اند.38هنگامی که تفاسیر را از قدیم تا جدید بررسی کنیم می بینیم که به طور عمده از همین منابع استفاده کرده اند.

2. کتاب قرآن امام علی(ع ) که با حواشی(روایات ) همراه بود و مصحف فاطمه(ع ) و کتاب جفر و جامعه، امروز در دسترس ما نیست و گزارشهای تاریخی از برخی مطالب آنها وجود دارد. ولی اگر این کتابها یا برخی احادیث آنها یافت شود که با املای پیامبر و خط علی(ع ) است ، چه دلیلی برای رد آنها داریم؟ آیا سخنان پیامبر(ص ) و علی و فاطمه مورد قبول شیعه و اهل سنت نیست؟ پس چرا باید آنها را«اوهام واباطیل » بخوانید؟

بلی، ممکن است کسی در سند این کتابها یا سند برخی احادیث آنها اشکال رجالی داشته باشد، همان گونه که در مورد همه احادیث تفسیری و غیر تفسیری این اشکالات مطرح می شود و پاسخ داده می شود و گاهی حدیث مقبول یا مردود اعلام می شود. ولی نمی توان بدون بررسی رجالی و دلایل و شواهد گفت اینها اوهام و اباطیل است .

3. جالب این است که دکتر ذهبی سخنان صحابه را یکی از منابع تفسیر شمرده و حتی در مورد تفسیر صحابی وروایات صحابه می نویسد:«لا یجوز ردّه اتفاقاً بل یأخذ المفسر و لا یعدل عنه الی غیره بایة حال . »39 وی تفسیر صحابی را در حکم مرفوع می داند، در حالی که امام علی(ع ) و فاطمه(ع ) هر دو صحابی پیامبر(ص ) هستند. پس در جایی که تفسیر از خود امام علی(ع )و فاطمه (ع ) باشد، مشمول سخن دکتر ذهبی می شوند که رد سخنان آنها جایز نیست. علاوه بر آنکه در این کتابها(جامعه ، جفر و...)، احادیث پیامبر(ص ) حکایت شده و امام علی(ع ) نویسنده بوده است. پس این کتابها بر اساس چه مبنایی رد می شود؟ آیا امام علی(ع ) و فاطمه(ع ) صحابی نبوده اند؟ فرق آنها با صحابه دیگر چیست؟

دوم : تحریف قرآن

قرآن کریم معجزه جاودان پیامبر اسلام(ص ) است که امانت ایشان در دست مسلمانان بوده و همیشه مورد احترام همه مذاهب اسلامی است و هیچ تحریفی در آن صورت نگرفته است. ولی گاهی در طول تاریخ برخی فرقه های مسلمان(بر اساس برخی احادیث ضعیف و گفته های افراد کم اطلاع ) به همدیگر تهمت زده اند که قائل به تحریف هستند، در حالی که علمای بزرگ شیعه و اهل سنت همیشه این اتهامات را دفع کرده اند.

دکتر ذهبی نیز در این با ره اظهار نظر کرده و برخی از این سخنان را تکرار کرده است. وی می نویسد:

اعلم انّ جمیع ما ذکرنا هم من فرق الامامیة متفقون علی تکفیر الصحابة و یدعون ان القرآن قد غیر عما کان و وقع فیه الزیادة و النقصان من قبل الصحابة و یزعمون انه قد کان فیه النص علی امامة علی فاسقطه الصحابة منه و یزعمون انه لا اعتماد علی القرآن الآن.40

وی در جای دیگر می نویسد:

و اخبار التحریف متواترة عند الشیعة و لهم فی ذلک روایات کثیرة یرونها عن آل البیت و هم منها براء.42

جالب این است که وی تهمت اضافه کردن بر قرآن به شیعه می زند و می نویسد:

و الحق ان الشیعة هم الذین حرفوا وبدلوا فکثیراً ما یزیدون فی القرآن ما لیس منه ، و یدعون انه قرائة اهل البیت ، فمثلاً نراهم عند قوله تعالی فی الآیة.67من سورة المائدة:«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک» یزیدون «فی شأن علی » و هی زیادة لم ترد الّا من طریقهم وهی طریق مطعون فیها.42

سپس در ادامه احادیثی را از اصول کافی آن هم به نقل از کتاب الوشیعة فی نقد عقاید الشیعة می آورد.

