چنان که می دانیم علم اخلاق در پی دست یافتن به قواعدی است که به کار بستن آنها موجب نیل به خیر و سعادت میشود، البته اخلاق، تنها یک سلسله احکام و دستورالعملهایی که باید در عمل به کار بسته شود، نیست و شامل مطالعة نظری و فلسفی (اخلاق نظری) هم میگردد.
هدف اصلی اخلاق نظری، کشف بنیادهایی است که همة کردارهای انسانی باید برآن استوار شود. در آیین اسلام، همة تعالیم اخلاقی از سرچشمههای زلال وحی و تعالیم انبیا نشأت گرفتهاند؛ رنگ غالب دین اسلام، اخلاق است و آیات قرآن کریم و احادیث معصوم ما سرشار از آموزههای تربیتی و اخلاقی میباشد. علاوه براین، در طول تاریخ حیات اسلام، بزرگان دانش و اخلاق کتابهای اخلاقی بسیاری با الهام از قرآن و روایات تألیف کردهاند. ادبیات فارسی نیز همچون آیینهأی تجلیگاه اخلاقیات اسلامی میباشد به عنوان نمونه از گلستان و بوستان سعدی، دیوان شمس ، مثنوی معنوی و … میتوان نام برد. کتابهای اخلاقی علامة مجلسی (م 110ق)، معراج السعادة و مثنوی ملا احمد نراقی (م 1244ق) نیز از نمونههای برجستة کتب اخلاقیاند. علاوه بر کتب فوق که بنوعی تفسیر و تبیین آموزههای اخلاقی آیات و روایات میباشند، در روزگار ما نیز تلاشهایی به منظور تنظیم و طرحریزی نظام اخلاقی اسلام و در راستای دستیابی به باطن مفاهیم اخلاقی آن صورت گرفته است، مثلاً کتاب ارزشمند فلسفة اخلاق استاد مطهری نمونة چنین کوششهایی است.
متأسفانه باید اذعان نمود که در دهههای اخیر کوششهایی چنان که باید و شاید در راستای تدوین کتب اخلاقی توسط محققان شیعه صورت نگرفته است و با عنایت به این که شاکلة اصلی آیین مقدس اسلام، اخلاق و اصلیترین هدف آن سعادت است، به نظر میرسد که باید تلاشهای جدی در طرحریزی و تدوین کتب متنوع اخلاقی توسط صاحبنظران حوزه و دانشگاه صورت پذیرد و نظام اخلاقی اسلام با توجه به روشهای جدید علوم انسانی سامان داده شود و صد البته، پرداختن به مباحثی همچون فلسفه اخلاق، اخلاق در مدیریت، اخلاق سیاسی، اخلاق و رویارویی با تقدیر تکنولوژیک و … باید در زمرة اولویتهای پژوهندگان مسلمان قرار گیرد.
در میان کتابهای اخلاقی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به زیور طبع آراسته شدهاند، کتاب اخلاق عملی حضرت آیتالله مهدوی کنی جایگاه ویژهای دارد. این کتاب که در سال 1371 ش. به عنوان کتاب سال برگزیده شد مجموعه سخنرانیهای معظمله در جلسات درس اخلاق دانشگاه امام صادق(ع) میباشد که پس از تنظیم و گردآوری توسط حضرت حجتالاسلام علیدوست به علاقمندان ارائه گردیده است.
مؤلف در مقدمة کتاب با اشاره به تاریخ علم اخلاق در اسلام به دیدگاههای گوناگون در این باره اشاره نموده و با تقسیمبندی اخلاق به اخلاق نظری، اخلاق تطبیقی و اخلاق عملی، به بحث پیرامون اخلاق عملی پرداخته است. ایشان اخلاق عملی را مشتمل بر آداب و دستورهای خاصی که در مسیر تزکیه و تهذیب، التزام به آنها ضرورت دارد و از طریق عمل، ما را به هدف نزدیکی سازد دانسته اند.
ناگفته نماند، مؤلف در مقدمة کتاب ضمن اینکه، اخلاق عملی را ثمرة نیت مؤمن که اصل و سرچشمة فضیلتهای اخلاقی اوست میدانند، به بیست و یک نقطة آغاز در اخلاق عملی نیز که سرفصلهای مختلف این اثر راتشکیل می دهند، اشاره کرده اند. البته ایشان یادآور شده اند که تحدید و مرزبندی در امور معنوی و جریانات مستمر کیفیات باطنی و اخلاقی بسیار دشوار است و طبقه بندی مورد نظر که از معرفت فوق که از معرفت نفس آغاز شده و به زهد و قناعت ختم میشود نسبت به افراد وا شخاص و شرایط، شدت و ضعف پیدا می کند و نمیتوان نسخهأی و احد برای همة سالکان الی الله تجویز نمود؛ چرا که اصول کلی حاکم براخلاق و مصادیق واجب و مستحب و حرام ومکروه و مباح برای همه یکسان نیست.
معظّم له، در ذیل هر یک از عناوین مورد بحث با ذکر آیات و روایاتی به شرح و بسط موضوع پرداخته و با توضیح و تبیین هر یک سعی در روشن کردن موضوع نمودهاند. به دلیل این که این کتاب برگرفته از مجموعه سخنرانیهای حضرت آیتالله مهدوی کنی میباشد، شیوة طرح مباحث آن بسیار مناسب و قابل توجه بوده و از روانی و سلاست خاصی برخوردار است؛ و از آنجا که برای جمع حاضر بیان شده است، برخلاف برخی آثار تألیفی دچار برخی تکلفات و پیچیدگیها نشده است؛ تا آنجا که گویی خواننده، همواره خود را در محضر استاد، حاضر یافته و زیبایی کلام او را حس میکند. از این جهت، به کتابهای استاد شهید مرتضی مطهری شباهت دارد که مطالب دشوار علمی را بیانی ساده و دلپذیر بیان کرده است.
با این اوصاف مطالعة کتاب حاضر و آشنایی با نقطههای آغازین میتواند شروع خوبی برای حرکت در صراط مستقیم اخلاق و تعالی انسانی و اسلامی و رسیدن به قلههای عالیترین خصلتهای انسانی باشد؛ انسانی که میتواند به یاری خدا و مجاهدت و ریاضت به مرتبة «نفس مطمئنّه» نائل آید و در مقام قرب الوهی جای گیرد.
