آثار فقهی و اصولی امام خمینی

فقیه بلندپایه و مرجع پرآوازه شیعه، رهبر و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت الله العظمی امام خمینی(س) مردی بود که در عرصه های علم و عمل، گوی سبقت از همگان ربود و علاوه بر تشکیل حکومت اسلامی ـ در عصر بی خدایی و دین فراموشی و در جهان مادّی که در تاریخ بشریت امری بی سابقه و شگفت آور بود ـ موفق شد تا در طول نیم قرن تألیف و تدریس خویش، صدها عالم و فقیه وارسته و دهها کتاب علمی، فقهی و اصولی از خود به یادگار گذارد و نسل های آیندة مؤمنان و مسلمانان را از سرچشمه زلال دانش آسمانی اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) سیراب سازد. او، علاوه بر آثار فقهی و اصولی اش، کتابهای گونه گون دیگر در عرصه تفسیر، حدیث، کلام، عرفان، ادب و سیاست نگاشت که در مقالتی دگر، بدان خواهیم پرداخت.

مجموع آثار موجود حضرت امام، 60 عنوان (در 100 مجلد) است، که امید می رود همة آنان به صورت یکسان و هماهنگ به چاپ رسد.

نوشتار حاضر، عهده دار معرفی و توصیف آثار فقهی (20 عنوان)، اصولی (9 عنوان) و قواعد فقه (4 عنوان) است که علاوه بر شناسایی آنها، به کتابشناسی شرح ها، تلخیص ها و ترجمه های آنها نیز اشارتی شده است.

الف ـ کتابهای فقهی فتوایی

1ـ حاشیه بر «عروة الوثقی»

عروه، نوشته فقیه بزرگ شیعه آیت الله العظمی سید محمدکاظم طباطبائی یزدی (م 1338 ق)، و جامع احکام و ابواب فقه ـ به جز چند باب ـ است که از تألیف تاکنون، صدها شرح و حاشیه بر آن نگاشته شده است. یکی از آن حواشی، حاشیه امام است که بارها همراه با عروة الوثقی و جداگانه به چاپ رسیده است. این کتاب با حواشی حضرت امام در سال 1380/ 1422، توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.

پایان تألیف: هفتم جمادی الاول 1375 ق

2ـ حاشیه بر «وسیلة النجاة»

وسیلة النجاة، نوشته فقیه علی الاطلاق آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی (م 1365 ق)، و جامع ابواب طهارت تا میراث است که از هنگام تألیف تاکنون، بارها مورد حاشیه مراجع تقلید معاصر قرار گرفته است (ببینید: ناصرالدین انصاری، مجله حضور، ش 50، ص 157 ـ 159)

یکی از آن حواشی، حاشیه امام خمینی است که همراه با حاشیه آیت الله العظمی سیدمحمود شاهرودی اخیراً توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1380 /1422، در 829 صفحه به چاپ رسیده است.

3ـ حاشیه بر رساله «ارث»

«رساله ارث» نوشته مرحوم آیت الله حاج ملا محمدهاشم خراسانی (م 1352 ق) ـ صاحب منتخب التواریخ ـ است که برخی از مراجع تقلید بر آن حاشیه نگاشته اند که از آن جمله حاشیه امام خمینی است.

این حاشیه همراه با اصل کتاب، در 120 صفحه (رقعی) به چاپ رسیده است و توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی نیز در سال 1378، در 134 صفحه در قطع رقعی به چاپ رسیده است.

4ـ حاشیه بر «توضیح المسائل»

توضیح المسائل، جامع فتاوای آیت الله بروجردی بود که پس از وفات معظم له، مراجع تقلید بر آن حاشیه نگاشتند و یکی از این حواشی، حاشیه امام خمینی بود که در سال 1381 ق، در 138 صفحه به چاپ رسید و سپس داخل متن شد و نام «توضیح المسائل» گرفت.

5 ـ ملحقات «توضیح المسائل»

این رساله دربرگیرنده مسائل جدید (بیمه، بانک، سرقفلی، تشریح)، مسائل امر به معروف و نهی از منکر و دفاع بوده و جداگانه و بارها همراه با رساله توضیح المسائل به چاپ رسیده است.

