آثار تاریخی محدثان قم تا قرن پنجم هجری

چکیده

قم از پرسابقه ترین مراکز شیعه نشین در ایران است. این منطقه در نیمه دوم قرن اول هجری، پذیرای مسلمانان عرب با گرایش شیعی شد و رفته رفته به یکی از قطب های علمی تشیع در عالم اسلامی تبدیل گردید. گرایش حدیثی موجود در این مرکز شیعی موجب پدید آمدن محدثان بسیاری در آن شد، به گونه ای که گاه ارقام شگفت آوری درباره تعداد محدثان این حوزه حدیثی گزارش شده است. این حوزه حدیثی تا قرن چهارم هم چنان پا برجا بود و نشاط و فعالیت داشت. شیخ صدوق، شخصیت برجسته حدیثی این قرنوبزرگ ترین نماینده فکری این حوزه بود.

حاصل تلاش محدثان این حوزه تا پایان قرن چهارم، آثار بسیاری در محورهای زیر بوده است:

تفسیر، علوم قرآن، فقه، کلام، سیره، تاریخ، مناقب، مثالب، اخلاق و آداب، رجال و تراجم و انساب، ادب و شعر، فن حدیث، جغرافیا و کیهان شناسی، علوم غریبه، طب و بالأخره موضوعات متفرقه.

در این مقاله، نگاهی داریم به نمونه هایی از آثار محدثان قم در زمینه های سیره نبوی، مغازی، خصائص النبی(صلی الله علیه وآله)، فضائل و مناقب اهل بیت(علیهم السلام)، مثالب دشمنان، تاریخ و سیره امامان شیعه، مقتل، دلائل، تاریخ انبیا، تاریخ خلفا، تراجم، تاریخ محلی، ملاحم و تاریخ عمومی.

قم از پرسابقه ترین مراکز شیعه نشین در ایران است. این منطقه در نیمه دوم قرن اول هجری، پذیرای اعراب مسلمان با گرایش های شیعی شد و رفته رفته به یکی از قطب های علمی تشیع در عالم اسلامی تبدیل گردید. گرایش حدیثی موجود در این مرکز شیعی موجب پدید آمدن محدثان بسیاری در آن شد، به گونه ای که گاه ارقام شگفت آوری درباره تعداد محدثان این حوزه حدیثی گزارش شده است. به گفته مولا محمد تقی مجلسی (متوفای 1070ق) در دوره زندگی علی بن بابویه قمی (متوفای 329 ق) تعداد دویست هزار محدث در قم می زیستند!2 این آمار گرچه خالی از مبالغه به نظر نمی رسد، اما به یقین می تواند بر فراوانی محدثان در این حوزه حدیثی دلالت کند. البته مجلسی اول برای دفع استبعاد، اضافه کرده است که در آن زمان، عموم مردم قم، حتی افراد عادی نیز با ثبت و ضبط حدیث و عمل به آن، سروکار داشته اند. محدث قمی نیز در تأیید این توجیه، به نقلی اشاره کرده که از وجود سی صد هزار محدث در نیشابور به هنگام ورود امام رضا(علیه السلام) به آن شهر حکایت دارد که برای استماع حدیث، نزد آن حضرت گرد آمده بودند.3 اما احتمالا سی صد هزار، تصحیف شده سی هزار باشد. در نقل علی بن عیسی اربلی از تاریخ نیشابور رقم 24 هزار،4 و در نقل واسعی، رقم بیست هزار آمده است.5برخی از محققان معاصر نیز برای توجیه سخن مجلسی اول، احتمال داده اند که رقم دویست هزار، در اصل بیست هزار بوده که گرفتار تصحیف شده است.6