بررسی

1. همان گونه که در مقدمه بحث اشاره شد، علمای بزرگ شیعه مسئله تحریف قرآن را انکار کرده اند. شیخ الطائفه طوسی(ت 469 ق) امین الاسلام طبرسی(ت 548 ق) ابو الفتوح رازی(م556ق)، آیت الله خویی و آیت الله معرفت(معاصر)43از آن جمله اند. حتی برخی علمای شیعه کتابهای مستقل در مورد تحریف ناپذیری قرآن نوشته اند، از جمله : صیانة القرآن عن التحریف، آیت الله محمدهادی معرفت؛ سلامة القرآن من التحریف ، دکتر فتح الله نجارزادگان؛ نزاهت قرآن از تحریف ، آیت الله جوادی آملی.

پس این ادعای دکتر ذهبی که همه فرقه های امامیه بر تحریف قرآن متفق اند، مبتنی بر تحقیق و صحیح نیست. به علاوه ایشان برای ادعای خویش هیچ دلیلی نیز ارائه نمی کند.

2. ایشان ادعا می کند که شیعه گمان می کنند هیچ اعتمادی بر قرآن نیست. وی برای این ادعای خود نیز هیچ دلیلی ارائه نمی کند.

اما در احادیث اهل بیت(ع ) آمده که قرآن فعلی معتبر است 44و بزرگان شیعه و محققان به این امر اذعان کرده اند.45در مدارس و مساجد و خانه های شیعیان نیز همین قرآن فعلی وجود دارد و از آن استفاده می شود. حتی قرآن با خط عثمان طه و چاپ مراکز اهل سنت(مثل مصحف عربستان سعودی ) در ایران و شهرها و کشورهای شیعی کاملاً رایج و مورد استفاده است .

3. در میان شیعه و اهل سنت برخی احادیث ضعیف وجود دارد46که دلالت بر نقصان و یا زیادی قرآن می کند و برخی افراد ساده لوح نیز در گذشته این احادیث را پذیرفته یا نقل کرده اند. در مورد این احادیث چند نکته قابل توجه است :

اول. نقل این احادیث ضعیف منحصر به شیعه نیست، بلکه در میان کتابهای اهل سنت نیز وجود دارد.47پس چرا آقای دکتر ذهبی فقط شیعه را متهم به تحریف می کند؟

دوم. این احادیث را علمای شیعه و اهل سنت رد کرده اند(همان گونه که گذشت ) و بر اساس دلایل مهم عقلی ، قرآنی و...، قرآن را مصون از تحریف دانسته اند.

سوم. برخی از این احادیث مربوط به اختلاف قرائات یا اضافات تفسیری و توضیحی است که در احادیث منقول از اهل بیت به آنها اشاره شده است، همچون مورد آیه 67 سوره مائده که دکتر ذهبی مثال آورده است. اگر اختلاف قرائات و اضافات تفسیری به معنای تحریف باشد، تمام کسانی که اختلاف قرائات را در اهل سنت نیز مطرح کرده اند متهم به تحریف می شوند، در حالی که کسی چنین ادعایی نکرده است .

چهارم. بر فرض حدیثی دلالت بر تحریف قرآن نماید، مخالف قرآن است و رد می شود؛ چرا که یکی از اصولی که پیامبر و اهل بیت به شیعه آموزش داده اند این است که «فما وافق کتاب اللّه فخذوه و ما خالف کتاب اللّه فدعوه. 48» این احادیث نیز مخالف آیاتی است که دلالت بر محفوظ بودن قرآن از تحریف دارد. این قاعده ای است که بزرگان شیعه نیز بدان تصریح کرده اند.49

4. با توجه به مطالب فوق روشن می شود که نسبت تحریف قرآن به شیعه صحیح نیست و اگر آقای دکتر ذهبی به کتاب الوشیعة فی نقد عقاید الشیعة از موسی جاراللّه اعتماد نمی کرد و خود به تحقیق در مورد کتابها و آرای شیعه می پرداخت، این گونه گرفتار لغزش و تهمت زنی علیه شیعه نمی شد و به حقایق و عقاید صحیح شیعه دست می یافت .