6ـ نجاة العباد

این کتاب در بیشتر موارد ترجمه «وسیلة النجاة» و در برخی مسائل برگرفته از کتاب «عروة الوثقی» بوده و پیش از توضیح المسائل امام، در 2 جلد به چاپ رسید:

ج 1: مباحث تقلید تا احکام حج و عمره (وزیری، 202 ص)

ج 2: احکام معاملات تا احکام طلاق (وزیری، 155 ص)

این کتاب، توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در 400 صفحه (وزیری) در سال 1378 ش به چاپ رسید.

7ـ زبدة الاحکام

این کتاب، خلاصه نجاة العباد (از مباحث تقلید تا احکام طلاق و خلع و مبارات) و به زبان فارسی بوده، و در ذیحجة الحرام 1381 ق، در چاپخانه علمیه قم به چاپ رسیده است.

8 ـ تحریرالوسیلة

مهمترین و جامعترین اثر فتوایی امام خمینی، و یکی از ارزنده ترین کتابهای فقهی شیعه امامیه است که تمام مسائل فقه از اجتهاد و تقلید تا دیات و مسائل مستحدثه ـ را داراست و بر آن شروح و حواشی متعدد نگاشته شده است.1

9ـ مناسک حج

این رساله، بارها در ایران و عراق به چاپ رسیده و به عربی و اردو هم ترجمه شده است. بهترین چاپ آن، چاپ ششم در سال 1376 ش / 1417 ق در 450 صفحه (رقعی) ـ همراه با ترجمه مسائل حج تحریرالوسیله و 550 استفتاء ـ است. بر این رساله حاشیه های متعدد از سوی مراجع عظام تقلید نگاشته شده است، که عبارتند از:

الف ـ حاشیه آیت الله العظمی حاج شیخ محمد علی اراکی (1312 ـ 1415 ق)

چاپ انتشارات مشعر، 1371 ش (رقعی، 350 ص)

ب ـ حاشیه آیت الله حاج شیخ محمدفاضل لنکرانی

ج ـ حاشیه آیت الله حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (رقعی، 222 ص)

د ـ حاشیه آیت الله ناصر مکارم شیرازی

هـ ـ حاشیه آیت الله حاج شیخ یوسف صانعی

تهران، نشر مشعر، 1372 ش (وزیری، 543 ص)

وـ حاشیه مراجع معظم تقلید آیات عظام:

آقای خویی، آقای گلپایگانی و آقای اراکی ـ قدّس اسرارهم ـ

چاپ انتشارات مشعر، 1374 ش.

زـ حاشیه مراجع تقلید معاصر، آیات عظام:

آقای سیستانی، آقای خامنه ای، آقای بهجت، آقای صافی گلپایگانی، آقای تبریزی، آقای مکارم شیرازی

تهران، نشر مشعر، 1376 ش.

ح ـ حاشیه آیت الله حاج سید محمدعلی علوی گرگانی

تلخیص ها:

الف ـ احکام ویژه بانوان در حج

تدوین: محمدحسین فلاح زاده

با حاشیه آیات عظام: آقای خویی، آقای گلپایگانی، آقای اراکی و آقای فاضل لنکرانی

چاپ ششم: تهران، نشر مشعر، 1375 ش (جیبی، 144 ص)

ب ـ ره توشه حج (فتاوا، استفتائات و توصیه های امام خمینی به حجاج)

تدوین: علی محمد اسدی.

قم، انتشارات جهان آرا، 1362 ش (پالتویی، 100 ص)

10ـ استفتائات

این کتاب، در 3 جلد، جامع استفتائات از امام خمینی و پاسخ بدان بوده که زیر نظر آقایان: راستی کاشانی و قدیری اصفهانی تدوین شده، و توسط دفتر انتشارات اسلامی ـ وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ـ به چاپ رسیده است.