در هر حال، قرن سوم و چهارم هجری را می توان اوج دوران فعالیت حوزه حدیثی قم دانست. به جز نقلی که درباره کمّیّت محدثان قم در قرن 3 و 4 گذشت، آثار حدیثی برجسته قمییّن در این دو قرن نیز که برخی از آن ها به دست ما رسیده و از برخی دیگر تنها نامی باقی مانده، از عظمت و پویایی این حوزه حدیثی حکایت دارد. تنها نگاهی به تعداد آثار برخی محدثان قم می تواند این مدعا را تأیید کند. به عنوان نمونه، نام ابن ابی جیّد قمی در بسیاری از روایات کشی، نجاشی و شیخ طوسی آمده است که از پرتألیف بودن وی حکایت دارد.7 هم چنین آمار آثار علی بن بابویه قمی بنا به نقل فرزندش، شیخ صدوق، یک صد اثر بوده است.8 و آمار تألیفات خود شیخ صدوق را نیز سی صد اثر ذکر کرده اند.9 شایان توجه است که یکی از تألیفات وی که گویا از نظر وسعت و حجم، شبیه بحارالانوار بوده کتاب مدینة العلم اوست که با کمال تأسف مفقود شده است.10 همین طور، بنا به نقل نجاشی، محمدبن احمدبن یحیی اشعری قمی کتابی با عنوان نوادر الحکمة داشته است که آن را دبة شبیب می نامیدند، چرا که شبیب فردی سیر فروش بود و دبّه ای از پوست داشت که در قسمت های مختلف آن روغن و غیر آن می نهاد و می فروخت، و کتاب مزبور را نیز به دلیل تنوع موضوعات چنین نام نهاده بودند.11

قدرت حفظ و قوه فقاهت برخی از محدثان قم نیز زبان زد بوده است. به عنوان نمونه، نجاشی درباره محمدبن احمدبن داود قمی، از حسین بن عبیداللّه نقل کرده که گفته است: کسی را در حد محمدبن احمدبن داود قمی از نظر قوت حفظ و فقاهت و آشنایی به حدیث، مشاهده نکردم.12 تبحّر و مهارتِ حدیثی و فقهی قمیّین موجب آن شده بود که به عنوان مرجعی برای تعیین قوت و ضعف آثار حدیثی به حساب آیند. نقل شیخ طوسی در این باره، جالب است که بنابراین نقل، سومین سفیر ناحیه مقدسه در عصر غیبت صغرا، یعنی حسین بن روح نوبختی کتابی را برای تعیین صحت و سقم روایاتش نزد محدثان قم فرستاد و آنان نیز ضمن بررسی، به جز یک حدیث، دیگر احادیث کتاب را تأیید کردند.13 این اقدام نایب سوم علاوه بر این که از نوعی مرجعیت علمی محدثان این حوزه در عصر غیبت صغرا حکایت دارد، هم چنین می توان آن را در راستای تعلیم و عادت دادن شیعیان به مراجعه به فقها و محدثان برجسته در عصر غیبت کبرا توجیه کرد. این حوزه حدیثی در قرن چهارم نیز هم چنان پابرجا بود و نشاط و فعالیت داشت. شیخ صدوق، شخصیت برجسته حدیثی این قرن و بزرگ ترین نماینده فکری این حوزه بود که با رحلت وی در سال 381ق از سویی، و جایگزینی مکتب عقل گرای بغداد به جای مکتب حدیث گرای قم در عصر شیخ مفید، عملا بغداد جای قم را گرفت.

حاصل تلاش محدثان در این حوزه حدیثی تا پایان قرن چهارم، آثار بسیاری در این محورها بود: تفسیر، علوم قرآن، فقه، کلام، سیره، تاریخ، مناقب و مثالب، اخلاق و آداب، رجال و تراجم و انساب، ادب و شعر، فن حدیث و مجامع حدیثی، جغرافیا و کیهان شناسی، علوم غریبه، طب و بالأخره موضوعات متفرقه. آثار مربوط به تاریخ، سیره، مناقب و مثالب در حوزه حدیثی قم را می توان در چند محور خلاصه کرد: سیره نبوی(صلی الله علیه وآله)، مغازی، خصایص النبی(صلی الله علیه وآله)، فضایل و مناقب اهل بیت(علیه السلام)، مثالب دشمنان، تاریخ و سیره امامان شیعه(علیه السلام)، مقتل، دلایل، تاریخ انبیا، تاریخ خلفا، تراجم، تاریخ محلی، ملاحم و تاریخ عمومی. اکنون، نمونه هایی را برای محورهای یاد شده، تا آن جا که منابع فهرست نگار آورده اند، ذکر می کنیم:

