(ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم و یبشر المؤمنین الذین یعملون الصالحات ان لهم اجرا کبیرا) (اسراء / 9)
نزول قرآن در ماه مبارک رمضان به صورت دفعی (1) در شب قدرو در طول مدت 23سال به صورت تدریجی (2) ، دو هدایت را به دنبال داشت .
1- هدایت نظری :
در این هدایت مخاطبان و مستمعان چنان مجذوب آیات قرآن گردیده اند که اندیشه و هنر خویش را پرتوی از انوارالهی دانسته و خضوع و خشوعشان زبانزد خاص و عام گردیده است . «لبیدبن ربیعه » که از مشهورترین شعرای عصر جاهلیت بود تا جائی که فرزدق به هنگام شنیدن اشعار او بالاترین خضوع را از خود نشان می داد و به سجده می افتد . او نود سال از عمر خویش را گذرانده بود که مشرف به اسلام شد . او در پیشگاه پیامبر خدا (ص) وقتی آیات قرآن را شنید ، برای همیشه شعر گفتن را کنار گذاشت و فقطیک بیت را سرود .
الحمدلله اذ لم یاتنی ، اجلی حتی اکتسیت (لبست) من الاسلام سربالا ستایش خدای را که مرگ مرا در کام نگرفت تا از آئین والای اسلام لباسی پولادین بر تن نمودم . (3)
از او سئوال شد : چرا دیگر شعر نمی گویی ؟ پاسخ داد : خواندن قرآن بالاترین لذت روحی و معنوی را برای من به وجود می آورد که مجالی برای اشتغال به سرودن شعر در من باقی نمی ماند . بعد هم هرگاه از او درخواست شعری می شد . او آیات قرآن را تلاوت می کرد ومی گفت : ابدلنی الله هذه فی الاسلام مکان الشعر ; خداوند منان این آیات را به جای آن شعرها به من عناید کرده است . (4) جان دیوید پورت : قرآن به اندازه ای از نقائص مبری است که نیازمند کوچکترین اصلاح و تصحیح نمی باشد و ممکن است از ابتداءتا انتهاءآن خوانده شود و کمترین خستگی و ملامت احساس نشود.(5)کارلایل ; مورخ و اندیشمند انگلیسی : اگر یکبار به این کتاب مقدس «قرآن مجید» نظر افکنیم ، حقائق برجسته و حضایص اسراروجود طوری در مضامین و جوهره آن پرورش یافته که عظمت و حقیقت قرآن نمایان می گردد و این مزیت در هیچ کتاب سیاسی و اقتصادی و. . . پیدا نمی شود . قرآن تمام فضائلی را که موجد تکامل وسعادت بشری است ، دربرداشته است . (6)
مخاطبان هدایت نظری
آنانی که عنایت خداوند شامل حالشان گردیده و سبب شده هدایت نظری قرآن اندیشه آنان را در دست بگیرد و به استوارترین راه هدایت شوند . می توان به سه دسته تقسیم کرد :
الف گروه اول : کسانی که فصاحت وبلاغت کتاب مبین هنرهای آنان را تحت الشعاع قرار داده ، زیبائی کلام ، تناسب صدر و ذیل سوره ها و آیات و به هم پیوستگی تک تک واژه ها اعجاب آنان رابرانگیخته و به کلام خالق خویش مبارک باد گفته اند . اصمعی آن بزرگ مرد ادب عرب ، هنگامی که در صحرای حجاز رباعی دلنشین آن زن بادیه نشین را شنید (7) رو به او کرد و از روی تعجب گفت :قاتلک الله . . . چه اشعار و رباعی زیبا و چه سجع و نظم به یادماندنی ؟ ! پاسخ داد : تو چرا قرآن نمی خوانی که نظم و نثرش ما را نیز به شگفت در آورده است . اصمعی گفت : چه طور ؟ مگر توچیزی از آن را خوانده ای ؟ پاسخ داد : بلی ، «عند ما نزل القرآن علی محمد (ص) اذهب عنا الفصاحه والبلاغه ;» به هنگام نزول قرآن بر پیامبرخدا (ص) محمدبن عبدالله (ص)اشعار نغز و زیبای عرب تحت الشعاع قرار گرفت . (و معلقات سبع(اشعار هفتگانه) که بر دیوار کعبه آویز بود ، خود آن رابرداشت) . سپس آیه شریفه ذیل را قرائت کرد :
«و اوحینا الی ام موسی ان ارضعیه فاذا خفت علیه فالقیه فی الیم و لاتخافی و لا تحزنی انارادوه الیک و جاعلوه من المرسلین ;» الهام کردیم به مادر موسی (علی نبینا و آله وعلیه السلام) : فرزند خردسالت را شیرده و چنانچه بر جان موسی از ناحیه فرعون و مامورانش ترسیدی ، او را در دریا بینداز لکن به خود ترس راه مده و محزون نشو ، همانا ما او را به توبرمی گردانیم و او را از جمله پیامبران خویش قرار خواهیم داد. (8)
اصمعی پرسید : مگر چه چیزی سبب اعجاب و شگفت تو شده و چنین خودباختگی را از خود نشان می دهی ؟ پاسخ داد : در این آیه کوتاه خداوند سبحان با برترین شیوه و زیباترین چینش ، دو خبر و دوبشارت و دو امر و دو نهی در کنار یکدیگر آورده است که این فقطکار خدا است و غیر او قادر به چنین سخن گفتنی نیست . (9)
همانند داستان فوق ، درباره بسیاری از آیات قرآن نقل شده وبعضی مفسران به آنها اشاره کردند . اکثر دانشمندان اهل فصاحت و بلاغت همانند علامه تفتازانی گفته اند : آیه شریفه ; «و لکم فی القصاص حیاه یا اولی الالباب » (10); برای شما (انسان های متعهد) در حکم قصاص معنای واقعی زندگی نهفته است . کوتاهی وایجاز آیه فوق از معجزات فصاحتی قرآن است زیرا اگر همه اهل فن جمع شوند و بخواهند جمله ای که مفهم آیه فوق بشود و از جهت کوتاهی جمله و زیبائی هیئت همانند آن باشد ، محال است و بارهاآنان آزمایش کردند لکن سرافکنده شدند (11) که در بحث «ایجاز و اطناب » آن را مورد بررسی قرار داده اند .