ج 1: از طهارت تا حج (وزیری، 519 ص)

ج 2: از مکاسب محرمه تا لقطه و گناهان کبیره (وزیری، 619 ص)

ج 3: از خمس و زکات تا حدود و قصاص و دیات (و مسائل متفرقه، وزیری، 628 ص)

11ـ توضیح المسائل

این کتاب، پس از وفات آیت الله العظمی بروجردی (شوال المکرم 1380 ق/ فروردین

امام خمینی در طول نیم قرن تألیف و تدریس، دهها کتاب علمی، فقهی و اصولی از خود به یادگار گذاشت

امام خمینی علاوه بر آثار فقهی و اصولی، کتابهای متعددی در عرصه تفسیر، حدیث، کلام، عرفان، ادب و سیاست نگاشته است

1340 ش)، نخست به صورت حاشیه بر رساله معظم له و سپس به صورت کامل و مجزا به چاپ رسید و بارها به نام احکام دین و جامع المسائل ـ در زمان رژیم سابق، که رساله امام جزو کتب ممنوعه بود ـ به چاپ رسید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم دهها بار در قطع های گوناگون به چاپ رسید و تلخیص های متعدد از آن عرضه شد.

حاشیه ها:

1ـ حاشیه آیت الله حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی

چاپ 1416 ق (مؤسسه مکتب امیرالمؤمنین(ع))

2ـ حاشیه آیت الله حاج شیخ مجتبی تهرانی

چاپ 1425 ق (تهران، انتشارات پیام آزادی، 1383 ش)

3 ـ توضیح المسائل مراجع

تدوین: سیدمحمدحسن بنی هاشمی

وزیری، 2 ج: 1032 + 825 ص

در این کتاب، فتاوای چند تن از آیات عظام از رساله های عملیه آنان اخذ و در پانوشت توضیح المسائل امام درج شده است. آنان عبارتند از:

حضرات آیات عظام: آقای خویی، آقای گلپایگانی و آقای اراکی ـ قدس الله اسرارهم ـ

و آیات عظام: آقای سیستانی، آقای فاضل لنکرانی، آقای مکارم شیرازی، آقای بهجت، آقای صافی گلپایگانی، آقای تبریزی، آقای خامنه ای، آقای شبیری زنجانی، آقای نوری همدانی

تلخیص ها:

1ـ منتخب توضیح المسائل

این کتاب، دربرگیرنده همان مسائل اصل کتاب است، جز آنکه احکام تقلید آن از اصل مفصل تر است و باب ارث را هم ندارد.

چاپ نجف، مطبعة الآداب، 1391 ق. رقعی، 450 ص

2ـ منتخب توضیح المسائل

تهران، دایره عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران

3ـ منتخب توضیح المسائل

عبدالرحیم موگهی، قم، انتشارات محدث، 1372 ش. جیبی، 511 ص

4ـ رساله آموزشی

تدوین: رضا قربانیان. چاپ سی و پنجم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1377 ش. وزیری،

120 ص

5 ـ روشی در تدریس احکام

تدوین: علی محمد اسدی. چاپ دهم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1375 ش. وزیری، 160ص (ج 1: عبادات)

6ـ احکام اجتهاد و تقلید

تدوین: عبدالرحیم موگهی. چاپ سوم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376 ش. وزیری، 234 ص

7ـ احکام نماز

تدوین: عبدالرحیم موگهی. چاپ دوم: قم، انتشارات شفق، 1372 ش. وزیری، 135 ص

8 ـ احکام نماز: وقت شناسی، قبله شناسی

تدوین: محمد وحیدی. چاپ هشتم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375 ش. رقعی، 191 ص

9ـ احکام روزه

تدوین: عبدالرحیم موگهی. قم، انتشارات سینا، 1369 ش. وزیری، 288 ص

10ـ احکام ازدواج

عبدالرحیم موگهی. چاپ دوم: قم، انتشارات شفق، 1372 ش. وزیری، 199 ص

11ـ احکام بانوان و مادران

عبدالرحیم موگهی. چاپ چهارم: قم، انتشارات شفق، 1377 ش. وزیری، 240 ص

12ـ احکام بانوان

محمد وحیدی، چاپ بیست و پنجم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378 ش. رقعی، 159 ص

13ـ استفتائات اختصاصی بانوان

حسین متقی. قم، انتشارات زائر، 1378 ش. وزیری، 65 ص

14ـ احکام دختران

محمد وحیدی. قم، انتشارات عصمت. 1378 ش. رقعی، 324 ص

15ـ احکام خانواده

عبدالرحیم موگهی. چاپ سیزدهم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378 ش. وزیری، 360 ص

16ـ احکام آبها: مطهرات و نجاسات

محمد وحیدی. چاپ پنجم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1375 ش. رقعی، 175 ص

مجموع آثار موجود حضرت امام، 60 عنوان و در 100 مجلد است

آوازه تدریس امام در حوزه های علمی قم و نجف اشرف در جهان علم و دانش طنین افکن بود

17ـ احکام جبهه از باب جهاد، دفاع، امر به معروف و نهی از منکر و مسائل اجتماعی اسلام.