1 سیره نبوی(صلی الله علیه وآله)، مغازی و خصائص

- مغازی النبی(صلی الله علیه وآله); احمدبن محمدبن خالد برقی14

- الخصائص; همو15

- المغازی; علی بن ابراهیم قمی16

- خصائص النبی(صلی الله علیه وآله); احمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمی17

- الخصائص; همو18

- اسماء رسول اللّه(صلی الله علیه وآله); حسن بن خرّزاذ قمی19

- اوصاف النبی; ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه قمی20

-المنبیء عن زهد النبی(صلی الله علیه وآله); جعفربن احمدبن علی فقیه قمی ایلاقی21

2 فضائل و مناقب

فضل النبی(صلی الله علیه وآله); سعدبن عبداللّه بن ابی خلف أشعری22

فضل النبی(صلی الله علیه وآله); احمدبن محمدبن عیسی أشعری قمی23

شواهد امیرالمؤمنین(علیه السلام) و فضائله; احمدبن محمد بن حسین بن حسن بن دؤل قمی24

فضائل امیرالمؤمنین(علیه السلام); علی بن ابراهیم قمی25

مقصد الراغب الطالب فی فضائل علی بن ابی طالب(علیه السلام); حسین بن محمدبن حسن قمی26

نوادرالاثر فی علی(علیه السلام) خیر البشر; جعفربن احمدبن علی فقیه قمی27

فضل ابی طالب و عبدالمطلب و أبی النبی(صلی الله علیه وآله); سعدبن عبداللّه بن ابی خلف أشعری28

- المعرفة فی فضل النبی(صلی الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) و الحسن و الحسین(علیهما السلام); محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)29

- فضائل العلویّة; همو30

- المائة منقبة (المناقب); محمدبن احمدبن علی بن حسن بن شاذان فامی قمی31

- المناقب; احمدبن محمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمی32

- المناقب; حسین بن سعید اهوازی (ساکن قم و مدفون در آن)33

- المناقب; علی بن ابراهیم قمی34

- المناقب; محمدبن اورمة قمی35

- المناقب; محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمی36

- مختصر بصائر الدرجات (فی مناقب السادات); سعدبن عبداللّه اشعری قمی37

3- مثالب

- المثالب; احمدبن محمد بن حسین بن حسن بن دؤل قمی38

- المثالب; حسین بن سعید اهوازی39

- المثالب; محمدبن أورمة قمی40

- المثالب; محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمی41

- المثالب; یونس بن عبدالرحمان قمی42

- المثالب; احمدبن حسین بن سعید اهوازی (مدفون در قم)43

4 تاریخ و سیره امامان شیعه(علیهم السلام)

- آثاری از شیخ صدوق با عناوین: اثبات الوصیة لعلیّ(علیه السلام)، اثبات خلافت علی(علیه السلام)، اثبات النص علی علیّ(علیه السلام)، اثبات النص علی الائمه(علیهم السلام). این آثار طبیعتاً اطلاعات تاریخی دارند.44

- اسماء امیرالمؤمنین(علیه السلام); حسین بن شاذویه صفّار قمی45

- قضایا امیرالمؤمنین(علیه السلام); ابراهیم بن هاشم قمی46

- مولد امیرالمؤمنین(علیه السلام); محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)47

- الجمل; همو48

- الجمل; احمدبن محمدبن خالد برقی49

- مولد فاطمه(علیها السلام); محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)50

- اخبار الزهراء(علیه السلام); همو51

- عیون اخبار الرضا(علیه السلام); همو52

- کمال الدین و تمام النعمة; همو53

- کتاب الزهد; همو54

این اثر، مشتمل بر سیزده کتاب بوده که هر کدام به تبیین سیره یک معصوم (تا امام یازدهم) در زمینه صفت حمیده زهد اختصاص داشته است.