سوم: امامت و آیات ولایت

دکتر ذهبی در مورد عقاید مهم شیعه می نویسد:

«اکثر تعالیم الامامیة الاثنی عشریة امور اربعة: العصمة و المهدیة و الرجعة و التقیة.» 50

و نیز در مورد عقیده شیعه در مورد ائمه می نویسد:

و هولاء قد جاوزوا الحد فی تقدیسهم للائمة فزعموا: ان الامام صلة روحیة باللّه کصلة الانبیاء و قالوا: «ان الایمان بالامام جزء من الایمان باللّه ، و ان من مات غیر معتقد بالامام فهومیت علی الکفر و غیرذ لک من اعتقاداتهم الباطلة فی الائمة. 51

نیز در جلد سوم کتاب برخی احادیث را از کافی 52نقل می کند که دلالت بر حجّت بودن ائمه (ع ) دارد،53ولی بدون هیچ اظهار نظری از آنها می گذرد. ایشان در ذیل آیات مربوط به اهل بیت(ع ) معمولاً کلمات مفسران شیعه را نقل کرده، سپس با یک جمله آنها را موضوع و مجعول خوانده است . برای مثال در مورد آیه هفتم رعد:«انما انت منذر و لکل قوم هاد» از تفسیر مجمع البیان طبرسی، حدیثی از ابن عباس نقل می کند که پیامبر فرمود:«انا المنذر و علی الهادی من بعدی .» و نیز با سند از ابی برده اسلمی حدیثی نزدیک به همان مضمون نقل می کند54ولی در رد آن می گوید:«انه یذکر من الروایات ما هو موضوع علی السنة الشیعة .55»

علامه طبرسی در مجمع البیان در مورد عصمت اهل بیت(ع ) با استناد به آیه 33 سوره احزاب: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهر کم تطهیراً»، با استفاده از روایات و شواهد لغوی و مباحث تفسیری و کلامی سخن گفته است.56اما ذهبی در یک جمله می نویسد:

فانت تری ان الطبرسی یحاول من وراء هذ الجدل العنیف ان یثبت عصمةالائمة و هی عقیدة فاسدة یونس بها هو و من علی شاکلته من الامامیة الاثنی عشریة و لاشک ان هذا تحکم فی کلام الله تعالی دفعه الیه الهوی و حمله علیه تاثیر المذهب.57

بررسی

دکتر ذهبی در مورد امامت و آیات ولایت لغزشهای متعددی داشته است که به برخی از آنها اشاره می کنیم :

1.وی مطالبی را به شیعه نسبت می دهد بدون اینکه دلیل و سندی ذکر کند. این شیوه از فردی محقق پذیرفته نیست.

2. ایشان عقاید و تعالیم مهم شیعه را عصمت ، مهدویت ، رجعت و تقیه می داند، در حالی که«امامت و عدل » دو اصل اساسی است که سه مورد«عصمت ، مهدویت ، و رجعت » زیر مجموعه آنهاست.

3. وی می نویسد«زعموا ان الامام له صلة روحیة بالله کصلة الانبیاء.58» این مطلب به معنای آن است که بر امامان شیعه وحی شود، همان گونه که بر پیامبران می شود، در حالی که هیچ کس چنین ادعایی نکرده و مطلب وی بدون دلیل و استناد ونوعی تهمت بر شیعه و ائمه (ع ) است .

4. اینکه ایمان به امام لازم است و هر کس امام زمانش را نشناسد و بمیرد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است، مطلبی است که در احادیث شیعه و اهل سنت وارد شده است. از پیامبر(ص) روایت شده است:«من مات و هو لایعرف امامه ، مات میتة جاهلیة.»59در حدیث دیگری آمده است: «من مات بغیر امام مات میتة جاهلییة.»60پس این عقیده باطلی نیست، بلکه ادعای دکتر ذهبی در انکار این مطلب باطل است .