تدوین: علی محمد اسدی. چاپ پنجم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1366 ش. رقعی، 208 ص

18ـ احکام جبهه

تدوین: مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی و سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. 1362 ش، جیبی، 255 ص (همراه با مسائل دفاع، امر به معروف و نهی از منکر، غنائم جنگی و رهنمودهای امام در جنگ)

19ـ احکام معلولین و مجروحین از باب طهارت و صلاة و امر به معروف

تدوین: حسین مهاجر. چاپ قم

20ـ فتاوای امام در رابطه با جانبازان از باب طهارت و صلاة و امر به معروف

تهران، انتشارات رجاء، 1364 ش.

ب ـ کتابهای فقهی استدلالی

حضرت امام، یکی از مدرسین بزرگ درس خارج فقه و اصول در زمان مرجعیت آیت الله العظمی بروجردی و یکی از مراجع تقلید سترگ جهان تشیع پس از وفات معظم له بود که آوازه تدریس او در حوزه های علمی قم و نجف اشرف در جهان علم و دانش طنین افکن بود و صدها نفر در دروس ایشان شرکت می کردند. این دروس توسط معظم له نگاشته می شد، که ره آورد آن تألیف کتابهای ذیل است:

1ـ کتاب الطهارة

این کتاب، بین سالهای 1375 ـ 1377 ق تدریس و تألیف گردیده و در 4 جلد در سال 1379 /1421 توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است. به چاپ رسیده است:

ج 1: دماء ثلاثه. پایان تألیف: 22 ربیع الاول 1376 ق. چاپ اول: 272 ص

ج 2: بحث تیمم. پایان تألیف: 11 شعبان 1376 ق. چاپ اول: 319 ص

ج 3: اقسام نجاسات. پایان تألیف: سال 1377 ق. چاپ اول: 235 ص

ج 4: احکام نجاسات. پایان تألیف: سال 1377 ق. چاپ اول: 290 ص

2ـ کتاب الخلل فی الصلاة

این کتاب، در 314 صفحه در قم به چاپ رسیده است.

نیز به وسیله آیت الله حاج شیخ علی کلباسی، این کتاب با نام «المشکاة فی شرح خلل الصلاة» شرح و جلد اوّل آن به چاپ رسیده است: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1383 ش. وزیری، 550 ص

3ـ المکاسب المحرّمة

این کتاب، برآمده از درسهای حضرت امام در حوزه علمیه قم، بین سالهای 1377 ـ 1380 ق است، که در همان سالها با تعلیقات استاد حاج شیخ مجتبی تهرانی به وسیله انتشارات دارالعلم به چاپ رسید و به تازگی هم توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی بدون تعلیقات حاج شیخ مجتبی تهرانی، به چاپ رسیده است:

ج 1: وزیری، 494 ص

ج 2: وزیری، 544 ص

در این کتاب، مباحثی چون:

الاکتساب بالاعیان النجسة، الاکتساب مما یکون المقصود منه حراما، الاکتساب بما لامنفعة فیه، الاکتساب بما هو حرام فی نفسه، نقاشی، مجسمه سازی، غنا و غیبت، قمار، کذب، کمک به ظالمان و ستمگران، پذیرش ولایت و حکومت از طرف سلطان جائر، اخذ اجرت بر واجبات، جوائز سلطان، خراج و مقاسمه ای که سلطان ستمگر اخذ می کند، مطرح شده است.

همچنین در بحث غنا، مؤلف بخشی از رساله استادش حاج شیخ ابوالمجد محمدرضا اصفهانی، درباره غنا، بنام «الروضة الغنّاء فی تحقیق مسئلة الغناء» را نقل می کند.

4ـ کتاب البیع

این کتاب، حاصل درسهای امام در حوزه علمیه نجف اشرف، در سالهای 1385 ـ 1392 ق است و در3 جلد به چاپ رسیده است:

ج 1: وزیری، 457 ص. تاریخ تألیف: 1390 ق.

