تجلی قرآن در شعر وادب فارسی

قرآن در مثنوی

چـون که تقـــوا بست دو دست هـوا حـق گشید هــر دو دست عقـل ر

مثنوی، دفتر سوم، بیت 1941

بنیاد گرفته یاتی چون: «واتّقوا اللّهَ وَیعَلِّمکُمُ اللّه ؛تقوا پیشه گیرید و خدا [بدین گونه] دانش و خردتان می بخشد».(سوره بقره، یه 282) که رویاتی نیز پشتوانه دارد: «من غَلَبَ شَهْوَتَهُ ظَهَرَ عَقْلُه؛ هرکه برهویش چیره گردد، خردش آزاد و آشکار می شود».(1) وهمچنین رویت: «وجاهِدُوا اَنْفُسَکُمْ عَلی اَهْوائِکُم تَحُلُّ قُلُوبکم الحِکمة؛ برهوا و هوس چیره شوید تا حکمت و دانیی در دلهیتان درید».(2)

***

خـشم و شهـوت مـرد را احـول کنـد زاسـتقـــامت روح را مبـــدل کـنـد

چون غـرض آمـد هنـر پـوشیده شـد صد حجاب از دل به سوی دیده شد

مثنوی، 1/333

هم سمت و سو با یاتی چون: «لا تَتَّبِع الهوی فَیضِلّکَ عَنْ سَبیل اللّه؛ از هوا [خشم و شهوت] پیروی مکن که تو را از راه خدا باز می دارد».(سوره صاد، یه 26) که رویاتی را نیز پشتوانه دارد. مانند: «اِنَّکَ اِنْ اَطَعْتَ هَواکَ اَصَمَّکَ وَاَعْماک؛ اگر از هویت پیروی کنی کور و کرت می کند».(3)

***

لطف شه جـان را جنیت جـو کنـد زان که شـه هــر زشت را نیکـو کنـد

مثنوی، 2/336

مصرع دوّم، یادآور ین یه شریفه است: «مَنْ تابَ وآمَنَ وَعَمِلَ صالِحاً فَاولئِکَ یبَدِّلُ اللّهُ سَیئاتِهِم حَسَناتٍ؛آنکه توبه کند و یمان آورد و کردار شیسته پیشه کند، ینانند که خداوند بدیهی آنان را با نیکی جیگزین می کند».(سوره فرقان، یه70)

مولانا ین نکته قرآنی را در ین بیت دیوان شمس نیز آورده است:

خنک آن دم که کند حق گنهت طاعت مطلق خنک آن دم که جنیـات عنیات خـدا شد

دیوان شمس، 2/127

***

هر که را در جـان خـدا بنـهد محـک مــر یقین را بـــاز دانـــد او زشـک

مثنوی، 1/300

هم سمت و سو با یاتی چون: «وَمَنْ یتَّقِ اللّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً؛ هرکس پرهیز و پارسیی کند، خداوند راه بیرون شد [از تنگناها] را پیش پی او می نهد».(سوره طلاق، یه 2) و نیز یه: «اِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یجْعَلْ لَکُمْ فُرقاناً؛اگر پروا و پارسیی پیشه کنید، خداوند به شما بینشی می بخشد که حق و باطل را از هم باز شناسید». (سوره انفال، یه 29)

***

حق تعالی گـرم و سـرد و رنـج و درد بـر تــن مـا می نهـد ی شیـر مـــرد

خـوف و جـوع و نقـص اموال و بدن جمـله بهـر نقـد جـان ظـاهر شـدن

مثنوی، 2/2963

بنیاد گرفته بریه شریفه: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الاَمْوالِ وَالاَنْفُسِ والثَّمرات؛ همانا که شما را با گونه ی از ترس، گرسنگی، زیان مالی، زیان جانی و زیان کشاورزی می آمییم».(سوره بقره، یه 155)