5. جعلی بودن احادیث چیزی نیست که با ادعا ثابت شود، به ویژه وقتی حدیثی از صحابه نقل می شود و سند نیز دارد. دکتر ذهبی در مورد احادیث تفسیری صحابه می گوید از منابع تفسیر است 61و حکم احادیث مرفوع دارد:«لایجوز ردّه اتفاقاً بل یأخذ المفسر و لایعدل عنه الی غیره بایة حال .»62وی در جای دیگر آن را در حکم حدیث موقوف می خواند که اگر تفسیر آیه در قرآن و سنت نبود به آن رجوع می شود.63

ولی عجیب آن است که وی وقتی به احادیث ابن عباس و ابن برده اسلمی در مورد فضایل اهل بیت (ع ) و حقانیت ولایت وعصمت امامت شیعه می رسد، آنها را «عقیده فاسد» و «تحکم در کلام الله تعالی » و هواپرستی و تأثیر مذهب و جعلی می خواند، بدون اینکه یکی از احادیث را از نظر سند یا دلالت بررسی نماید و شواهد لغوی و تفسیری آنها را رد کند. روشن است که این شیوه برخورد با احادیث پیامبر(ص ) و صحابه، نه منطقی است و نه علمی .

6. در مورد آیات ولایت از جمله آیه تطهیر(احزاب :33)، کتابها و مقالات متعدد نوشته شده و احادیث شیعه و اهل سنت در این مورد گرد آمده و بررسی شده و به شبهات پیرامون آن نیز پاسخ داده شده است. الغدیر، اثر علامه امینی، آیةالتطهیر، نوشته سید علی ابطحی و تفسیر تطبیقی آیه تطهیر، اثر ایلقار اسماعیل زاده از آن جمله است.

چهارم: آیا تفسیر عقلی و اجتهادی قرآن بدون احادیث اهل بیت (ع ) جایز است ؟

دکتر ذهبی شیعه را متهم می کند که عقل را در تفسیر کنار گذاشته اند وفقط تفسیر روایی را قبول دارند. وی در این موردمی نویسد: «و حجروا علی العقول فمنعوا الناس من القول فی القرآن بغیر سماع من ائمتهم .»64سپس شیعه را متهم به تروریسم دینی و تحمیل قرون وسطایی می کند و می نویسد:

فحاولوا ان یحملوهم علیه من ناحیة العقیدة و الارهاب الدینی ، الذی یشبه الارهاب الکنسی للعامة فی العصور المظلمة ، من حمل الناس علی ما یوحون به الیهم بعد ان اَحظروا علیهم اعمال العقل ، و حاولوا بینهم و بین حریتهم الفکریة .

و حرصاً منهم علی تعطیل عقول الناس و منعهم من النظر الحر فی من نصوص القرآن الکریم ،قالوا: ان جمیع معانی القرآن ، سواء منها ما یتعلق بالظاهر و ما یتعلق بالباطن ، اختص بهاالنبی (ص ) و الائمة من بعده .... قالوا: ولهذا لایجوز لانسان ان یقول فی القرآن الّا بما وصل الیه من طریقهم .65

بررسی

اولاً: دکتر ذهبی در این ادعا هیچ مدرک و سندی ارائه نکرده است که کدام یک از مفسران بزرگ شیعه مثل شیخ طوسی ،طبرسی ، ابوالفتوح رازی ، علامه طباطبایی و... چنین سخنی گفته اند و عقل مردم را تعطیل کرده اند.

ثانیاً: اگر وی به احادیث شیعه و مفسران و تفاسیر شیعه مراجعه می کرد متوجه می شد که یکی از منابع تفسیر قرآن ازنظر شیعه ، «عقل » است. در حدیثی چنین آمده است : «لله علی الناس حجتین ، حجة ظاهرة و حجة و باطنة .» شیخ طوسی (ره ) در مقدمه تفسیر تبیان فرموده است :

بل ینبغی اَن یرجع الی الادّلة الصحیحة امّاالعقلیة او الشرعیة من اجماع علیه او نقل متواتر به عمن یجب اتباع قوله.66

جالب این است که تفاسیر شیعه مثل تفسیر قرآن کریم ملاصدرا و تفسیر المیزان علامه طباطبایی و مانند آنها، همگی از تفاسیر اجتماعی به شمار می روند که علاوه بر استفاده از احادیث ، از عقل به صورت گسترده استفاده کرده اند. پس چگونه شیعه عقل را تعطیل کرده است؟

البته مفسران شیعه همچون مفسران اهل سنت، تفاسیر اجتهادی و عقلی و تفاسیر روایی دارند. در میان اهل سنت تفسیر طبری و الدرّالمنثور روایی است و در شیعه نیز تفسیر عیاشی ، البرهان ، نورالثقلین و صافی روایی به شمار می آیند. ولی وجود این تفاسیر به معنای تعطیل عقول نیست، بلکه صاحبان این تقاسیر با توجه به علاقه و تخصص خود ترجیح داده اند احادیث تفسیری را ذیل آیات مربوط جمع کنند.