در مباحث قرآنی فوق ، می توان به کتابهای ذیل مراجعه کرد :
1- الاعجاز البیانی (2جلد) مولفه : الدکتوره عائشه بنت الشاطی
2- تفسیر الکشاف (4جلد) مولف : جارالله زمخشری
3- تفسیر التحریر و التنویر (30جلد) مولف : شیخ محمد طاهربن عاشور
ب- گروه دوم : کسانی که مجذوب ابعاد معنوی و باطنی آیات قرآن و کلمات الهی آن شده اند و با شنیدن یک آیه ، خود و صدها نفرهمراه متحول گردیده اند . مثلا عموی فرزدق شاعر (صعصعه بن معاویه) وقتی کنار درب مسجد پیامبر ایستاده بود ، از آن حضرت درخواست پند و اندرز نمود و جمله ای از کتاب خدا را طلب کرد .
رسول خدا (ص) آیه شریفه ذیل را قرائت کرد : (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره) ; (12)در روز قیامت هر کس به قدر ذره ای کار نیک کرده باشد، خود پاداش آن را خواهد دید و هر کس ذره ای کار زشت مرتکب شده باشد آن و کیفرش را نیز خواهد دید .
صعصعه تا آیه فوق را شنید ، فریاد برآورد : کفایت می کند مرا، متحول گردیدم ، نیازی نیست آیه دیگری از قرآن بشنوم . (13) او رفت بعد صدها نفر از قبیله اش با فاصله ای کوتاه به برکت آیه فوق ، آئین اسلام را پذیرفتند .
علی بن ابی طالب(ع) فرمود : هی احکم آیه فی القرآن ; آیه فوق محکم ترین و موثرترین آیات قرآن است (14) .
رسول خدا (ص) آیه (فمن یعمل مثقال . .) . را «جامعه »نامید (15) .
همانند صعصعه هزاران نفر دیگر توسط یک یا چند آیه ، متحول گردیدند که روحانیت والای قرآن اینان را دگرگون نموده و برای همیشه ضلالت و گمراهی را رها کردند .
«فضیل بن عیاض » که راهزنی و سرقت شیوه دیرینه او گشته بود ، آنگاه که آیه : (الم یان للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکرالله و ما نزل من الحق . . .) (16)
«آیا زمان آن نرسیده که مومنان (به ظاهر مسلمان) با باطن خویش دلهایشان را به یاد خدا خاشع و تسلیم گردانند و در برابرآنچه از حق نازل شده ، خاضع گردند . . . ؟»
فضیل با توبه حقیقی خود زبانزد خاص و عام گردید و از افرادمورد اعتماد امام ششم جعفربن محمد (ع) شد و روایاتی هم از آن حضرت نقل کرد و در آخر عمر ، از کبوتران همیشگی حرم مکی گردیدو لقب «جارالله » را برای او شهرت گرفت . وی در روز عاشورابه زندگی خویش پایان داد و در جوار رحمت حضرت حق برای همیشه جای گرفت .(17)
ج- گروه سوم : قاریان و اندیشمندانی هستند که ابعاد علمی قرآن آنان را تحت تاثیر قرار داده و در دیدگاه علمی خویش در برابرقرآن مجید بالاترین تواضع را از خود نشان داده اند . زیراپرده برداری از اسرار خلقت انسان و جهان ، آن هم در روزگاری که بشر با علم و دانش بیگانه بود ، مطلبی است که هر اندیشمندی رابه تامل وا می دارد . حال به بعضی از اظهار نظرهای این گروه حتی غیر مسلمان توجه فرمائید .
«گوته » دانشمند و شاعر آلمانی می گوید : سالیان درازی کشیشان از خدا بی خبر ، ما را از پی بردن به حقایق قرآن مقدس و عظمت آورنده آن ، دور نگه داشتند . . . این کتاب توصیف ناپذیرعالم را به خود جلب نموده و تاثیر عمیقی درعلم و دانش جهان داشته است ، و سرانجام محور افکار جهانی می گردد . (18)
«ژول لابوم » ; اندیشمند فرانسوی نوشته است : دانش و علم برای جهانیان از سوی مسلمانان بدست آمد و مسلمین علوم را از قرآنی که دریای دانش است ، گرفته اند و نهرها برای جهان بشریت جاری ساخته اند . (19)
جای بسی خوشحالی است که علمای تفسیر هم از این دیدگاه به قرآن به صورت ژرف و عمیق نگاه کرده اند و تفاسیر ارزشمندی رانگاشته اند . در میان تفاسیر فارسی می توان «تفسیرنمونه » (20) (الامثل) را نام برد و در میان تفاسیر عربی «الجواهرفی تفسیر القرآن » (21) مرجع قرار داد ; گرچه تفاسیری دیگری هم نوشته شده و تک نگاریهائی در معرض قرار گرفته است .
در اینجا چند آیه از آیات قرآن که اشاره بموضوعات مختلف علمی دارد ، ذکر می کنیم :
ادامه دارد