***

آنچه می گویم به قـدر فهـم تــو است مُــردم انــدر حسـرت فهـــم درست

جان و دل را طاقت آن جــوش نیست با که گویم در جهان یک گوش نیست

مثنوی، 1/514

«با که گویم در جهان یک گوش نیست» یادآور ین یه شریفه و برگرفته از آن است: «اِنّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزلون؛ همانا که آنان [گناه کاران] از شنیدن نا توانند».(سوره شعرا،یه 212) همان گونه مجموعه هردو بیت با ین سخنان حضرت مولا علی  هم سمت و سو است: «فَیالَها اَمْثالاً صائِبَةً وَمَواعِظَ شافیةً لَوْ صادَفْتُ قُلُوباً زاکِیةً وَاَسْماعاً واعِیةً… چه مثل هی درست و پندهی شفابخش بری گفتن دارم، اگر دلی با صفا و گوشی شنوا یافت شود».(4) و «اِنّ هیهُنا لَعِلماً جَمّاً [وَاَشارَ بَیدِهِ اِلی صَدْرِهِ] لَوْ اَصَبْتُ لَهُ حَمَلَة؛همانا ینجاانبوهی از دانش انباشته شده[اشاره به سینه خود کرد و فرمود] کاش گوش شنویی بری آنها یافتم».(5)

***

صبغــة اللّــه نــام آن رنگ لطیــف لعنـة اللّـه بـــوی آن رنــگ کثیــف

صبغـة اللّـه هسـت خــم رنگ هــو پیسه هــا(6) یکـرنگ گــردد انـدر او

بنیاد گرفته بریه شریفه: «صِبْغَةُ اللّهِ وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَة؛ نگارگری خدا و کیست خوش نگارتر از خداوند».(سوره بقره، یه 138)

***

نیم جان بستاند و صــد جــان دهـد آنچـه انـــدر و هــم نید آن دهــد

مثنوی، 1/245

الهام گرفته از یه شریفه: «فَلا تَعْلَمُ نَفْس ما اُخْفی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَّعْین؛هیچ کس نمی داند که چه چشم روشنی هیی بری او اندوخته شده است».(سوره سجده، یه 17) که به صورت آشکارتری در ین حدیث قدسی آمده است: «اَعْدَدْتُ لِعبادی الصّالِحینَ ما لا عَین رَأتْ وَلا اُذُن سَمِعَتْ وَلا خَطَرَ عَلی قَلْبِ بَشَر؛بری بندگان نیک خویش چیزهیی اندوخته ام که نه چشمی دیده، نه گوشی شنیده و نه به ذهن و ضمیر کسی رسیده است».(7)

***

هرچـه بـر تـو یـد از ظلمات و غــم آن زبی بـاکی و گستـاخی است هم

مثنوی، 1/89

بنیاد گرفته بریاتی چون: «وَما اَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ یدیکُم؛هر سختی که به شما رسد از دست خودتان به شما می رسد». (سوره شوری، یه 30) ونیز یه «اَوَلَمّا اَصابَتْکُمْ مُصِیبَة قَدْ اَصَبْتُمْ مثْلَیها قُلْتُمْ اَنّی هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِکُم؛هرگاه مصیبتی به شما رسد که دو چندان آن را بردیگران وارد نمودید، گویید ین از کجاست؟ بگو آن از سوی خودتان است». (سوره آل عمران، یه 165)

***

چـاه مظلـم گشـت ظلـم ظــالـمان یـن چنیـن گفتند جمــله عــالـمان

هـرکه ظالـم تر چهش با هـــول تـــر عــدل فــرمـوده است بـدتـر را بـتر

مثنوی، 1/1309

بیت دوّم برگرفته است از یه شریفه: «وَجَزاءُ سَیِّئة سَیئة مِثْلُها؛ و جزی بدی، بدی پی همانند آن است».(سوره شوری، یه 40) مصرع نخست نیز یادآور ین رویت است: «الظُلْمُ ظُلُماتُ یوْمِ الِقیامة؛ظلم دنیا، ظلمات آخرت است».(8)