ثالثاً: احادیث پیامبر(ص ) بر اساس آیه 44 سوره نحل در تفسیر قرآن حجت است و احادیث اهل بیت (ع ) نیز بر اساس حدیث متواتر ثقلین حجت است. اینها قرائن نقلی در تفسیر قرآن به شمار می آیند. البته بخش اول (حجیت روایت پیامبر(ص ) مورد قبول اهل سنت نیز هست .

اما اینکه تفسیر قرآن منحصر به پیامبر(ص ) و اهل بیت (ع ) باشد و تفسیر قرآن بدون احادیث آنان جایز نباشد، دیدگاه مشهور شیعه نیست. همان گونه که بیان شد، شیخ الطائفه، یعنی شیخ طوسی، در تفسیر تبیان ، به تفسیر اجتهادی پرداخته و به روایات اکتفا نکرده است. بسیاری دیگر از مفسران شیعه نیز این گونه عمل کرده اند. بلی، به اندکی از علمای شیعه، یعنی اخباریها، نسبت داده شده که ظواهر قرآن را حجت نمی دانند و بر اساس برخی احادیث 67فهم و تفسیر قرآن را منحصر به معصومان (ع ) می شمارند و بنابراین فقط تفسیر روایی را جائز می دانند.68ولی این سخن از طرف علمای علم اصول الفقه و مفسران شیعه رد شده است، زیرا :

الف . ظواهر قرآن حجت است، چون حجیت ظاهر بر اساس مبنای عقلاست .69

ب . روایاتی که در این زمینه مورد استدلال واقع شده اند و شأن عقل را پایین آورده یا فهم و تفسیر قرآن را منحصر به اهل بیت (ع ) دانسته اند، از نظر سند ضعیف اند و از نظر دلالت کامل نیستند.70

ج . استناد این دیدگاه به اخباریهای شیعه مشکوک است و برخی از صاحب نظران بر آناند که هیچ کدام از اخباریهای شیعه چنین دیدگاهی نداشته اند.71

رابعاً: برای دکتر ذهبی زیبنده نبود که از طور بحث علمی خارج شود و به شیعه تهمت تروریسم دینی و تحمیل قرون وسطایی و تعطیل عقول بزند. وی هیچ دلیل و مدرکی بر اصل مدعا(تعطیل عقول و انحصار تفسیر درروایات ) ارائه نکرده است . بر فرض که چنین دلیلی نیز وجود داشت حداکثر می توانست به دلایل و مستندات اشکال کند، نه اینکه شیعه را تهمت باران کند. به هر حال این مطلب از یک دانشمند بعید است .

پنجم: مجعولات اسرائیلیات از منظر دکتر ذهبی

دکتر ذهبی اسباب ضعف احادیث تفسیری راسه چیز می داند: رواج وضع در تفسیر؛ ورود اسرائیلیات به آن؛ اسانید.72وی سپس در مورد اسباب وضع و جعل حدیث توضیح می دهد و یکی از اسباب را مسائل سیاسی معرفی می کند و متذکر می شود که جعل حدیث و نسبت دادن احادیث جعلی به امام علی (ع ) و ابن عباس بسیار بوده است ، و علت این امر را این گونه توضیح می دهد:

والسبب فی ذلک ان علیاً و ابن عباس رضی الله عنهما من بیت النبوة ، فالوضع علیهما یکتسب الموضوع ثقة و قبولاً، تقدیساً و رواجاً، مما لایکون لشیئی مما ینسب الی غیر هما. و فوق هذا فقد کان لعلی من الشیعة ما لیس لغیره ، فنسبوا الیه من القول فی التفسیر ما یظنون انه یعلی من قدره و یرفع شأنه.73