5 دلائل و معاجز

- الدلائل; احمدبن محمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمی55

- المعجزات; همو56

- الدلائل; عبداللّه بن جعفر حمیری57

- الدلائل; محمدبن علی بن ابراهیم بن موسی قشی (ساکن قم)58

- دلائل الائمة و معجزاتهم; محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)59

6 مقتل

- مقتل الحسین(علیه السلام); محمدبن یحیی عطار60

مقتل الحسین(علیه السلام); محمدبن احمدبن یحیی بن عمران بن عبداللّه اشعری قمی61

مقتل العرب; همو62

- مقتل الحسن و الحسین(علیهما السلام); محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)63

7 تاریخ انبیا

- الانبیاء; علی بن ابراهیم قمی64

- محن الأنبیاء و الأوصیاء و الأولیاء; ابی بشر احمدبن ابراهیم بن احمد قمی فقیه متکلم65

الأنبیاء; حسین بن سعید اهوازی (ساکن و مدفون در قم)66

- الأنبیاء; احمدبن حسین بن سعید اهوازی (مدفون در قم)67

- جامع حجج الأنبیاء; محمدبن علی بن بابویه قمی(شیخ صدوق)68

8 تاریخ خلفا

- التاریخ العباسی; احمدبن اسماعیل بن عبداللّه بَجَلی قمی69

به گفته نجاشی این اثر با حجمی در حدود ده هزار ورقه، و کتابی عظیم، بی نظیر و مستوفا درباره اخبار خلفا و دولت عباسی بوده است.

- تاریخ الخلفاء; ابی نصر حسن بن علی قمی منجم

به گفته شیخ آقابزرگ تهرانی، صاحب کتاب التاریخ العباسی، ازاین کتاب نقل کرده و مؤلف کتاب تاریخ قم نیز این نقل را ضمن یک صفحه آورده است.70

9 تراجم، رجال و انساب

- بنات النبی(صلی الله علیه وآله) و ازواجه; احمدبن محمدبن خالد برقی71

- ما رُوی فی أولاد الأئمه(علیهم السلام); محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمی72

- کتاب فی عبدالمطلب و عبداللّه و ابی طالب و آمنة بنت وهب رضوان اللّه علیهم ; محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)73

- فضائل جعفر الطیار; همو74

- کتاب فی زیدبن علی(علیه السلام) (اخبار زیدبن علی(علیه السلام)); همو75

- اخبار سلمان و زهده و فضائله; همو76

- اخبار أبی ذر و فضائله; همو77

- الرجال المختارین من اصحاب النبی(صلی الله علیه وآله);همو78

- کتاب المختار بن ابی عبیدة; همو79

- جامع اخبار عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی; همو80

- مناقب الرجال; محمدبن احمدبن یحیی بن عمران بن عبداللّه اشعری قمی81

- الممدوحین و المذمومین; محمدبن احمدبن داود قمی82

- الطبقات; احمدبن محمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمی83

- طبقات الرجال; (الطبقات، الرجال); احمدبن محمدبن خالد برقی84

- الرؤسا; ابن ابی حجاج قمی

در کتاب تاریخ قم که در بند 10 خواهد آمد از این کتاب یاد شده، و در آن آمده است که ابن ابی معاد جرجانی در ازای دادن مبلغی، از ابن ابی حجاج خواست که نام و ترجمه اش را در این کتاب بیاورد و او نپذیرفت!85

- المصابیح; محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)86

این کتاب مشتمل بر پانزده مصباح بوده و هر مصباح نیز به راویان از یک معصوم اختصاص داشته است، جز آن که راویانِ مَرد از پیامبر(صلی الله علیه وآله) در مصباح اول، و راویان زن در مصباح دوم معرفی شده و در مجموع از پانزده مصباح تشکیل شده بود، اما متأسفانه این اثر ارزش مند به دست ما نرسیده است.

- کتاب الرجال (ناتمام); همو87

- مناقب رواة الحدیث; سعدبن عبداللّه اشعری88

- مثالب رواة الحدیث; همو89

- المآثر و الأنساب; احمدبن محمدبن خالد برقی90

- أنساب الأمم; همو91

10 تاریخ محلّی

تاریخ قم و ذکر اخبار العرب الاشعریّین النازلین بقم و أیّامهم و حروبهم; علی بن حسین بن محمدبن عامربن عمران بن ابی عمر اشعری قمی. به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی، مؤلف تاریخ قم در مقدمه کتابش نقل کرده که به جز کتابی که آن را در خانه علی بن حسین اشعری دیده، کتاب دیگری درباره تاریخ قم سراغ ندارد. وی حدس زده که مؤلف کتاب نیز خود صاحب خانه بوده است، و در ادامه، از نابودی کتاب بر اثر سیلِ سال 328ق خبر داده است.92

- تاریخ قم; حسن بن محمد بن حسن قمی

مؤلف، کتاب را به سال 378 یا 385ق، به زبان عربی برای صاحب بن عبّاد تألیف کرد،اما متأسفانه اکنون دست رسی ما به کتاب جز از طریق ترجمه پنج باب اول از بیست باب آن که در سال 805 و 806 ق توسط حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی به فارسی ترجمه شده،93 ممکن نیست.

