آداب معاشرت
سلام و
تحیت، پیام آور سلامت و امنیت و آشتی و دوستی و محبت است؛ سلام نشانه آسودگی از
خطرها و کدورتها است. و در یک کلام: سلام، سلامت می آورد.
در میان
همه امتها و اقوام و طوایف، چه گذشتگان و چه معاصرین؛ چه زمان جاهلیت یا چه عصر
الکترونیک و ارتباطات، به هنگام برخورد با یکدیگر برای خود تحیّت و تعارف و
احترامی داشته و دارند. منتها خود در گفتار و عمل، انواع و اقسام گوناگون دارد
مانند: برداشتن کلاه، دست بلند کردن، سر فرود آوردن، زانو زدن، (مخصوصا در برابر
بزرگان و شاهان و....) و یا گفتن کلماتی به فراخور آداب و رسوم هر قوم و طایفه ای
که حاکی از خضوع و خشوع و احترام اشخاص در برابر یکدیگر و کوچکترها در مقابل
بزرگترها و... که رائج بین مردم در اعصار گوناگون بوده و هست با آداب و سنن
گوناگون و ملتهای مختلف اعم از سیاه و سفید و سرخ و زرد و...
اسلام که
خود دین صلح و آشتی و محبت و مودّت بوده و همیشه پیروان خود را به این امر مهم
دعوت کرده، طرز برخورد با اشخاص را به بهترین وجه بیان کرده و روشن ساخته است که
جایگاه تحیت در اسلام چیست، و چه کسانی باید آغازگر این مهم باشند؟ و آیا مانند
زمان جاهلیت (جاهلیت قرون وسطائی یا عصر ارتباطاتی)، باید همیشه ضعفا و کوچکترها و
بی پولها و... به بزرگان و قدرتمندان و پولداران و صاحبان اسم و رسم احترام بکنند
یا اسلام در این مورد تعریف دیگری دارد؟
سلام، تحیت اسلامی
برخلاف
آداب و رسوم اکثر مردم جهان در گذشته و حال که احترامشان بر همدیگر، بیشتر احترام
و تحیت ارباب رعیتی یا نوکر و آقائی و یا شاه و گدائی می باشد، تحیّت و احترام در
ادیان الهی بالاخص اسلام، در سطح عالی روحی و روانی و روانشناسی طراحی شده و حاکی
از سلامت و ایجاد آرامش و امنیت می باشد چرا که دستور اسلام هنگام ملاقات و برخورد
انسانها با همنوعان خود، لفظ «تحیت» و «سلام» است. وقتی کسی به دیگری سلام می کند،
در واقع به طرف مقابل می فهماند که از طرف من در امانی و یا خدا تو را از تمام
بلیات و زشتیها حفظ کند و آرزوی سلامت تو را دارم و زنده باشی.
راستی غیر
از اسلام در کدام مکتب اعم از مادی و معنوی دیده شده که احترام انسانها هنگام
برخورد با یکدیگر تا ا ین اندازه با الفاظ لطیف و روحبخش و محبت آمیز و مایه صلح و
دوستی آغاز شده باشد؟ اسلام در این مورد آنقدر پیش می رود که اگر کسی بدون این که
سلام بگوید، شروع به سخن گفتن کند، جواب ندهید چنانکه پیشوای اسلام می فرماید:
«فَمَن
بدأ بِالکلامِ قبلَ السَّلام فَلا تُجیبُوهُ».
«هرکس پیش
از سلام، سخن گفتن آغاز نماید، پاسخ ندهید»(1).
همچنین
فرمود: نزدیکترین مردم به خدا و پیامبر کسی است که سخن خود را با سلام شروع نماید:
«إِنَّ اَولیَ النّاسِ بِاللّهِ و بِرَسُوله مَن بدءَ بِالسّلام»(2).
«نزدیک ترین
مردم به خدا و پیامبرش، کسی است که سخن خود را با سلام آغاز نماید».