ذهبی سپس در مورد اسرائیلیات مطالبی را بیان می کند که شامل یهودیها و مسیحیها و تأثیر آنها در تفسیر می شود.74سپس احادیث پیامبر (ص ) را در مورد احادیث اسرائیلی و نهی ایشان از تصدیق آنها75و نیز خشم پیامبر(ص ) بر عمر را هنگامی که قسمتی از نوشته اهل کتاب را نزد پیامبر(ص ) آورد و خواند،76نقل می کند و اسرائیلیات را خطر و دسیسه در دین می داند.77

وی آن گاه شخصیتها و قطبهای مهم اسرائیلیات را عبدالله بن سلام، کعب الاخبار، وهب بن منبه و عبداالملک بن عبدالعزیز بن جریح بر می شمارد، ولی از سه نفر اول دفاع می کند و آنها را دانشمند و ثقه بلکه عادل می داند؛ اما از نفر اخیر بر حذر می دارد.78دکتر ذهبی عبدالله بن سلام را یکی از علمای بزرگ یهود بلکه اعلم آنها می شمارد. سپس یادآور می شود که در جریان قتل عثمان ، او مدافع عثمان بود.79وی در ادامه می نویسد:

امتزجت فیه الثقافتان الیهودیة و الاسلامیة و لقد نقل عنه المسلمون کثیراً مما یدل علی علمه بالتوراة و ما حولها و نجد ابن جریر الطبری ینسب الیه فی تاریخ کثیراً من الاقوال فی المسائل التاریخیة الدینیةکما نجده یجتمع حول اسمه کثیراً من المسائل الاسرائیلیة یرویها کثیر من المفسرین فی کتبهم.80

وی در پایان چنین نتیجه می گیرد:

هذا، و انا لا نستطیع ان نتهم لرجل فی علمه و لا فی ثقته و عدالته ، بعد ما علمت انه من خیار الصحابة و اعلمهم ... کما اننا لم نجد من اصجاب الکتب التی بین ایدینا من طعن علیه فی علمه او نسب الیه من التهم مثل ما نسب الی کعب الاخبار و وهب بن منبه .81

همچنین ایشان کعب الاحبار را فردی یهودی از یمن معرفی می کند و می نویسد:

اما ثقته و عدالته فهذا امر نقول به ، و لانستطیع ان نطعن علیه کما طعن بعض الناس ، فابن عباس علی جلالة قدرة و ابوهریرة علی مبلغ علمه و غیر هما من الصحابة کانوا یأخذون عنه و یرون له و نری الامام مسلماً یخرج له فی صحیحه ... کماتری ابا داود و الترمذی و النسائی یخرجون له ... هذا دلیل علی ان کعباً کان ثقة عنه هولاء جمیعاً و تلک الشهادة کافیة لردّ کل تهمة تلصق بهذا البحرالجلیل .82

ایشان سپس اشکالات احمد امین و رشیدرضا را در باره کعب الاحبار می آورد و نمی پذیرد و در پایان به عنوان دلیل دیگر، سخن معاویه را در مورد کعب الاخبار می آورد که می گوید:

«الا ان کعب الاحبار احد العلماء ان کان عنده علم کالثمار و ان کنا لمفرطین فمعاویة قد شهد لکعب. »83

ذهبی وهب بن منبه را یکی از ایرانیان می شمارد که به یمن تبعید شده بود، سپس مسلمان شد و از کتابهای ادیان و تاریخ اطلاعات وسیع داشت . سپس اشکالات علمای مسلمانان را در باره وهب بن منبه نقل می کند و می نویسد:

و انا و ان کنت لا انکران صاحبنا اکثر من الاسرائیلیات و قص کثیراً من القصص الّا انی لا اتهمه بشیی ء من الکذب و لااَنسب الیه افساد العقول والعقائد و لا احمله تبعة ذالک .84

بررسی

اصل سخن دکتر ذهبی در مورد رد احادیث مجعول و اسرائیلیات صحیح و قابل قبول است و علمای شیعه نیز در این مورد تأکید کرده اند و در شناخت جاعلین اَقطاب اسرائیلیات تلاش وسیع نموه اند.85اما برخی مطالب دکتر ذهبی جای بحث و بررسی و نقد دارد :

1. وی به شیعیان علی (ع ) تهمت می زند که در تفسیر مطالبی را به ایشان نسبت داده اند و جعل کرده اند که گمان می کرده اند شأن آن حضرت را بالا می برد. ولی جالب این است که ذهبی حتی یک منبع یا دلیل برای این مورد ارائه نمی کند. روشن است که ادعای بدون دلیل باطل است و نسبت نا روا به شمار می آید. وی بدون ارائه سند و مدرک به شیعیان علی (ع ) نسبت جهل می دهد، اما از یهودیانی که اسرائیلیات را نقل می کنند دفاع می کند و علی رغم تصریح علما به نقل اسرائیلیات توسط آنها(که درپی می آوریم )، به شدت از آنها حمایت می نماید.