- المصنف فی تاریخ الکوفة; حسن بن محمدبن جعفر تمیمی قمی (ابن نجار)94

- فضل قم و الکوفة; سعدبن عبداللّه اشعری(علیه السلام)95

- الکوفة; محمد بن بکران بن عمران رازی (اهل قم و ساکن کوفه)96

- مکّة و المدینة; محمد بن خالد برقی97

11 ملاحم

- الملاحم; حسین بن سعید اهوازی98

- الملاحم; محمدبن احمدبن یحیی بن عمران بن عبداللّه اشعری قمی99

- الملاحم; محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمی100

- علامات آخرالزمان; محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)101

12 تاریخ عمومی

- کتاب التاریخ; احمدبن محمدبن خالد برقی102

- کتاب التاریخ; محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)103

شیخ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده که این کتاب، همان کتاب شیخ صدوق، مشتمل بر تراجم عامّه راویان، اعم از شیعه و غیر شیعه باشد که در تاریخ ابن عقده به آن تصریح شده است.104

- وصف قتال الشراة المارقین; همو105

- تاریخ الشهور و الحوادث فیها; جعفربن محمدبن قولویه قمی106

- کتب محمدبن اسحاق القمی فی الاخبار107

- حروب الاوس و الخزرج; محمدبن خالد برقی108

به جز آثار یاد شده، در دیگر آثار حدیثی نیز اطلاعات تاریخی فراوانی درج می شده است; به عنوان مثال، امالی شیخ صدوق که با عنوان امالی یا مجالس، امروزه در دست است اطلاعات ارزش مند تاریخی دارد. اما از آن جا که عنوان این گونه آثار، عنوانی تاریخی نیست و در آثار مفقود، به دلیل اطلاع نداشتن از محتوای آن ها نمی توان قضاوتی درباره میزان گزارش های تاریخی آن ها داشت، لذا اسامی آن ها در این پژوهش ذکر نشد. آثار یاد شده، بخشی از میراث تاریخی دانشمندان در حوزه علمی قم تا آغاز قرن پنجم هجری است. روشن است که بسیاری دیگر از آثار نه به دست ما رسیده و نه نامی از آن ها در منابع فهرست نگاری ثبت شده است، گرچه اطلاعات موجود در برخی از آن ها در منابع بعدی آمده است. توجه به محورهای مختلف تاریخی در آثار نام برده، از این حقیقت حکایت دارد که فنّ تاریخ نگاری در میان دانشمندان شیعی آن سان که برخی مدعی اند فنّی مهجور نبوده است; تا جایی که چنان که گذشت تنها یک اثر از آثار تاریخی قمیّین درباره خلفای عباسی، بالغ به ده هزار ورقه بوده است! توجه دانشمندان این حوزه حدیثی به موضوع مغازی و سیره نبوی نیز نکته دیگری است که می تواند بی پایگی اتهام کم توجهی شیعه به این مقوله را روشن سازد. هم چنین آثار تاریخی متنوعی که در فهرست آثار محدثی، همچون شیخ صدوق یا برقی یا دیگر محدثان قم به چشم می خورد، گویای ارتباط تاریخ و حدیث و روایت در قرون مورد بحث است.

کتاب نامه

1. ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، 1417ق.

2. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، بیروت، دارالأضواء، 1405ق.

الواسعی، بیروت، منشورات دارمکتبة الحیاة، [بی تا].

3. بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، تحقیق سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، مطبعة النعمان، [بی تا].

4. تهرانی، شیخ آقابزرگ، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، درالأضواء، 1403ق.

5. حسینی جلالی، سید محمدرضا، مقدمه الإمامة و التبصرة من الحیرة، علی بن بابویه قمی، بیروت، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1412ق.