باز نقل
شده است که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به انس فرمود:
«یا أنس
سَلِّم علی مَن لقَیتَ یزید اللّه فِی حسناتِکَ و سلَّمْ فی بیتِکَ یزید اللّه فی
برکتک»(3).
«ای انس
هرکس را ملاقات کردی سلام کن که خدا بر حسنات تو می افزاید و [هروقت]به خانه خود
وارد شدی سلام کن که خدا برکت خانه ات را زیاد می کند».
چنانکه از
فرمایش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله استفاده می شود، باید به همه سلام
کرد مگر جاهائی که استثناء شده که انشااللّه در شماره آینده تحت عنوان «سلام از
دیدگاه اهل بیت علیهم السلام » خواهد آمد.
می بینیم
حتی انسان هنگام ورود به خانه خود هم بهتر است سلام کند. در مقابل، توصیه شده است
که جواب سلام را به بهتر از الفاظی که طرف سلام کرده یا حداقل مثل آن لفظ بدهد. چنانکه
در آیه شریفه 86 سوره نساء می خوانیم: «و إِذا حُیِّیْتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا
بِأَحْسنَ مِنْها أوْ رُدُّوها...»(4).
«هرگاه به
شما تحیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یا(لااقل) به همانگونه پاسخ
گوئید....».
تحیّت چیست؟
تحیت در
لغت از ماده «حیات» و به معنی دعا برای حیات دیگری کردن است خواه این دعا به صورت
«سلام علیک»(خدا تو را به سلامت دارد) و یا «حیّاک اللّه»(خدا تو را زنده بدارد) و
یا مانند آن باشد ولی معمولاً این کلمه هر نوع اظهار محبتی را که افراد به وسیله
سخن با یکدیگر می کنند، شامل می شود که روشنترین مصداق آن همان موضوع سلام کردن
است.
همچنین از
تفاسیر استفاده می شود اظهار محبتهای عملی نیز در مفهوم (تحیت) داخل است چنانکه در
تفسیر علی بن ابراهیم از امام باقر علیه السلام نقل شده «المرادُ بالتحیّة فی
الآیة السّلام و غیره من البِرّ»: منظور از تحیت در آیه(5)، سلام و
هرگونه نیکی کردن است.
یکی از
کنیزان امام حسن مجتبی علیه السلام به آن حضرت گلی اهدا کرد، امام در برابر آن گل،
کنیز را آزاد کرد. عرض کردند: ارزش یک شاخه گل آزادی کنیز بود؟ آن حضرت با استناد
به آیه شریفه فرمود: ادب ما ایجاب می کند که پاسخ محبت را به بهترین وجه بدهیم(6).
سلام و تحیت از دیدگاه قرآن
در قرآن
مجید به مناسبتهای گوناگون آیاتی در این زمینه وارد شده و با الفاظی همچون «تحیت»
و «سلام» آمده و وظائف اشخاص را نسبت به همدیگر درباره سلام و اینکه چگونه سلام
کنند و به چه کسانی سلام کنند و طرز پاسخ سلام دیگران چیست، یاد داده و به بهترین
وجه بیان کرده است.
آیه فوق
همان طور که اشاره شد، گرچه معنی وسیعی دارد، اما یک مصداق روشن آن سلام کردن است
بنابر طبق این آیه همه مسلمانان موظّفند که سلام را به طور عالیتر و یا لااقل
مساوی جواب گویند چرا که سلام کردن مستحب و جواب آن واجب است(7).
اینک
آیات:
«و إذا
حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بأَحسنَ مِنها أَوْ رُدُّوها...»(8)
«هرگاه به
شما تحیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یا(لااقل) به همانگونه پاسخ
گوئید....».
«..و
َتَحِیَّتُهُم فِیها سِلامٌ...»(9).
«گفتار(و
دعای) آنها(بهشتیان) در بهشت این است که: «خداوندا، منزّهی تو»! و تحیت آنها در
آنجا سلام؛ و آخرین سخنشان این است که: «حمد، مخصوص پروردگار عالمیان است!».
«وَلَقَدْ
جاءَتْ رُسُلنا بِابراهِیمَ بِالبُشْری قالُوا سلاما قال سلامٌ...»(10).