2.برخی صاحب نظران در مورد عبدالله بن سلام نوشته اند:

کان عبدالله بن سلام ممن یحدث الاحادیث لیستجلب انظار العامة و یرفع بمنزلته لدیهم ، من ذالک ما حاکه حول صفة رسول الله (ص ) فی التوراة کان یمیلها علی العامة تزلّفاً الیهم . فکان یذکر من اوصاف الرسول الراهنة ، و یقول وجدتما کذلک فی التوراة .86

و کان یدّعی انه اعلم الیهود و اخبرهم بکتب السالفین .87

و قد حُکیت حوله احادیث فی فضله و نبله ، غیر اَنّها ضعیفة الاسناد موهنة .88

آقای دکتر ذهبی می گوید«ما نمی توانیم او را در عدالتش متهم کنیم »، در حالی که اثبات عدالت و وثاقت دلیل می خواهد و همین که او اسرائیلیات را نقل می کرده، برای عدم اعتماد به وی کافی است . محمود ابوریه ، او را در ردیف اقطاب اسرائیلیات قرار داده و نمونه احادیث اسرائیلی او را جمع آوری و حکایت کرده است .89

3. دفاع آقای دکتر ذهبی از عدالت و وثاقت کعب الاحبار از عجایب تاریخ علم تفسیر است . کافی است برای آشنایی باشخصیت کعب الاحبار برخی وقایع و کلمات را نقل کنیم :

او در اوایل خلافت عمر(بعد از وفات پیامبر(ص )) مسلمان شد و در سال 32 هجری به هلاک رسید. او مشاور مخصوص معاویه بود.90پس طبیعی است که کارهای خلاف معاویه را تأیید کند و معاویه نیز او را تأیید نماید. او در سرزمین شام (سوریه و فلسطین فعلی ) قصه گویی می کرد و از این طریق برخی قصه های تلمود(اسرائلیات ) وارد احادیث تفسیری و تاریخی مسلمانان شد.91

حکایت شده که عمر از کعب الاحبار منزجر بود و به او سوء ظن داشت، زیرا دروغ پخش می کرد و احادیث را دگرگون می ساخت . «ان الامام امیرالمؤمنین (ع ) کان یذمّه و یقول عنه : ان کعب الاحبارلکذّاب .»92

محمود ابوریه می نویسد:

و ممّن اشترک فی موامرة قتل عمر، و کان له اثر کبیر فی تدبیرها کعب الاخبار و هذا لایمتری فیه احد الّا الجهلاء93

ان ّ کعباً اظهر الاسلام حذاعاً و طوبی قلبه علی یهودیّة... و قد استطاع هذا الیهودی ان الیهودی ان یدّس من الخرافات والاوهام و الاکاذیب فی الدین ما امتلأت به کتب التفسیر و الحدیث و التاریخ.94

در مورد روایت ابن عباس از کعب الاخبار(که دکتر ذهبی آن را دلیل وثاقت کعب الاخبار می داند) آیت الله معرفت می نویسد:«اما روایة ابن عباس عن کعب فشیی ء موضوع و لم یثبت روایته عنه و هو الناقم علی مراجعی اهل کتاب علی ما اسلفنا.»

4. عجیب این است که دکتر ذهبی، خود، حدیث خشم پیامبر(ص ) را بر عمر در نقل تورات ، نقل می کند و اسرائیلیات را خطری برای اسلام می خواند و نیز خود اعتراف دارد که وهب بن منبه «اکثر من الاسرائیلیات و قص کثیراً من القصص »، ولی درهمان حال می گوید: من او را متهم نمی کنم و فاسدالعقیده نمی دانم و پیامدهای آن (مثل رد وثاقت ) را بر او جاری نمی سازم .95