ج 2: وزیری، 575 ص. (همراه با بحث مهم و ارزنده «ولایت فقیه»). چاپ 1391 ق.

ج 3: وزیری، 485 ص. پایان تألیف: 11 جمادی الاولی 1392 ق

بحث ولایت فقیه آن، به نام «شئون و اختیارات ولی فقیه» ترجمه شده و از سوی انتشارات وزارت ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.

5 ـ کتاب الخیارات

این کتاب، حاصل درسهای امام در حوزه مقدسه نجف اشرف، بین سالهای 1394 ـ 1396 ق بوده، و در 2 جلد به چاپ رسیده است:

ج 1: وزیری، 452 ص (پایان تألیف: 25 جمادی الاول 1394 ق)

ج 2: وزیری، 402 ص (پایان تألیف: 15 جمادی الاول 1396 ق)

این پنج جلد (بیع و خیارات)، به کوشش آیت الله حاج شیخ غلامرضا رضوانی خمینی به چاپ رسیده است. و بار دیگر توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1379 / 1421، به چاپ جدید رسیده است.

6ـ ولایت فقیه

این کتاب، مجموعة سیزده جلسه درس حضرت امام در فاصله سیزدهم ذیقعدة الحرام 1389 ق تا دوم ذیحجة الحرام 1389 ق (اول بهمن تا بیستم بهمن ماه 1348 ش)، در حوزة علمیه مقدسه نجف اشرف است، که در جمع صدها نفر از علما و فضلای نجف ایراد شده، و نخستین کتابی است که به خوبی ادله مشروعیت ولایت فقیه را از دیدگاه فقیه والامقامی که در اندیشة برپایی حکومت اسلامی بر پایه فقاهت شیعی بود، را بسط و توضیح داده است.

چاپ ششم این کتاب، در سال 1376 ش بوسیله مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (همراه با فهارس گوناگون و اصطلاحات فقهی و حقوقی) به چاپ رسیده است.

این کتاب، به زبانهای عربی، اردو، آلمانی، روسی، فرانسه، اسپانیولی، آذری کریل و ترکی استانبولی ترجمه شده است.

7ـ رسالة فی بعض فروع العلم الاجمالی

حضرت امام در این رساله شریفه، 7 مسئله از مسائل صلاة عروة الوثقی ج 2، ص 58 ـ 63 را بحث و بررسی نموده است. این رساله، در کتاب «الرسائل العشر، ص 99 ـ 153، به چاپ رسیده است. کتاب الرسائل العشرة در سال 1378 / 1420 توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.

8 ـ رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمرة

این کتاب، با تعلیقات و حواشی استاد محمدحسن احمدی فقیه به چاپ رسیده است.

تهران، نشر مدرس، 1367 ش (رقعی، 20 ص)

این رساله، در کتاب «الرسائل العشر، ص 199 ـ 205، به چاپ رسیده است.

9ـ تقریرات درس فقه آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری

رک: مجله معارف جعفری، ش 4، ذی القعده 1383 ق/ 1342 ش. ص 65

10ـ رسالة فی التقیة

پایان تألیف: شعبان 1373 ق

این رساله در کتاب الرسائل العشر، ص 3 ـ 94 به چاپ رسیده است.

11 ـ الفوائدالخمسة

این رساله دربرگیرنده پنج موضوع فقهی و اصولی است. (1ـ قاعده من ملک 2ـ تداخل اسباب 3ـ نقد قیاس اوامر تشریعی به علل تکوینی 4ـ موضوع علم اصول 5 ـ تبین فجر در لیالی مقمره)

این رساله در کتاب الرسائل العشر، ص 155 ـ 205 به چاپ رسیده است.

12ـ ثلاث فوائد

این رساله دربرگیرنده سه موضوع فقهی است: (شرح حال عقود و ایقاعات، شروط مخالف با کتاب و مباحث متعلق به آن، درباره قاعده «علی الید») این رساله، در کتاب الرسائل العشر، ص 207 ـ 233 به چاپ رسیده است.

13ـ رسالة فی حجیة خبر اصحاب الاصول والکتب

این رساله، ضمن کتاب الطهارة، ج 3، ص 242 ـ 272 به چاپ رسیده و در آن درباره قاعده اجماع، و تفاوت اصل و کتاب و... بحث شده است.