«فرستادگان
ما[= فرشتگان] برای ابراهیم بشارت آوردند، گفتند: «سلام!» (او نیز) گفت: «سلام»
و..».
و
نَبِّئْهُمْ عَن ضَیفِ ابراهیمَ* إِذْ دَخلُوا علیهِ فقالُوا سلاما...»(11).
و به
آنها(مردم) از مهمانهای ابراهیم خبر ده! هنگامی که بر او وارد شدند، گفتند: سلام».
«...یَقُولُون
سلامٌ علیکُمْ ادْخُلُوا الجَنَّةَ بِما کُنتُم تَعْمَلُون»(12).
«همانها
که فرشتگان(مرگ) روحشان را می گیرند در حالی که پاک و پاکیزه اند؛ به آنها
می گویند: «سلام بر شما!» وارد بهشت شوید...».
«قال
سلامٌ علیکَ سَأَسْتَغْفِرُ لکَ رَبِّی»(13).
«ابراهیم(به
پدرش) گفت: «سلام بر تو! من به زودی از پروردگارم برایت تقاضای عفو می کنم....».
«لا
یسْمَعُونَ فِیها لغوا الاّ سلاما....»(14).
[بهشتیان]
در آنجا هرگز گفتار لغو و بیهوده ای نمی شنوند؛ و جز سلام در آنجا سخنی نیست...».
«....فإذا
دَخَلْتُمْ بُیوتا فَسَلِّمُوا علی أَنْفُسِکُمْ تَحیَّةً مِن عند اللّه مُبارکا
طیَّبةً...»(15).
«..و
هنگامی که داخل خانه ای شدید، بر خویشتن سلام کنید، سلام و تحیتی از سوی خداوند،
سلامی پر برکت و پاکیزه!».
«... و
إذا خاطَبَهُمُ الجاهِلُونَ قالُوا سلاما*.... و یُلّقُونَ فِیها تحیَّةً و سلاما»(16).
«.. و
هنگامی که جاهلان آنها(بندگان خدای رحمان) را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه
گویند)، به آنها سلام می گویند(و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند. آری
آنها(بندگان خدا) هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیباییشان به آنان پاداش
داده می شود، و در آن، با تحیت و سلام روبه رو می شوند».
«تحِیَّتُهُم
یَومَ یَلقَونَهُ سلامٌ»(17)
«تحیت
آنان(مؤمنان) در روزی که او(خدا) را دیدار می کنند، سلام است؛... و برای آنها
پاداش پرارزشی فراهم ساخته است».
«اِلاّ
قیلاً سلاما سلاما»(18). «تنها چیزی که(بهشتیان) می شنوند، سلام است».
چنانکه از
این آیات استفاده می شود سلام؛ نه تنها تحیّت و هدیه و شعار مؤمنان و خوبان در
دنیا می باشد، بلکه تحیت و هدیه اهل بهشت هم می باشد. متأسفانه در جامعه اسلامی ما
گرچه بعضیها آن را به فراموشی سپرده اند.
رهبر بزرگ
اسلام، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله به همه سلام می کرد حتی به کودکان و
بردگان. و در سلام کردن سبقت می جست به طوری که اگر کسی می خواست پیشدستی کند و به
پیامبر زودتر از آن حضرت سلام دهد، مشکل بود.
1. اصول
کافی، ج2، ص 469، باب التسلیم.
2.
بحارالأنوار، ج76، ص 12.
3. همان،
ص 3.
4. نساء:
86.
5. 86
نساء.
6. تفسیر
نمونه، ج4، ذیل آیه 86 سوره نساء.
7. تفسیر
نمونه، ذیل آیه 86 سوره نساء.
8. نساء:
86.
9. یونس:
10.
10. هود:
68 و 73.
11. حجر،
51 و 52.
12. نحل:
32.
13. مریم:
47.
14. مریم:
62.
15. نور:
61.
16.
فرقان: 63 و 75.
17.
احزاب: 44.
18.
واقعه: 26.