6. حلّی، حسن بن علی بن داود، کتاب الرجال، نجف، حیدریه، 1392ق.

7. حلّی، حسن بن یوسف (علامه حلّی)، خلاصة الأقوال، نجف، حیدریه، 1381ق/1961م.

8. صدوق، علی بن بابویه قمی، معانی الأخبار، تحقیق سید محمد مهدی خرسان، نجف، حیدریه، [بی تا].

9. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الفهرست، نجف، مرتضویه، 1356ق.

10. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، کتاب الغیبة، بیروت، دارالکتاب الإسلامی، 1412ق.

11. عسکری، سید مرتضی، معالم المدرستین، تهران، مؤسسة البعثة، 1405ق.

12. قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویة فی أحوال علماء المذهب الجعفریة، تهران، کتابخانه مرکزی، 1367ق.

13. مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، تهران، نشر برادران علمی، [بی تا].

14. نجاشی، احمد بن علی بن عباس، فهرست اسماء مصنفی الشیعة (رجال النجاشی)، قم، انتشارات داوری، [بی تا].

15. نیشابوری کنتوری، سید اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1409ق.

16. واسطی، ابوخالد، مسند الإمام زید، تحقیق شیخ عبدالواسع بن یحیی

17. همو، طبقات اعلام الشیعة، قم، اسماعیلیان، بی تا، ج 2.

----------------------------------------

*. دکتری علوم قرآن و حدیث

2- محمدتقی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج 1 ص 405 و یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص 373.

3- شیخ عباس قمی، الفوائد الرضویة، ص282.

4- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة(علیه السلام)، ج3، ص101.

5- ابوخالد واسطی، مسند الامام زید، ص440 441.

6- سید محمدرضا حسینی جلالی، مقدمه الامامة و التبصره من الحیرة، ص36.

7- به عنوان نمونه ر.ک: شیخ طوسی، الفهرست، شماره های 39، 40، 49، 52، 53، 55، 57، 64، 65، 66، 68، 112،123،131،151،153،161، 174، 185، 187، 190، 197، 220، 221، 222، 230، 231، 238، 241، 255 و... .

8- ابن ندیم گوید: بر پشت یک جزء، این جمله را به خط شیخ صدوق دیدم که نوشته بود:«برای فلان بن فلان، روایت همه کتاب های پدرم را که صد کتاب است اجازه دادم» و در برخی نسخه های فهرست ابن ندیم به جای عدد صد، عدد دویست آمده است، ر.ک: الفهرست، ابن ندیم، ص242.

9- علامه حسن بن یوسف حلّی، خلاصة الاقوال، ص147.

10- علامه سید مرتضی عسکری، معالم المدرستین، ج 3، ص 278.

11- نجاشی، رجال النجاشی، ص245 246.

12- همان، ص272; علامه حلی، همان، ص162 و حسن بن علی بن داود حلّی، کتاب الرجال، ص162.

13- شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص240.

14- نجاشی، همان، ص60.

15- شیخ طوسی، الفهرست، ص21.

16- همان، ص 89 و نجاشی، همان، ص 183.

17- نجاشی، همان، ص 66.

18- همان.

19- همان، ص33

20- همان، ص277 و شیخ طوسی، الفهرست، 157.

21- شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه،ج1، ص68- 69.

22- شیخ طوسی، الفهرست، ص 76 و نجاشی، همان، ص126.

23- شیخ طوسی، الفهرست، ص25 و نجاشی، همان، ص59.

24- نجاشی، همان، ص66.

25- همان، ص183 و شیخ طوسی،الفهرست، ص89.

26- شیخ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج 1، ص 119.

27- همان، ج 1، ص 68 69.

28- نجاشی، همان، ص126 و شیح طوسی، الفهرست، ص76.

29- نجاشی، همان، ص276.

30- همان، ص277 و شیخ طوسی، الفهرست، ص157.

31- طبقات اعلام الشیعة، ج1، ص 33 و سید اعجاز حسین نیشابوری کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص555.

32- نجاشی، همان، ص66.

33- همان، ص43 و شیخ طوسی، الفهرست، ص58.

34- شیخ طوسی، الفهرست، ص89 و نجاشی، همان، ص183.