تقریرات درس فقه امام خمینی

برخی از تقریرات درس فقه حضرت امام ـ که نسخه آنها در آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی موجود است ـ عبارتند از:

1ـ کتاب البیع

نوشته: آیت الله حاج شیخ محمدحسن قدیری اصفهانی

چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376 ش / 1418 ق (641 ص)

این کتاب، تقریر دروس امام در نجف اشرف است.

2ـ الدماء الثلاثة

نوشته: آقای حاج شیخ صادق خلخالی

پایان تألیف: 25 ربیع الاول 1376 ق

چاپ قم، رمضان 1403 ق (479 ص، وزیری)

3ـ کتاب الطهارة (مباحث طهارت تا اواخر مبحث وضو تقریباً)

نوشته: آیت الله حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی

چاپ: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1380 ش/ 1422 ق (621 ص)

4 نوشته آیت الله حاج شیخ حسین تقوی اشتهاردی (از مکاسب محرمه تا شرایط متعاقدین)

5 نوشته آیت الله حاج شیخ محمد یزدی (از مکاسب محرمه تا مقبوض به عقد فاسد)

6ـ نوشته آیت الله حاج شیخ محمد مؤمن (مکاسب محرمه از اول بحث بیع تا مثلی و قیمی)

7 نوشته آیت الله حاج شیخ محمدعلی گرامی (از مبحث غنا تا آخر مکاسب محرمه و از اول بیع تا بیع فضولی)

8 نوشته آیت الله حاج شیخ صادق خلخالی (مکاسب محرمه تا حرمت غنا و مبحث وضو)

9ـ نوشته آیت الله حاج سید جواد علم الهدی (از اول میاه تا آخر مطهرات)

10نوشته آیت الله حاج سید حسن طاهری خرم آبادی (از اول بحث بیع تا آخر شرایط متعاقدین)

11 نوشته آیت الله حاج شیخ علی کریمی جهرمی (رساله قضاء عن المیت)

12 نوشته آیت الله حاج شیخ محمد محمدی گیلانی (المسائل المستحدثه)

13 نوشته آیت الله حاج شیخ محمد نصراللهی خراسانی (مباحث: اغسال، دماء ثلاثه، تیمم و نجاسات)

یاد آوری: به جز سه مورد اوّل، بقیة تقریرات هنوز به چاپ نرسیده است.

ج کتابهای اصولی

حضرت امام خمینی، یکی از نظریه پردازان بزرگ علم اصول در نیم قرن اخیر است که آراء و نظراتش هماره در درسهای خارج اصول مطرح بوده و علم اصول با نظریات بدیع وی، وارد مرحله جدیدی شده است.

از معظم له، کتابهای متعدد ـ علاوه بر تقریرات اصول ایشان ـ بر جای مانده است، که عبارتنداز:

1ـ انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة

این حاشیه بر مباحث عقلیه و اصول عملیه کتاب کفایه (از قطع تا استصحاب) بوده و در سال 1368 ق، نگاشته شده است.

رک: الذریعة، ج 26، ص 285

این کتاب، در دو جلد، در سال 1372 ش از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.

ج 1: 424 ص ، وزیری

ج 2: 488 ص، وزیری

2ـ مناهج الوصول الی علم الاصول

پایان تألیف شوال المکرم 1373 ق

ج 1: از تعریف علم اصول تا مقدمه واجب (420 ص، وزیری)

ج 2: از اقتضاء امر به شئ (نهی از ضدّ) تا مطلق و مقید (340 ص، وزیری)

این کتاب با مقدمه آیت الله فاضل لنکرانی، در 1373 ش، از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.

3ـ الاستصحاب

پایان تألیف: 9 رمضان المبارک 1370 ق

چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375 ش. (456 ص، وزیری)

4ـ التعادل و التراجیح

پایان تألیف: 9 جمادی الاولی 1370 ق

چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375 ش (274 ص، وزیری)

5 ـ الاجتهاد و التقلید

پایان تألیف: 1370 ق

چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1377 ش (200 ص، وزیری)

6ـ بدایع الدرر فی قاعدة نفی الضرر

پایان تألیف: اول جمادی الاولی 1368 ق

از این کتاب، مفصّل در مقاله «آثار حدیثی امام خمینی» سخن گفته ام.