***

بده ی دوست شرابی که خدیی است خدیی

نه در او رنج خمـاری نه در او خـوف جـدیی

دیوان شمس، 6/127

مصرع دوّم ترجمه واری است از یک گزاره قرآنی در وصف شراب بهشت خدیی : «یطافُ عَلَیهِم بِکَأسٍ مِنْ مَعینٍ بَیضاءَ لَذّة للشارِبینَ لا فیها غَوْل وَلا هُمْ عَنها ینْزَفُون ؛بر بهشتیان جامی پیموده می شود پر و پیمان از باده ی روان [درجویها] ورخشان و گوارا بر نوشندگان، نه در آن خوف جدیی از عقل است و نه در آن رنج خمـاری».(سوره صـافات، یــات45 ـ 47)

بسنجید با:

شــرابی بی خمــارم بخـش یا رب کـه بــا وی هیـچ درد ســر نبـــاشد

دیوان حافظ، ص177

***

عــروة الوثقــاست ین تــرک هــوا بـرکشـد یـن شـــاخ جـان را تا سم

مثنوی، 2/1274

تعبیر و ترکیب «عروة الوثقی» برگرفته است از ین یه شریفه:«فَمَنْ یکْفُر بِالطاغوتِ وَیؤْمِن بِاللّهِ فَقَدْ اسَتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الوُثْقی لاانْفِصامَ لها؛ هرکس به طاغوت کفر ورزد و به خداوند یمان آورد به دست آویزی استوار و گسست ناپذیر چنگ زده است».(سوره بقره، یه 256)

***

مکـــرهــا کــردند آن دانـــا گــروه که زبـن برکنـده شـد زان مکـر کــوه

کـرد وصف مکـرهاشـان ذو الـجلال لِتــــزول منـــه اقــــلال الـجبــال

مثنوی، 1/952

مصرع چهارم دگرگون شده بخشی از ین یه شریفه است: «وَقَدْ مَکَروا مَکْرَهُمْ وَعِنْدَ اللّهِ مَکْرُهُمْ وَاِنْ کانَ مَکْرُهم لِتَزُولَ مِنْهُ الِجبال؛ همانا که نیرنگ خویش به کار بستند و نیرنگشان نزد خداست [یعنی خداوند نقشه و نیرنگ آنها را می داند و از ین روی نقشه شان نقش برآب است] و اگرچه نیرنگشان کوهها را از جی می برد».(سوره ابراهیم، یه 46)

***

بـاده ی کـابــرار را دادنــد انــدر یشــربــون با جنید و با یزید و شبــلی و ادهــم خوریــم

دیوان شمس، 3/288

واژه «یشربون» آشکارا نشان می دهد که مولانا اشاره دارد به یه شریفه: «اِنَّ الاَبْرارَ یشْرَبُونَ مِنْ کَأسٍ کانَ مِزاجُها کافورا؛ابرار ازجامی که آمیخته با کافور است، می نوشند».(سوره دهر،یه 5)

***

هیــچ کــرّمنا شـنید یــن آسمـــان کـه شنیـد یــن آدمی پــــرغمــان

مثنوی، 6/139

اشارت و تلمیح به یه شریفه: «وَلَقَدْ کَرَّمْنا بنی آدم…»؛و همانا ما آدمی زادگان را کرامت بخشیدیم و گرامی داشتیم».(سوره اسرا، یه 70)

***

بی حس و بی گوش و بی فکرت شوید تــا خطــــاب ارجــعی را بشنــویـد

تلمیح و اشارتی آشکار به یه شریفه: «یا یتّها النَفْسُ المْطْمَئِنّة ارْجِعِی اِلی رَبِّکِ راضیة مَرْضیة؛ ی نفس آرام یافته، خرسند و خدا پسند به سوی خدا باز گرد».(سوره حجر، یات 27 ـ 28)