35- نجاشی، همان، ص232.

36- همان، ص251.

37- شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 20، ص 182. به گفته شیخ آقابزرگ، این کتاب، تلخیص بصائر الدرجات است که توسط شیخ حسن بن خالد حلّی (از شاگردان شهید اول) انجام شده است.

38- نجاشی، همان، ص66.

39- همان، ص43 و شیخ طوسی، الفهرست، ص58.

40- نجاشی، همان، ص232.

41- همان، ص251.

42- همان، ص312.

43- همان، ص56 و شیخ طوسی، الفهرست، ص22.

44- نجاشی، همان، ص276.

45- همان، ص49.

46- همان، ص12 و شیخ طوسی، الفهرست، ص4.

47- نجاشی، همان، ص277 و شیخ طوسی، الفهرست، ص157.

48- نجاشی، همان، ص277 و شیخ طوسی، الفهرست، ص157.

49- نجاشی، همان، ص55 و شیخ طوسی، الفهرست، ص21.

50- نجاشی، همان، ص277 و شیخ طوسی، الفهرست، ص157.

51- همان.

52- شیخ آقا بزرگ تهرانی، همان، ج15، ص375.

53- همان، ج2، ص283 و ج18، ص283.

54- نجاشی، همان، ص278 و شیخ طوسی،الفهرست، ص157.

55- نجاشی، همان، ص66.

56- شیخ طوسی، الفهرست، ص65.

57- همان، ص102 و نجاشی، همان، ص152.

58- نجاشی، همان، ص234.

59- همان، ص278.

60- همان، ص250.

61- همان، ص183.

62- شیخ طوسی، الفهرست، ص144.

63- همان، ص 157.

64- همان، ص89 و نجاشی، همان، ص183.

65- شیخ آقا بزرگ تهرانی، همان، ج20، ص160.

66- نجاشی، همان، ص56 و شیخ طوسی، الفهرست، ص22.

67- نجاشی، همان، ص56 و شیخ طوسی، الفهرست، ص22.

68- نجاشی، همان، ص277.

69- همان، ص71; شیخ طوسی، الفهرست، ص31 و شیخ آقابزرگ تهرانی، همان، ج 3، ص 264.

70- شیخ آقابزرگ تهرانی، همان، ج26، ص130.

71- شیخ طوسی، الفهرست، ص21.

72- نجاشی، همان، ص251.

4 تا 12 همان، ص 277 - 279; شیخ طوسی، الفهرست، ص 157.

82- همان، ص136 و نجاشی، همان، ص272.

83- نجاشی، همان، ص65.

84- همان، ص55 و شیخ طوسی، الفهرست، ص21.

85- شیخ آقابزرگ تهرانی، همان، ج 17، ص 275.

86- شیخ طوسی، الفهرست، ص157 و نجاشی، همان، ص277.

87- شیخ طوسی، الفهرست، ص157.

7و 8 همان، ص76 و نجاشی، همان، ص126.

90- شیخ طوسی، الفهرست، ص21 و نجاشی، همان، ص 55.

91- شیخ طوسی، الفهرست، ص21 و نجاشی، همان، ص55.

92- شیخ آقا بزرگ تهرانی، همان ،ج3، ص279.

93- طبقات اعلام الشیعة، ج1، ص99.

94- شیخ آقابزرگ تهرانی، همان، ج 23، ص 47.

95- نجاشی، همان، ص126.

96- همان، ص280 و طبقات اعلام الشیعة، ج1، ص250.

97- نجاشی، همان، ص236.

98- همان، ص43 و شیخ طوسی، الفهرست، ص58.

99- نجاشی، همان، ص183.

100- همان، ص251.

101- همان، ص277 و شیخ طوسی، الفهرست، ص157.

102- شیخ طوسی، الفهرست، ص21.

103- همان، ص157 و نجاشی، همان، ص277.

104- شیخ آقا بزرگ تهرانی، همان، ج3، ص222.

105- شیخ صدوق، معانی الاخبار، تحقیق سید محمدمهدی خرسان، مقدمه، ص 22.

106- نجاشی، همان، ص90.

107- شیخ طوسی، الفهرست، ص154.

108- نجاشی، همان، ص236.