چاپ دوم: قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373 ش (176 ص، وزیری)

7ـ رسالة فی الطلب والارادة

پایان تألیف: ماه رمضان 1371 ق (در همدان)

این رساله به وسیله آیت الله سیداحمد فهری زنجانی به فارسی ترجمه شده و همراه اصل عربی آن، چاپ شده است.

چاپ اول: تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362 ش (158 ص، وزیری)

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379 ش (100 ص، رقعی)

این کتاب، توسط آیت الله محمد محمدی گیلانی شرح، و توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1379 ش (180 ص، وزیری) به چاپ رسیده است.

8 ـ لمحات الاصول

این کتاب، تقریرات درس مرحوم آیت الله العظمی بروجردی است که توسط حضرت امام به رشته تحریر درآمده و از آغاز اصول (تعریف و موضوع علم اصول) تا مبحث قطع و ظن (که مبحث اجزاء، آخرین بحث آن است) می باشد.

چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379 ش

9ـ کتاب الفوائد

تقریرات درس اصول آیت الله حایری

امام خمینی یکی از نظریه پردازان بزرگ علم اصول است که آراء و نظراتش هماره در درسهای خارج اصول مطرح بوده و علم اصول با نظریات بدیع وی، وارد مرحله جدیدی شده است

تقریرات درس اصول امام خمینی

حضرت امام، در سالیان پس از رحلت مرحوم آیت الله العظمی حایری (17 ذیقعده 1355 ق/ 1315 ش) و در دوران زعامت و سرپرستی حوزه علمیه قم به وسیله آیات ثلاث (حضرات آقایان: سید محمدتقی خوانساری، سید صدرالدین صدر و سید محمد حجت کوهکمری)، به عنوان یکی از مدرسین بزرگ حوزه مطرح بود و بسیاری از طلاب و فضلای خوش قلم و پراستعداد به درس فقه و اصول ایشان می رفتند و تقریرات آن را می نوشتند. اینک، شمار بسیاری از آنها در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی موجود بوده و برخی از آنها به چاپ رسیده است که عبارتند از:

1ـ تهذیب الاصول

این کتاب، نخستین تقریرات چاپ شده دومین دوره درس امام (1370 ـ 1377 ق) است، که معظم له در 1375 ق بر آن تقریظ نگاشته و درسال 1380 ق و پس از آن مکرر به چاپ رسیده است.

نویسنده: آیت الله حاج شیخ جعفر سبحانی

ج 1: موضوع و مسائل علم اصول تا اوامر (پایان تألیف: 14 شعبان المعظم 1373 ق، 542 ص، وزیری)

ج 2: از نواهی تا مبحث ظن (پایان تألیف: ماه شعبان 1375 ق، 480 ص، وزیری)

ج 3: از مبحث برائت تا قاعده لاضرر و اجتهاد و تقلید (پایان تألیف: 3 شعبان 1382 ق،

700 ص، وزیری)

این کتاب، اخیراً از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سه جلد به چاپ رسیده است. (از آنجا که حضرت امام، خود رساله استصحاب و تعادل و تراجیح را به قلم شریفش نگاشته و منتشر شده بود، در این تقریرات، متعرض این دو بحث نشده است).

2ـ لبّ الاثر فی الجبر والقدر

نویسنده: آیت الله حاج شیخ جعفر سبحانی

این کتاب، تقریرات بحث امام پیرامون مسئله طلب و اراده، جبر و تفویض، و قضا و قدر است و به سال 1371 ق، نگاشته شده است.

قم، انتشارات مؤسسه امام صادق(ع)، 1377 ش / 1419 ق. (120 ص، رقعی)

3ـ معتمدالاصول

نویسنده: آیت الله حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی

این کتاب، تقریر دوره دوم درس اصول امام ـ از آغاز اوامر تا پایان اجتهاد و تقلید ـ بوده و در سال 1378 ش، از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.

ج 1: از مقدمه واجب تا مبحث برائت (520 ص، وزیری)

ج 2: از تنبیهات برائت تا اجتهاد و تقلید (520 ص، وزیری)