***

علّـت ابلیـس انــا خیـــر بـده اسـت وین مرض در نفس هر مخلوق هست

مثنوی، 6/321

تلمیح و اشاره به گفت و گوی خداوند و ابلیس در یه شریفه: «ما مَنَعَکَ اَلاّ تَسْجُدَ اِذْ اَمَرْتُکَ قالَ اَنَا خَیر مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طینٍ؛چه چیز تو را از سجده کردن به آدم که تو را بدان فرمان داده بودم، باز داشت؟ گفت: من از او بهترم، مرا از آتش آفریدی و او را از خاک». (سوره اعراف، یه 12)

***

شــربـتی خــوردم ز اللّــه اشــتری تا به مـحشر تشنـگی نیــــد مــر

مثنوی، 4/3513

برگرفته از یه شریفه: «اِنَ اللّه اشتری مِنَ المُؤمنینَ اَنْفُسَهُمْ وَاَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة؛خداوند جان و مال مؤمنان را به بهی بهشت از آنان خریده است».(سوره توبه، یه 111)

***

تو عهدی کـرده ی چـون روح بـودی تو لیکــن کی تـــو را آن یـاد باشـــد

دیوان شمس، 2/79

اشاره به پیمانی که میان خدا و انسان بسته شده و در یات زیر گزارش آن آمده است: «اَلَمْ اَعْهَدْ الیکم یا بَنی آدَم اَنْ لا تَعبُدوا الشّیطان انّه لکم عَدوّ مبین و ان اعْبُدُونی هذا صِراط مُستقیم؛ ی آدمی زادگان! یا با شما پیمان نبسته بودم که شیطان را نپرستید که او دشمن آشکار شماست و ین که مرا ببپرستید که ین است راه راست». (سوره یس، یه 60ـ61) ونیز یه «وَاِذ اَخَذَ رَبُّکَ منْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرّیتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلی انْفُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا؛ چون خداوند زاد وولد آدمی زادگان را از پشت هاشان برگرفت و آنان را برخودشان گواه ساخت. [و پرسید] یا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری گواهی می دهیم».(سوره اعراف، یه 172)

بسنجید با:

خدا یا چـون گل ما را سرشتی وثیقت نامه ی بـر ما نـوشتی

به ما برخـدمت خـود عـرض کــردی جــزی آن به خــود بر فـرض کـردی

نظامی، خسرو و شیرین، ص8

***

عارفان را شمع و شاهد نیست از بیرون خـویش

خون انگوری نخورده باده شان هم خون خویش

دیوان شمس 3/98

بنیاد گرفته برتأویل عارفان از یه: «وَفی اَنْفُسِکُمْ اَفَلا تبصرُون ؛و در درون شماست. نمی بینید؟».(سوره ذاریات، یه 21) که بر پیه آن انسان را از سیر آفاق به سیر انفس و از بیرون پژوهی به درون پژوهی و از بیگانه شناسی به خودشناسی فرا خوانده اند و گمشده او را نه در بیرون که در درون او دانسته اند، از زبان عین القضاة بشنویم: راه خدی تعالی در زمین نیست، در آسمان است، بلکه در بهشت و عرش نیست، در باطن تو است« و فی انفسکم» ین باشد، طالبان خدا او را در خود جویند زیرا که او در دل باشد و دل در باطن یشان باشد».(9)

بیرون ز تو نیست هر چه در عالم هست از خود بطلب هر آنچه خواهی که تـویی

نجم رازی، مرصاد العباد، ص3

من چرا گرد جهان گردم چــو دوست تدر میــــان جــان شیـرین مـن است

عطّار، دیوان، ص68

در جهــان بیهــوده می جستم تــو را

خــود تو در جــان عــراقی بـوده ی

عراقی، کلیات، ص270